Katarzyna Laszczak
Orka na ugorze? Argiwskie rolnictwo w epoce brązu
Gospodarka rolnicza wydaje się jednym z podstawowych czynników rozwoju cywilizacji, w tym także kultury mykeńskiej. Historia rolnictwa, pozostająca w cie-niu spektakularnych osiągnięć Mykeńczyków w dziedzinie architektury, sztuki czy rzemiosła, coraz częściej staje się przedmiotem badań. Publikacje zawierające ana-lizy szczątków roślin i zwierząt wprawdzie nie są bardzo liczne, jednak można na ich podstawie próbować rekonstruować obraz gospodarki. Dane archeologiczne, wspierane informacjami etnograficznymi dotyczącymi tradycyjnego greckiego rol-nictwa, powinny przyczynić się do poznania jednego z podstawowych aspektów życia - zdobywania i produkcji pożywienia. Historia rolnictwa jest wielowątkowa, a wzajemne relacje człowieka i środowiska są złożone. Wprowadzenie gospodarki rolniczej w neolicie nieodwołalnie wpłynęło na organizację życia. Kolejne przemia-ny i udoskonalenia wprowadzane m.in. w epoce brązu determinowały rozwój ekono-miczny. Za podstawowe czynniki prowadzące do wytworzenia nadwyżek, a tym samym przyczyniające się do dalszego rozwoju gospodarczego i społecznego, uwa-żane są np.: specjalizacja (uprawa i hodowla wybranych gatunków), wprowadzanie nowych gatunków i szczególna rola oliwki oraz winorośli, a także coraz większa dbałość o czystość upraw (RENFREW 1972). Duży nacisk jest kładziony także na intensyfikację produkcji i możliwość wykorzystania zwierząt jako siły pociągowej (m.in. HALSTEAD 1992, HALSTEAD 1999). Zjawiska te są powiązane z narastającym systemem kontroli oraz pozyskiwania produkowanych dóbr przez elity, których rozwój zależał w dużej mierze od stanu gospodarki (m.in. RENFREW 1972; GAMBLE
1981; GAMBLE 1982; GILMAN 1981; HALSTEAD, 0 ' S H E A 1982).
Zawężenie tematu do terenu Argolidy, gdzie występują jedne z najważniejszych stanowisk kultury mykeńskiej, jest próbą przyjrzenia się w „mikroskali" niektórym zjawiskom zachodzącym w greckim rolnictwie epoki brązu. Świadomie pomijam źródła pisane, związane z gospodarką pałacową, skupiając się wyłącznie na danych pochodzących ze stanowisk osadniczych. Podstawową kwestią jest odpowiedź na pytanie, jakie gatunki roślin i zwierząt rzeczywiście występowały w osadach i jak mogła wyglądać organizacja hodowli oraz uprawy. stan badań wymusza skupienie Autorka jest doktorantką w Zakładzie Archeologii Egejskiej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Artykuł stanowi część przyszłej rozprawy doktorskiej, której promotorem jest dr hab. prof. UW K. Lewartowski.
uwagi przede wszystkim na obszarze Równiny Argiwskiej oraz południowej Argolidy.
Argolida. Osadnictwo i warunki naturalne
Argolida jest krainą położoną w północno-wschodniej części Peloponezu. Na jej obszarze znajduje się wiele znaczących stanowisk helladzkich. Pierwsze ślady ludz-kiej działalności są datowane na środkowy paleolit (RUNNELS, ANDEL 1987: 309), natomiast stałe osadnictwo jest potwierdzone w okresie górnego paleolitu (jaskinia Franchti). Badania prowadzone w południowej Argolidzie wskazują jednak na zna-czący rozwój osadnictwa dopiero w schyłkowym neolicie i okresie wczesnego brązu. Pod koniec tego okresu (WH III) liczba osad zmniejszyła się dramatycznie i tylko nieznacznie wzrosła w okresie średniohelladzkim (tab. 1) Ponowna ekspansja jest wyraźnie widoczna w okresie późnohelladzkim (ANDEL, RUNNELS, POPE 1986:
113, fig. 7-9). Przemiany osadnictwa badacze wiążą między innymi z rozwojem rol-nictwa, czyli z jednej strony tendencją do zasiedlania i wykorzystywania żyznych ziem, z drugiej zaś - z niektórymi skutkami gospodarki rolniczej, jakimi są wyjało-wienie ziemi i jej erozja.
Na możliwości rozwoju gospodarki rolniczej niewątpliwy wpływ mają warunki naturalne danego regionu - rzeźba terenu, klimat, rodzaj i jakość gleby. W Argoli-dzie dominuje górzysty krajobraz z wapiennymi wyniesieniami występującymi na lżejszych, fliszowych glebach, otaczającymi równiny i doliny. Największa z równin, Argiwska, zajmuje obszar 243 km2 i rozciąga się na północ od Zatoki Argolidzkiej. Na niej i jej obrzeżach skupiają się najważniejsze stanowiska. W Argolidzie po-wszechnie występują gleby plejstoceńskie. Pomimo że ziemie te są ciężkie i kamie-niste, ze względu na bogactwo składników mineralnych i dobrą retencję wody (duża zawartość wapnia) mogą być urodzajne (POPE, ANDEL 1984: 299). Na obszarze południowej Argolidy stanowiska z epoki brązu koncentrują się w pobliżu takich właśnie głębokich i urodzajnych gleb (ANDEL, RUNNELS, POPE 1986: 113, fig. 8-9). Rozwój osadnictwa i rolnictwa poświadczają ślady erozji gleby. Szczególnie silne zniszczenie warstwy gleby jest widoczne w okresie WH I na terenie południowej Argolidy. Kolejna, mniejsza już faza erozji jest datowana na okres PH (ANDEL, RUNNELS, POPE 1986: 105, 113-117). Na Równinie Argiwskiej największe znisz-czenia nastąpiły w schyłkowym neolicie i wczesnym brązie (ZANGGER 1992: 17-18). Erozja jest wiązana przede wszystkim z czynnikami antropogenicznymi. Wydaje się bowiem, że naturalne przyczyny niszczenia gleb, takie jak klimat, nie różniły się znacząco od współczesnych (POPE, ANDEL 1984; ANDEL, RUNNELS, POPE 1986). Obecnie w Argolidzie występuje klimat typowo śródziemnomorski, charakteryzują-cy się gorącharakteryzują-cymi i suchymi latami (od kwietnia/maja do września) oraz chłodniejszy-mi i bardziej deszczowychłodniejszy-mi okresachłodniejszy-mi od października do marca. Występują sezono-we wiatry: północno-wschodni melteni oraz dobosezono-we - embaktis i ekbaktis. Jesienią i zimą wiatry są mniej stałe, przeważają północne, przynoszące opady (LEHMANN
Orka na ugorze? 1 21
deszczowe są listopad, grudzień i styczeń (ok. 500 mm). Od kwietnia ziemia zaczy-na wysychać, a parowanie jest większe niż opady (LOY, WRIGHT 1972: 39).
