Grażyna HABRAJSKA
PROFILE SEMANTYCZNE MIŁOŚCI I PRZYJAŹNI Wyniki badań empirycznych przeprowadzonych
wśród młodzieży akademickiej
1Miłość wiąże przede wszystkim ludzi, ale kochać możemy również zwierzęta i przedmioty. Ma ona różne oblicza – inaczej kocha się rodziców, dzieci, rodzeń- stwo, a inaczej partnera. Inne rodzaje miłości, opisywane w literaturze i słow- nikach, nie pojawiły się w odpowiedziach respondentów. Zastanawia zwłaszcza brak wskazania miłości do Boga i ojczyzny.
Przyjaźń jest niewymuszoną miłością do bliźniego, niemającą na celu prokreacji.
Aleksy Awdiejew
Na temat przyjaźni, a zwłaszcza miłości, istnieje bardzo bogata literatura w obrębie wielu dziedzin nauki, takich jak fi lozofi a, psychologia, socjologia, literaturoznawstwo czy językoznawstwo. Nie będę jej tutaj przywoływać, ponie- waż łatwo ją odnaleźć, a celem tego tekstu nie jest przegląd różnych stanowisk poświęconych tym pojęciom. Ich etymologia także jest ogólnie znana
2: „miłość”
wywodzi się z prasłowiańskiego „*milostb” („bycie miłym, przyjemnym”)
3, a przyjaźń z prasłowiańskiego „*prijaznb” („przychylność, życzliwość; dobre, ser- deczne stosunki”). Punktem wyjścia moich rozważań będzie zatem odwołanie się jedynie do współczesnych defi nicji słownikowych. Chcę przede wszystkim zaprezentować rozumienie tych pojęć przez obecnych studentów, co wydaje się interesujące choćby w perspektywie rozważań ks. Marka Dziewieckiego Przyjaźń w czasach nieprzyjaznych dla przyjaźni
4. Wnioski uzyskane w wyniku przepro- wadzenia specjalnie przygotowanej ankiety porównane zostaną z efektami badań polskich symboli kolektywnych, przeprowadzonych przez Michaela Fleischera.
1 Badania ankietowe przeprowadzone w 2013 roku na grupie 300 studentów. Większa grupa respondentów nie była potrzebna, ponieważ wyniki wyraźnie się grupowały w wypowiedzi dominu- jące i sporadyczne. Kwestionariusz ankiety został zamieszczony na końcu niniejszych rozważań.
2 Zob. K. D ł u g o s z - K u r c z a b o w a, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2005.
3 Modele etymologiczne tego pojęcia, funkcjonującego także w innych językach, opisała Ma- riola Jakubowicz (zob. M. J a k u b o w i c z, Dwa oblicza miłości. Porównanie językowych obrazów miłości tkwiących w etymologii i frazeologii, w: Język a kultura, t. 14, Uczucia w języku i tekście, red. I. Nowakowska-Kempna, A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław- skiego, Wrocław 2000).
4 Zob. ks. M. D z i e w i e c k i, Przyjaźń w czasach nieprzyjaznych dla przyjaźni, http://www.
opoka.org.pl/biblioteka/I/IP/md_przyjazn2011.html.
KŁOPOTY Z DEFINICJĄ
Oczywiście warto byłoby zbadać, jak pojęcia te funkcjonują w codzien- nej komunikacji face-to-face, ale wymagałoby to niestety zgromadzenia re- prezentatywnego materiału, a zatem długiego czasu. Jest to o tyle trudne, że użycie samych nazw „miłość”, „przyjaźń” czy „braterstwo” jest dość rzadkie, zwykle ograniczone do wyjaśniania ich znaczenia. Z kolei wyrażanie miłości czy sygnalizowanie przyjaźni ma najczęściej charakter określonych działań, a w języku postać wyznań, obietnic czy rad. Dominująca w tym zakresie komu- nikacja niewerbalna, która pozwala benefi cjentowi rozpoznać, że ma w drugiej osobie przyjaciela czy też że druga osoba odwzajemnia jego miłość, obejmuje takie działania na rzecz tej osoby, jak: pomoc w wykonaniu jakiegoś zadania, załatwienie za nią jakichś spraw, pożyczenie pieniędzy, zabranie do swojego domu bądź okazanie wsparcia, na przykład przez przytulenie, uścisk dłoni, pocałunek czy rozśmieszanie. Z kolei werbalnie miłość, przyjaźń i braterstwo wyrażane są za pomocą emotywno-oceniających aktów mowy
5, takich jak:
wyznanie (np. „kocham cię”; „jesteś całym moim światem”; „jesteś moim szczęściem”; „jesteś moją radością”), wyrażanie współczucia (np. „bardzo mi przykro”; „jestem z tobą”), wyrażanie radości (np. „cieszę się bardzo z twojego awansu”; „dawno ci się należała ta nagroda”), pocieszanie (np. „wszystko się ułoży”; „nie raz już byłeś w trudnej sytuacji i wyszedłeś z tego”; „nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło”), zachęcanie (np. „na pewno ci się uda”), radzenie (np. „na twoim miejscu bym…”; „zastanów się, zanim to zrobisz”;
„przemyśl to jeszcze”) czy komplementowanie (np. „ślicznie dziś wyglądasz”;
„nic się nie zmieniasz”). Lista takich zachowań, zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych, jest bardzo długa i trudna do sporządzenia. Każdy z nas mógłby wzbogacić już wymienione tu sformułowania. Pełne zbadanie ich funkcjonowa- nia wymagałoby jednak uwzględnienia także kontekstów ich wypowiedzenia, niezbędne zatem byłyby nagrania, w których w określonej sytuacji pojawiały- by się właściwe dla niej zachowania językowe i niejęzykowe. Również, jeśli chcielibyśmy analizować już istniejące teksty, konieczne byłoby wyodrębnienie z nich opisów zachowań niewerbalnych i werbalnych świadczących o uczuciu czy postawie oraz określenie ich doboru i metodologii opisu.