Największe różnice, w porównaniu z epoką brązu, dotyczą warunków wodnych i kształtu linii brzegowej. Na początku epoki brązu wody Zatoki Argolidzkiej sięga-ły znacznie dalej w głąb lądu. Poziom morza obniżał się jednak w czasie jej trwania, by pod koniec późnego brązu osiągnąć poziom zbliżony do obecnego (FiNKE 1988, KRAFT, ASCHENBRENNER, RAPP 1977). Pomiędzy Lerną i Argos znajdowało się słodkowodne Jezioro Lerneńskie (istniejące do XiX wieku n.e.), na południe od Argos występowały też prawdopodobnie bagna. Zbiornik słodkiej wody istniał także w pobliżu Asine (NORDQUIST 1987: 19).
Pierwotnie tereny te były pokryte rzadkimi, otwartymi lasami. Wyniki badań palynologicznych materiałów pochodzących z Thermisi w południowej Argolidzie (SHEEHAN 1979) wskazują na istnienie lasów jeszcze około trzeciego tysiąclecia p.n.e. Szczątki drzew występujące w osadach pochodzą zarówno od gatunków rosnących w lasach, jak i charakterystycznych dla makii. Powszechne są znaleziska szczątków sosen (Pinus), jodeł (Abies), dębów (Quercus coccifera, Quercus ilex), śliw (Prunus), jarząbów (Sorbus), wiązów (Ulmus), grabów (Carpinus), ostrokrzewów (Ilex), kasztanowców (Aesculus), jesionów (Fraxinus). Pojawiają się także: tamaryszki (Tamarix), wierzby (Salix), topole (Populus) oraz dzikie oliwki i winna latorośl. Występowały także liczne rośliny zielne, a na terenach podmokłych - trzciny (Claudium mariscus) (HOPF 1962, BROTZEN 1977, KROLL 1982, GEJVALL
1983, RACKHAM 1983).
Dzikie zwierzęta, których szczątki rozpoznano w materiale archeologicznym (GEJVALL 1969; GEJVALL 1983; DRIESCH 1990; MOBERG-NILSSON 1996; REESE 1998), należą do gatunków charakterystycznych dla omawianego, zróżnicowanego biotopu (BREHM 1963). Potwierdzono zarówno występowanie m.in. jeleni (Cervus
elaphus), bytujących w otwartych lasach liściastych, jak i niedźwiedzi brunatnych (Ursus arctos) oraz turów (Bos primigenius), żyjących w nieco bardziej zwartych
zespołach leśnych. Pojawiają się również szczątki saren (Capreolus capreolus) i dzików (Sus scrofa), czyli zwierząt występujących na obrzeżach lasów, często w pobliżu osad i pól uprawnych. Kości wyder (Lutra sp.) potwierdzają istnienie słodkowodnych zbiorników. Zidentyfikowano także szczątki wilków (Canis lupus), lisów (Vulpes vulpes), borsuków(Meles sp.), łasic (Mustela sp.), rysi (Felis lynx), jeży (Erinacerus europaeus) oraz gadów i płazów (żółwi i ropuch). Określono kilka gatunków ptaków, takich jak: sokół wędrowny (Falco peregrinus), krogulec
(Accipter nisus), puchacz (Bubo bubo) i gołąb skalny (Columba livia). Występowały
też ptaki bytujące na terenach podmokłych, często bagnistych - różne rodzaje kaczek (Anas) oraz kormorany (Phalacrocorax carbo).
W materiale z argiwskich osad znajdują się pozostałości morskich mięczaków, takich jak Murex, Cerastoderma, Spondylus, Arca oraz - mniej liczne - ślimaków lądowych. Szczątków ryb jest niewiele i należą do tuńczyków, rekinów i rai.
W materiałach archeologicznych udział szczątków dzikich zwierząt jest nieduży (kilka procent), znakomita większość należy do ssaków domowych. Od początku
neolitu zarówno polowania, jak i zbieractwo były tylko uzupełnieniem gospodarki rolniczej.
Uprawa roślin i użytkowanie ziemi
Z okresu wczesnego brązu dane dotyczące uprawy roślin pochodzą z Lerny (HOPF 1962). Stwierdzono tam występowanie dwóch odmian pszenicy - płaskurki i samopszy (Triticum monococcum, Triticum dicoccum), kilku odmian jęczmienia
(Hordeum distichum, H. vulgare), a z roślin strączkowych: grochu (Pisum sp. ),
groszku (lędźwianu, Lathyrus), bobu (Vicia faba), soczewicy (Lens esculenta, syn.
culinaris) oraz odmiany wyki (Vicia ervilia), zidentyfikowano także pozostałości
winnej latorośli (tab. 2). W Lernie III pojawiają się również figi oraz duży depozyt ziaren lnu. Większość z tych roślin występowała w Grecji od początku neolitu1 (RENFREW 1982, HANSEN 1988). W kolejnych fazach stanowiska zaznaczają się pewne różnice w udziale poszczególnych gatunków roślin. Ogólną tendencją jest przewaga strączkowych nad zbożami oraz dominacja jęczmienia nad pszenicą.
W Tirynsie, gdzie badano materiał roślinny pochodzący w warstw wczesno-i późnohelladzkwczesno-ich, udzwczesno-iał roślwczesno-in jest podobny (KROLL 1982). W okresie PH wystę-powało jednak więcej gatunków - określono m.in. inne odmiany pszenicy (Triticum
aestivum/durum, Triticum spelta), a ze strączkowych dodatkowo cieciorkę (Cicer arietinum) i odmianę groszku (Lathyrus sativus). Zboża, a szczególnie pszenica,
były mocno zanieczyszczone chwastami. W tym okresie uprawiano także melony
(Cucumis melo), granaty, figi (Ficus carica) oraz oliwki.
Z Myken pochodzą nieliczne znaleziska potwierdzające uprawę pszenicy płas-kurki i samopszy, jęczmienia, Vicia ervilia oraz bobu (WACE 1921-23: 49)
Midea jest stanowiskiem, które dostarczyło dużej próbki roślin. Materiał wyda-towano na okres PH III B i C (GEJVALL 1983; SHAY, SHAY, KAPINGA 1998). Także tutaj zaznacza się widoczna przewaga roślin strączkowych nad zbożami. Udział ga-tunkowy jest zbliżony do zbioru pochodzącego z Tirynsu. Uprawiano: jęczmień sześciorzędowy, pszenicę (tylko dwie odmiany: T. aestivum i T. Monococcum), soczewicę, wykę siewną (Vicia sativa)2, bób, groch siewny oraz cieciorkę.
Najwięcej znalezisk stanowiły groszek siewny (Lathyrus sativus) oraz odmiana wyki - Vicia ervilia. Ponadto w materiale pojawiają się nasiona oliwki, winorośli i fig.
Zwraca uwagę fakt, że na wszystkich stanowiskach występują zarówno zboża, jak i rośliny strączkowe, przy czym udział tych ostatnich jest duży. Wydaje się, że znaczenie roślin strączkowych nie było odpowiednio doceniane przez badaczy, którzy dominujące znaczenie przypisywali zbożom (RENFREW 1972).
Nasiona strączkowych charakteryzują się dużą zawartością białka (ponad 20%, ziarno zbóż 9-18%), białko to ma też większą wartość biologiczną niż pochodzące z roślin zbożowych, co wiąże się z zawartością lizyny. Natomiast ich wydajność z hektara jest nieco niższa (JASIŃSKA, KOTECKI 1993: 9, 11). Kontrowersje mogą
1 Również w Lernie oraz innym argiwskim stanowisku - Franchti (Hansen 1980).
2 W Tirynsie wyka siewna nie występowała, a w Midei pojawia się w małych ilościach, być może jako
Orka na ugorze?
budzić informacje dotyczące nakładu pracy związanego z uprawą tych typów roślin. Różnice wynikają z metod gospodarki. Intensywna uprawa ogrodowa roślin strączkowych jest rzeczywiście znaczniej bardziej pracochłonna (WAGSTAFF, AUGUSTSON 1982). Jednak, co potwierdzają obserwacje A. Sarpaki na Santorynie, możliwa jest również wydajna uprawa ekstensywna, wymagająca większego areału ziemi, ale mniejszego wkładu pracy (SARPAKI 1992: 75). Niektóre z roślin strącz-kowych wymagają wstępnej obróbki poprzedzającej gotowanie. Należy do nich m.in. groszek siewny i odmiana wyki (Vicia ervilia), których nasiona zawierają sub-stancje toksyczne, usuwane po wstępnym namoczeniu i obgotowaniu. Wiedziano o tym już co najmniej w okresie średniego neolitu - w Servii odkryto naczynie z po-zostałościami groszku siewnego; zdaniem badaczy kontekst znaleziska wskazuje na to, że nasiona były właśnie preparowane (HUBBARD 1979: 227). Wspomniane substancje toksyczne są przyczyną schorzeń: latyryzmu i fawizmu. Druga z tych przypadłości poza negatywnymi skutkami pociąga za sobą wzrost odporności organizmu na malarię (HANSEN 2000: 23). Ta, najprawdopodobniej nieuświadamiana, zaleta Vicia faba mogła mieć duże znaczenie dla mieszkańców Argolidy -badania osteologiczne wskazują na występowanie malarii, np. w Lernie (ANGEL 1971: 77-84) i Asine (DIETZ 1982: 109). Rośliny strączkowe doskonale nadają się też na paszę dla zwierząt. Niezwykle ważnym czynnikiem jest także fakt, że popra-wiają właściwości fizyczne gleby i jej żyzność, dostarczając azot.
Szczególnymi roślinami uprawnymi zdają się być oliwki (Olea europea) i wino-rośl (Vitis vinifera). Uważane są za jedne z podstawowych czynników rozkwitu gospodarki w okresie późnego brązu (RENFREW 1972, HALSTEAD 1987). Ich uprawa na dużą skalę miała dostarczać cennych produktów, a jednocześnie nie konkurowała 0 ziemię ze zbożami. Gaje oliwne i winnice można zakładać m.in. na pochyłych zboczach czy innych obszarach, które nie nadają się pod orkę. Jednakże w materiale archeologicznym szczątki tych roślin nie są liczne. Może się to jednak wiązać z tym, że nasiona ich nie były przechowywane. Ponadto, zarówno pozyskiwanie wina, jak 1 oliwy wiąże się w pewnym stopniu z ich niszczeniem, co zmniejsza szanse na zachowanie i identyfikację. Ze stanowisk wczesnobrązowych pochodzi bardzo mało znalezisk oliwek3, a z okresu ŚH nie ma ich wcale (może wiązać się to ze stanem badań). W późnym brązie pozostałości jest więcej, jednak w materiale stanowią niewielki udział procentowy. Ponadto, jeszcze w tym okresie występują zarówno formy dzikie, jak i udomowione oraz przejściowe. Wydaje się więc, że oliwki zaczęto uprawiać na większą skalę dopiero w okresie PH (KROLL 1982: 476, 479). Prawdopodobne jest też, że wykorzystywano również oliwki dziko rosnące, otacza-jąc je co najwyżej opieką, np. chroniąc przed wypasanymi zwierzętami (HANSEN
1988: 44). Oliwa z dzikich oliwek ma mniejszą zawartość tłuszczu, co niekiedy mogło być pożądaną cechą, np. przy produkcji perfum (MELENA 1983). Poza pestka-mi na wszystkich wypestka-mienionych stanowiskach występują także pozostałości drewna oliwek, najczęściej przepalonego.
3 Najstarsze znaleziska w Grecji pochodzą z Soufli Magoula w Tessalii, datowane są na neolit
Rosnącą rolę uprawy oliwek mogłyby potwierdzić dane palynologiczne: pyłki pochodzące z roślin tworzących makię powinny być wypierane przez pyłki oliwek. Tymczasem w południowej Argolidzie takie zjawisko w diagramach pyłkowych jest wyraźnie widoczne dopiero w X-VII wieku p.n.e. (SHEEHAN 1979: 46). W innych rejonach Grecji lądowej4 (Macedonia, Beocja, Messenia) znaczny wzrost ilości pyłków oliwki następuje wcześniej, bo w okresie PH III B (XIV-XIII wiek p.n.e.)5.
Kwestia uprawy i udomowienia winorośli również stwarza pewne problemy. Najstarsze znaleziska pochodzą z wczesnego neolitu i należą do form dzikich (RENFREW 1982: 159, tab. 12.1), a późniejsze poświadczają stopniowe udomowienie i uprawę. Jednakże jeszcze materiał z okresu WH Lerny stanowi mieszankę nasion roślin dzikich i udomowionych (HOPF 1962), podobnie jest w Tirynsie w później-szym okresie PH (KROLL 1982). W diagramach pyłkowych nie odnotowuje się znaczącego wzrostu udziału winnej latorośli.
Dane botaniczne nie podważają oczywiście faktu wykorzystywania oliwek i winogron, sugerują jednakże, że być może częściej wykorzystywano rośliny dziko rosnące, a ich udomowianie było procesem długotrwałym. Ponadto wino i oliwa mo-gły być produktami luksusowymi, dostępnymi głównie dla osób zamożniejszych czy 0 wyższym statusie społecznym. Możliwe, że oliwa była związana głównie z gospo-darką pałacową - informacje o przechowywaniu dużych ilości tego produktu zostały odnotowane na archiwalnych tabliczkach (GODART 1987, SHELMERDINE 1985: 152). Należy również pamiętać o innych świadectwach potwierdzających wytwarzanie oliwy i wina, a przede wszystkim o rozpowszechnieniu się naczyń służących do picia i przechowywania płynów, których rolę poświadcza nie tylko forma naczyń, ale również analiza pozostałości organicznych (m.in. TYREE 2000, wraz z biblio-grafią tematu). Fragmenty mykeńskich naczyń, zawierających prawdopodobnie wonną oliwę, znajdowane są także poza obszarem występowania kultury mykeńskiej. Ten cenny towar był zapewne przedmiotem handlu (HASKELL 1984). Ogólnie można stwierdzić, że spektrum roślin uprawianych w Argolidzie jest charakterystyczne również dla innych rejonów Grecji. Warte odnotowania jest natomiast pojawienie się kilku nowych gatunków w epoce późnego brązu. Zwraca uwagę fakt, że w materiałach botanicznych (w przeciwieństwie do innych źródeł archeologicznych) nie jest widoczne duże znaczenie oliwki.
Hodowla i wykorzystanie zwierząt
Ogólny model hodowli zwierząt w Grecji zakłada dominujące znaczenie owiec 1 kóz (ok. 70% hodowanych zwierząt), znacznie mniejszą rolę świń i dość znikome znaczenie hodowli bydła (HALSTEAD 1981). Jednak od tego bardzo ogólnego schematu istniały odstępstwa. W epoce brązu zarysowuje się zróżnicowanie między poszczególnymi stanowiskami, związane z doborem hodowanych gatunków i ich użytkowaniem.
4 Na Krecie znacznie wcześniej - ok. 3900 roku p.n.e. (Gennet 1982: 282).
5 W Beocji pyłki oliwki są liczne ok. 3200 roku p.n.e., jednak później ich ilość znacznie zmniejsza się,
Orka na ugorze?
Informacji dotyczących hodowli we wczesnym brązie dostarczają szczątki pochodzące z Lerny (GEJVALL 1969: tab. 3) i Tirynsu (DRIESCH 1990: tab. 5). Na obydwu stanowiskach w materiałach z okresu WH II rzeczywiście przeważają kości owiec i kóz (tab. 3), jednak nie jest to duża różnica - szczątki tych zwierząt stanowią ok. 45%6, natomiast kości świń i bydła są nieco mniej liczne. W Lernie pojawiają się także osły, po raz pierwszy w Grecji. W kolejnej fazie tego okresu (WH III) następuje wzrost liczby szczątków bydła i zwierzęta te zajmują drugie miejsce (ok. 30%), należy jednak zaznaczyć, że udział poszczególnych gatunków jest dość wyrównany. Szczątki konia datowane na ten okres, a pochodzące z Tirynsu, są pierwszym potwierdzeniem występowania tych zwierząt na południu Grecji.
Na okres ŚH są datowane kości zwierząt z Dolnego Miasta w Asine (MOBERG-NILSSON 1996: tab. 6). Przeważają tam szczątki bydła, dalej lokują się pozostałości świń i małych przeżuwaczy (owiec i kóz). Nie stwierdzono występowania koni ani osłów. Należy jednak zaznaczyć, że zdołano określić przynależność gatunkową jedynie ponad 30% szczątków, co może zaburzać obraz (MOBERG-NILSSON 1996: 111 ). W Lernie w tym okresie udział gatunków był wyrównany; nieznacznie prze-ważały świnie, nieco mniej było owiec i kóz oraz bydła, występowały także konie.
Na przełomie średniego i późnego brązu w Tirynsie (okres wczesnomykeński) jest widoczny dalszy wzrost znaczenia bydła w tej osadzie. Tendencja ta zanika w okresie PH III B1, ale powraca już w PH III B2 i utrzymuje się aż do końca epoki, kiedy to kości bydła stanowią aż 41.2% szczątków (koniec PH III C). Zjawisko to jest skorelowane ze zmianą udziału małych przeżuwaczy, natomiast liczba szcząt-ków świń utrzymuje się na dość stałym poziomie ok. 20% (z wyjątkiem okresu PH III B1 ). Potwierdzona jest hodowla koniowatych.
W Lernie w okresie PH I zwraca uwagę duże znaczenie świń (ok. 40%), nieco więcej było jedynie owiec i kóz (43.9%), natomiast znaczniej mniej bydła (12.3%)7. Zidentyfikowano także szczątki osłów i koni.
W Midei ponad połowa kości pochodzących z okresu PH III B należała do małych przeżuwaczy, pozostałe, w prawie równym udziale - do świń i bydła (REESE 1998: 277, GEJVALL 1983: 51). Na tym stanowisku widoczna jest różnica w porów-naniu z późniejszym okresem (PH III C), w którym było więcej małych przeżuwa-czy (prawie 70%). Stwierdzono także występowanie koni w obu tych okresach.
Na wszystkich stanowiskach pojawiają się szczątki psów, jednak ich udział pro-centowy (podobnie jak w przypadku koniowatych) jest niewielki. Znacznie mniejsza liczba kości tych zwierząt, w porównaniu z innymi gatunkami, wynika przede wszystkim z faktu, że konie i psy stosunkowo rzadko były jedzone. Ich kości nie trafiały więc między odpadki kuchenne i pokonsumpcyjne, które są podstawowym materiałem badawczym.
Na podstawie tych danych jedynym ogólnym wnioskiem może być stwierdzenie braku jednolitego modelu hodowli. Przyczyny tego zjawiska mogą być różne: 6 Jeśli nie podano inaczej, rozkład gatunkowy dotyczy szczątków zwierząt domowych.
dostosowanie się do odmiennych warunków środowiskowych, niejednakowa możli-wość wykarmienia zwierząt czy wreszcie różne „zapotrzebowanie" na zwierzęta poszczególnych gatunków i świadoma ich hodowla, co jest związane z wykorzysta-niem zwierząt. Na stan liczebny zwierząt ma też wpływ możliwość ich pozyskiwa-nia przez udomowianie - proces ten jest dobrze poświadczony np. w Lernie w przypadku świni i bydła (GEJVALL 1969: 21, 29, tab. 13, 18). Istotna wydaje się duża liczba kości bydła, wskazująca prawdopodobnie na dobrze rozwiniętą hodowlę, choć nie można wykluczyć, że część zwierząt była importowana. Możliwość utrzy-mywania stad bydła była poddawana w wątpliwość (m.in. HALSTEAD 1981).
Na postawie szczątków kostnych można próbować odtworzyć niektóre sposoby użytkowania zwierząt. Niestety, niezbędne do tego dane (czyli dotyczące wieku i płci zwierząt) nie zawsze są podawane w opracowaniach lub nie są możliwe do określenia. Jednak w przypadku Lerny (GEJVALL 1969: 52, tab. 9) można mówić o użytkowaniu mięsnym świń, co ogólnie jest podstawowym kierunkiem wykorzy-stania tych zwierząt. Bydło dostarczało mięsa, ale ważne prawdopodobnie było także mleko krów oraz siła pociągowa. Wykorzystanie pociągowe potwierdzają szczątki wołów - kastrowanych samców, używanych do pracy w zaprzęgu. Małe przeżuwacze hodowano głównie z myślą o mięsie i wełnie.
W Asine przeważało wykorzystanie przyżyciowe bydła i małych przeżuwaczy (użytkowanie mleczne, pociągowe i wełniste), a świnie dostarczały mięsa (MOBERG-NILSSON 1996: 114-115). W Tirynsie sytuacja wyglądała podobnie, duże znaczenie miało prawdopodobnie mleko (DRIESCH 1990: 97-99, tab. 8-10). Natomiast miesz-kańcy Midei hodowali zwierzęta przede wszystkim w celu pozyskania mięsa, choć oczywiście wykorzystywano je także do pracy (REESE 1998: 281-286, tab. 2-4).
Organizacja rolnictwa
Organizacja hodowli zwierząt i uprawy roślin są ze sobą ściśle powiązane. Możliwość wykorzystania zwierząt do pracy, takiej jak orka czy transport, ma nie-wątpliwy wpływ na formę gospodarki (intensywna i ekstensywna). Dla gospodarki ekstensywnej charakterystyczne jest to, że pola uprawne zajmują rozległy obszar wokół osady i droga do nich jest dłuższa. Te niedogodności są równoważone przez wykorzystanie zwierząt (jako siły pociągowej, do orki, jako juczne). Przy gospodar-ce intensywnej pola znajdują się bliżej poszczególnych gospodarstw, a praca zwie-rząt ma mniejsze znaczenie. W Argolidzie zwierzęta zaczęto wykorzystać jako siłę pociągową prawdopodobnie na początku epoki brązu8 (LASZCZAK 2003: 32), w tym okresie wprowadzono też prawdopodobnie orkę sprzężajną. Szczątki kostne pocho-dzące za stanowisk argiwskich potwierdzają taki rodzaj użytkowania zwierząt.
Z typem gospodarki wiązany jest również model osadnictwa; z gospodarką in-tensywną łączy się osadnictwo rozproszone, a z eksin-tensywną - skupione (HALSTEAD
1987: 83). Badania prowadzone na południu Argolidy wykazały, że osadnictwo
8
Ze stanowiska Tsungiza, położonego w niedalekiej Koryntii, pochodzą figurki wyobrażające bydło w jarzmach, co może być potwierdzeniem wykorzystania tych zwierząt do pracy w zaprzęgu; znaleziska są datowane na okres WH II (Pullen 1992).
Orka na ugorze?
rozproszone dominowało tam na początku epoki brązu oraz w okresie późnego brązu, natomiast osadnictwo skupione przeważało w okresie WH II i ŚH (RUNNELS, ANDEL 1987). Zmiany te mogłyby pośrednio poświadczać również zmiany w orga-nizacji rolnictwa.
Zarówno z uprawą, jak i hodowlą wiążą się kolejne dwie kwestie: wyżywienie zwierząt oraz zapobieganie wyjałowieniu ziemi. Zwierzęta gospodarskie dostarczają nawozu do użyźniania gleby, jednak potwierdzenie archeologiczne stosowania nawożenia jest trudne. Udało się to wypadku Pseiry w pobliżu Krety, gdzie stwier-dzono stosowanie nawożenia już w epoce wczesnego brązu (BULL, BETANCOURT, EVERSHED 1999). Z terenu Argolidy nie ma żadnych informacji na ten temat.
Inną metodą zapobiegającą wyjałowieniu ziemi jest ugorowanie. Nieuprawiane w danym roku pola można zaorywać, aby nie porastały chwastami pozbawiającymi glebę cennej wilgoci i składników mineralnych. W przypadku suchego, gorącego klimatu taki typ ugorowania nie jest korzystny - zaorana ziemia, pozbawiona roślinności, szybciej wysycha i ulega erozji (SARPAKI 1992: 62). Jednakże właśnie ta metoda była stosowana w czasach klasycznych (FORBES 1976: 9). Dodatkową wadą wydaje się fakt, że pozbawione roślinności pola nie dostarczają paszy zwierzętom, które trzeba wypasać na odleglejszych terenach. Według P. Halsteada (HALSTEAD 1987: 79) takie rozdzielenie hodowli zwierząt od uprawy roślin jest charakte-rystyczne dla tradycyjnego rolnictwa rejonu Morza Śródziemnego. Zwierzęta są wyprowadzane na górskie pastwiska, a pola zaorywane i ugorowane. Nie wiadomo jednak, kiedy ta cecha pojawiła się.
Wydaje się, że korzystniejsze było pozostawianie pól, aby zarosły roślinnością. Wtedy mogły służyć jako pastwiska dla zwierząt, które jednocześnie użyźniały je. Jednak takie postępowanie sprzyja rozwojowi chwastów, które później zanieczysz-czają uprawę zbóż i stanowią dla nich konkurencję (HALSTEAD 1987: 82). Być może duża ilość chwastów występująca w materiałach z Tirynsu mogłaby sugerować ten typ zagospodarowania ziemi.
Kolejną możliwością poprawienia jakości ziem mogła być uprawa na zmianę zbóż i roślin strączkowych, które wzbogacają glebę m.in. w azot. Zaletą tego syste-mu jest fakt, że pola rokrocznie przynosiłyby zysk, jednocześnie uprawa tych dwóch typów roślin zmniejszałaby ryzyko klęski głodu. Duży udział roślin strączkowych w materiałach archeologicznych mógłby przemawiać za stosowaniem takiego płodo-zmianu.
Podsumowując można stwierdzić, że obraz rolnictwa epoki brązu w Argolidzie nie jest jednoznaczny. Ważnymi procesami, jakie zachodziły w tym okresie w po-szczególnych osadach, było wprowadzanie nowych gatunków roślin i technik rolni-czych, takich jak orka i wykorzystanie zwierząt do transportu. Uderzający jest duży udział roślin strączkowych w materiałach oraz znacznie mniej uchwytne znaczenie oliwki i winorośli. W kwestii hodowli zwierząt zwraca uwagę przede wszystkim zróżnicowanie modelu hodowli oraz występowanie dużych ilości szczątków bydła, świadczące o rozwiniętej hodowli tych zwierząt. Trzeba jednak zaznaczyć, że
badane materiały pochodziły z zamożnych osad o istotnym znaczeniu. Niestety, trudno o jednoznaczne wnioski dotyczące organizacji rolnictwa. Zapewne model zmieniał się, czego odzwierciedleniem mogą być zmiany w sieci osadniczej. Nie ulega wątpliwości, że przemiany zachodzące w rolnictwie, które stanowiło podsta-wowe zajęcie ludności i dostarczało środków do życia, warunkowały rozwój także innych dziedzin gospodarki.
Tab. 1. Chronologia kultur lądu greckiego9
OKRES WCZESNOHELLADZKI (WH) WH I 3600-ok. 2900 WH II ok. 2900-2570/2410 WH III 2570/2410-2090/2050 OKRES ŚREDNIOHELLADZKI (ŚH) ŚH 2090/2050 i później OKRES PÓŹNOHELLADZKI (PH) PH I 1600-1510/1500 PH IIA 1510/1500-1440 PH IIB 1440-ok.1390 PH IIIA1 ok. 1390-1370/1360 PH IIIA2 1370/1360-1340/1330 PH IIIB 1340/1330-1185/1180 PH IIIC 1185/1180-1165
Orka na ugorze?
Tab. 2. Główne gatunki roślin uprawnych10
WH PH
Lerna Tiryns Mykeny Midea
PSZENICA Triticum sp. •
samopsza Triticum monococcum • • • •
płaskurka Triticum dicoccum • • •
Triticum aestivum, aestivum/compactum • • Triticum spelta • JĘCZMIEŃ Hordeum sp. • Hordeum distichum • Hordeum vulgare • • • • ZBOŻA • groch Pisum sp. • •
groch siewny Pisum sativum •
bób Vicia faba • • • •
wyka siewna Vicia sativa •
odmiana wyki Vicia ervilia • • •
groszek (lędźwian) siewny Lathyrus
sativus • •
groszek/cieciorka Lathyrus/Cicer •
cieciorka Cicer arietinum • •
soczewica Lens esculenta syn.
culinaris • • •
STRĄCZKOWE Leguminosa • • •
oliwka Olea europaea • • •
winorośl Vitis sp. • • •
1 0 Na podstawie: Lerna - Hopf 1962; Tiryns - K r o l l 1982; Mykeny - Wace 1921-23;. Midea - Shay,
Tab. 3. Udział procentowy szczątków zwierzęcych11 Okres WH II WH WH III Stanowisko Lerna1 Tiryns Bydło 21.9 22.6 Owca/Koza 44.0 46.1 Świnia 30.1 26.8 Pies 3.2 1.1 Koń Osioł 0.3 Okres WH II WH WH III Lerna Tiryns 30.7 30.1 34.9 42.4 30.5 25.9 3.58 1.4 0. 0.2 22 ŚH ŚH Lerna Asine3 28.5 34.8 32.5 26.9 34.1 31.1 4.31 1.4 0.24 - Wczesno-mykeński (ŚH/PH-PH II/PH III A) Tiryns 39.4 32.3 26.1 1.7 0.5 PH I Lerna 12.3 43.9 40.14 3.25 0.1 0.3 PH III Lerna 17.6 26.4 27.9 - 20.64 7.3 PH III B1 PH III B2 Tiryns 26.4 40.0 32.0 0.5 1.2 PH III B1 PH III B2 Tiryns 35.0 40.8 21.0 1.3 2.0 PH PH III B Midea5 26.1 52.0 21.9 x - -PH III B/C Midea5 20.7 52.4 26.9 - - -PH III C Midea5 18.8 69.3 11.9 x x -PH III C wczesny PH III C środkowy Tiryns 31.3 46.1 19.7 0.9 2.1 PH III C wczesny PH III C środkowy Tiryns 38.8 37.2 21.5 1.2 1.3 PH III C późny Tiryns 41.2 26.2 19.4 0.8 2.5
1 — dane z warstw niezaburzonych; 2 - udział koniowatych podano łącznie; 3 - określono przynależność
gatunkową mniej niż połowy szczątków; 4 - do rozkładu gatunkowego włączono prawie kompletny szkielet konia; 5 - w rozkładzie gatunkowym uwzględniono bydło, małe przeżuwacze, świnie, odnoto-wując jedynie występowanie psów i koni
1 1 Na podstawie: Lerna - G e j v a l l 1969; Tiryns - Driesch 1990; Asine - Moberg-Nilsson 1996; Midea - R e e s e 1998.
Orka na ugorze?
Skróty użyte w artykule ANDEL, RUNNELS, POPE
1986 T.H. von Andel, C.N. Runnels, K.O. Pope, Five Thousand Years of
Land Use and Abuse in the Southern Argolid, Greece, Hesperia 55,
p. 103-128. ANGEL 1971 BREHM 1963 BROTZEN 1977
L. Angel, Lerna, A Preclassical Site in the Argolid, 2: The People of
Lerna. Analysis of a Prehistoric Aegean Population, Princeton.
A. Brehm, Życie zwierząt. Ssaki, Warszawa.
F. Brotzen, Pollen Analyzis of Two Soil Samples from Dendra, in: P. Äström, The Cuirass Tomb and the Other Finds at Dendra. Part 1:
The Chamber Tombs [SIMA 4], Göteborg, p. 26-27.
BULL, BETANCOURT, EVERSHED
1999 I.D. Bull, P.P. Betancourt, R.P. Evershed, Chemical Evidence for a
Structured Agricultural Manuring Regime on the Island of Pseira, Crete during Minoan Period, in: P.P. Betancourt et al. eds, Melemata: Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm Wiener as He Enters His 65th Year [Aegaeum 20], Liege, p. 69-73.
S. Dietz, Asine II. Results of the Excavation East of Acropolis
1970-1974. General stratygraphical Analysis and Architectural Remain,
[ActaAth-4° 24, fasc. 1], Stockholm.
A. von den Driesch, J. Boessneck, Die Tierreste von den mykenischen
Burg Tiryns bei Nauplion, in: J. Weishaar et al. eds [Tiryns.
Forschungen und Berichte 11], Mainz, p. 87-165.
E.A.W. Finke, Landscape Evolution of the Argive Plain, Greece:
Paleoecology, Holocene Depositional History and Coastline Changes
[Ph.D. dissertation, Stanford University], Stanford.
H. Forbes, The „ Thrice-ploughed field": Cultivation Techniques in
Ancient and Modern Greece, Expedition 19, fasc. 1, p. 5-11.
c . Gamble, Social Control and the Economy, in: A. Sheridan, G. Bailley eds, Economic Archaeology [BAR 96], p. 215-229.
1982 C. Gamble, Leadership and „Surplus" Production, in: C. Renfrew, S. Shennan eds, Ranking, Resource and Exchange, cambridge, p. 100-105. DIETZ 1982 DRIESCH 1990 FINKE 1988 FORBES 1976 GAMBLE 1981
GEJVALL 1969 1983 GENNET 1982 GILMAN 1981 GODART 1987
N.-G. Gejvall, The Fauna [Lerna 1], Princeton.
N.-G. Gejvall, Animal Bones from Acropolis, in: P. Äström, The
Cuirass Tomb and the Other Finds at Dendra. Part 2: Excavations in the Cemeteries, the Lower Town and the Citadel. Appendix VI
[SIMA 4, fasc. 2], Göteborg, p. 51-55.
J. Gennet, Three Holocene Pollen Records from Southern Greece, Palynology 6, p. 280-285.
A. Gilman, The Development of Social Stratification in the Bronze
Age Europe, Current Anthropology 22, p. 1-23.
L. Godart, La série Fh de Cnossos, vingt ans après, in: J.T. Killen, J.L. Melena, J.-P. Olivier eds, Studies in Mycenaean and Classical
Greek Presented to John Chadwick [Minos 20-22], Salamanca,
p. 201-210. GRIEG, TURNER
1974 J.Grieg, J. Turner, Some Pollen Diagrams from Greece and their
Archaeological Significance, JASc 1, p. 177-194.
HALSTEAD
1981 P. Halstead, Counting Sheep in the Neolithic and Bronze Age Greece, in: I. Hodder, G. Izaak, N. Hammond eds, Pattern of the Past, Cambridge, p. 307-337.
1987 P. Halstead, Traditional and Ancient Rural Economy in
Mediterranean Europe: Plus ça Change, JHS 107, p. 77-87.
1992 P. Halstead, Agriculture in the Bronze Age Aegean. Towards a Model
of Palatial Economy, in: B. Wells ed., Agriculture in Ancient Greece.
Proceedings of the 7th International Symposium at the Swedish
Institute at Athens, 14-17 May 1990, [ActaAth-4° 42], Stockholm,
p. 105-117.
1999 P. Halstead, Towards a Model of Mycenaean Palatial Mobilisation, in: M.L Galaty, W.A. Parkinson eds, Rethinking of Mycenaean Palaces.
New Interpretations of an Old Idea, Los Angeles, p. 35-43.
HALSTEAD, O ' S H E A
1982 P. Halstead, J. O'Shea, A Friend in Need is a Friend Indeed: Social
Storage and the Origins of Social Ranking, in: C. Renfrew,
S. Shennan eds, Ranking, Resource and Exchange, Cambridge, p. 92-99.
Orka na ugorze? HANSEN 1980 1988 2000 HASKELL 1984 HOPF 1962 HUBBARD 1979
J. Hansen, The Paleoethnobotany of Franchthi Cave, Greece [Ph.D. dissertation, University of Minnesota].
J. Hansen, Agriculture in the Prehistoric Aegean: Data versus Speculation, AJA 92, p. 39-52.
J. Hansen, Paleoethnobotany and Paleodiet in the Aegean Region:
Notes on Legume Toxicity and Related Patologies, in: S. Vaughan,
W.D.E Coulson eds, Palaeodiet in the Aegean [Wiener Laboratory Monograph 1], Oxford Mass., p. 13-29.
H.W. Haskell, Pylos Stirrup Jars and the International Trade, in: C.W. Shelmerdine, T.G. Palaima eds, Pylos Comes Alive, New York, p. 97-107.
M. Hopf, Nutzpflanzen vom Lernaischen Golf, JbZMusMainz 9, p. 1-19.
L. Hubbard, Ancient Agriculture and Ecology at Servia, in: C. Ridley, K.A Wardle, Rescue Excavations at Servia 1971-1973, BSA 74, p. 226-228.
JASIŃSKA, KOTECKI
1993 Z. Jasińska, A. Kotecki, Rośliny strączkowe, Warszawa. KRAFT, ASCHENBRENNER, RAPP
1977 KROLL 1982 LASZCZAK 2003 LEHMANN 1 937
J.C. Kraft, S.E. Aschenbrenner, G. Rapp Jr., Paleographic
Reconstruction of Coastal Aegean Archaeological Sites, Science 195,
p. 941-947.
H. Kroll, Kulturpflanzen von Tiryns, AA, p. 467-485.
K. Laszczak, Wszystkie stworzenia małe i duże. O hodowli w Grecji
epoki brązu [StArch 11], Warszawa, p. 25-40.
H. Lehmann, Landeskunde der Ebene von Argos und ihrer
Randgebiete, Athens.
LOY, WRIGHT 1972
MELENA 1983
W.G. Loy, H.E. Wright Jr., The Physical Setting, in: W.A. McDonald, G.R. Rapp Jr. eds, The Minnesota Messenia Expedition.
Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, Minneapolis,
p. 36-46.
J.L. Melena, Olive Oil and Other Sorts of Oil in the Mycenaean
MOBERG-NILSSON
1996 K. Moberg-Nilsson, Animal Bones from Terrace III in Lower Town of
Asine, in: R. Hagg, G.C. Nordquist, B. Wells eds, Asine III. Supplementary Studies on the Swedish Excavations 1922-1930
[ActaAth-4° 45, fasc. 1], Stockholm, p. 111-115. NORDQUIST
1987 G.C. Nordquist, A Middle Helladic Village Asine in the Argolid [BOREAS 16], Uppsala.
POPE, ANDEL
1984 K.O. Pope, T.H. van Andel, Late Quaternary Alluvation and Soil
Formation in the Southern Argolid: Its History, Causes and Archaeological Implications, JASc 11, p. 281-306.
PULLEN
1992 J. Pullen, Ox and Plow in the Early Bronze Age Aegean, AJA 96, p. 45-54.
RACKHAM
1983 O. Rackham, Observations on the Historical Ecology of Boeotia, BSA 78, p. 291-351.
REESE
1998 D.S. Reese, The Faunal Remains, in: G. Walberg ed., Excavations on
the Acropolis of Midea, Results the Greek-Swedish Excavations. AppendixII [ActaAth-4° 49], Stockholm, p. 276-291.
RENFREW
1969 J.M. Renfrew, Palaeoethnobotany and the Neolithic Period in Greece
and Bulgaria, Cambridge.
1 972 C. Renfrew, The Emergence of Civilisation, London.
1982 J.M. Renfrew, Early Agriculture in Melos, in: C. Renfrew, M. Wagstaff eds, An Island Polity. The Archaeology of Exploitation
on Melos, Cambridge, p. 156-160.
RUNNELS, ANDEL
1987 C.N. Runnels, T.H. van Andel, The Evolution of Settlement in the
Southern Argolid, Greece: An Economic Explanation, Hesperia 56,
p. 303-334. SARPAKI
1992 A. sarpaki, The Palaeoethnobotanical Approach. The Mediterranean
Triad or Is It a Quartet, in: B. Wells ed., Agriculture in Ancient
Greece. Proceedings of the 7th International Symposium at the
Swedish Institute at Athens, 14-17 May 1990 [ActaAth-4° 42],
Stockholm, p. 61-76. SHAY, SHAY, KAPINGA
1998 C.T. Shay, J.M. Shay, M.R.M. Kapinga, The Bronze Age Plant and
Insect Remains and Modern Vegetation, in: G. Walberg ed., Excavations on the Acropolis of Midea, Results the Greek-Swedish Excavations. AppendixIV [ActaAth-4° 49], Stockholm, p. 294-331.
Orka na ugorze?
SHEEHAN
1979 M.C. Sheehan, The Postglacial Vegetational History of the Argolid
Peninsula [Ph.D. dissertation, Indiana University], Bloomington.
SHELMERDINE
1985 C.W. Shelmerdine, The Perfume Industry of Mycenaean Pylos [SIMA p-b 34], Göteborg.
TYREE
2000 E.L. Tyree, Using Phytolits to Identify Plant Remains from
Archaeological Sites: A Phytolit Analysis of Modern Olive Oil and Wine Sediment, in: S. Vaughan, W.D.E. Coulson eds, Palaeodiet in the Aegean [Wiener Laboratory Monograph 1], Oxford Mass.,
p. 29-36. WACE
1921-23 A.J.B. Wace, Excavations at Mycenae: the Granary, BSA 25, p. 38-61.
WAGSTAFF, AUGUSTSON
1982 M. Wagstaff, S. Augustson, Traditional Land Use, in: C. Renfrew, M. Wagstaff eds, An Island Polity. The Archaeology of Exploitation
on Melos, Cambridge, p. 106-133.
WARREN, HANKEY
1989 P. Warren, V. Hankey, Aegean Bronze Age Chronology, Bristol. ZANGGER
1992 E. Zangger, Prehistoric and Historic Soils in Greece: Assesing the
Natural Resources for Agriculture, in: B. Wells ed., Agriculture in
Ancient Greece. Proceedings of the 7th International Symposium at
the Swedish Institute at Athens, 14-17 May 1990 [ActaAth-4° 42],
Stockholm, p. 13-21.
Tillage on fallow? Argive agriculture in Bronze Age ABSTRACT
Important changes, which occurred in Greek agriculture during the Bronze Age, were connected with the social-economic changes of that period. Archaeological material confirm, that new species had been introduced into growing and cultivation, also the model of using animals had been changing. Particularly important seem to have been the pod plants in a day life of Argolida citizens as well as incredibly well-developed growing of cattle. However the uniform model of cultivation is absent.