Defi niowanie miłości, przyjaźni i bliskiego przyjaźni braterstwa w słowni- kach ogranicza się do określenia relacji między uczestnikami tych relacji lub podania ich synonimów. Najbogatszą defi nicję, a właściwie szereg defi nicji, ma miłość, która ujmowana jest jako: „1. «głębokie uczucie do drugiej osoby, któremu zwykle towarzyszy pożądanie»; 2. «silna więź, jaka łączy ludzi sobie
5 Zob. A. A w d i e j e w, Gramatyka interakcji werbalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, Kraków 2004.
bliskich»; 3. «poczucie silnej więzi z czymś, co jest dla kogoś wielką warto- ścią»; 4. «głębokie zainteresowanie czymś, znajdowanie w czymś przyjemno- ści»; 5. «obiekt czyichś uczuć i pragnień»; 6. «pożycie seksualne»”
6. Defi nicje te można ująć w odpowiednie standardowe schematy
7: 1. KOCHAĆ [ktoś 1: KOBIETA / MĘŻCZYZNA, kogoś 2: MĘŻCZYZNĘ / KOBIETĘ]; 2. KO- CHAĆ [ktoś 1: RODZICE / DZIADKOWIE, kogoś 2: DZIECI / WNUKI]
8; 3. KOCHAĆ [KTOŚ 1, kogoś 2: BOGA / coś: ŻYCIE, OJCZYZNĘ itd.]
9; 4. KOCHAĆ [KTOŚ, coś: PSA / RYBKI / BIŻUTERIĘ / PRACĘ / PODRÓŻE itd.]; 5. KOCHAĆ SIĘ [KTOŚ 1, Z KIMŚ 2].
Znacznie skromniej defi niowane są przyjaźń i braterstwo. Przyjaźń określa- na jest jako „bliskie, serdeczne stosunki z kimś oparte na wzajemnej życzliwo- ści i zaufaniu; też: życzliwość, serdeczność okazywana komuś”
10. Braterstwo rozumiane jest zaś jako: „1. «przyjaźń, koleżeństwo»; 2. «brat z żoną»”
11lub
„1. «więzy pokrewieństwa łączące synów jednych rodziców»; 2. «uczucia braterskie, oparte na zaufaniu, szczerości; przyjaźń, solidarność»
12.
Już w tych bardzo skromnych, pobieżnych defi nicjach widać, że najbogat- sze semantycznie jest pojęcie miłości, co nie dziwi, jest to bowiem uczucie, którego doświadcza każdy człowiek, pozostające w ścisłym związku z emocja- mi. Pozostałe dwa pojęcia Słownik języka polskiego wydany przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe traktuje po macoszemu, właściwie nie oddając ich sensów, które są jednak żywe w codziennej komunikacji.
CHARAKTERYSTYKA ZWIĄZKU
Różnice między pojęciami „miłość”, „przyjaźń” i „braterstwo”, na które wskazywali moi respondenci, można opisać, odpowiadając na pytania: „Czym jest?” (czyli: jaki jest charakter związku, jakie ma on cechy?); „Kogo dotyczy?”
6 http://sjp.pwn.pl/haslo.php?id=2483508
7 O standardach semantycznych pisaliśmy z Aleksym Awdiejewem w wielu publikacjach. Zob.
np. A. A w d i e j e w, G. H a b r a j s k a, Wprowadzenie do gramatyki komunikacyjnej, t. 1-2, Ofi cyna Wydawnicza Leksem, Łask 2004-2006.
8 Interesujące rozważania na temat miłości do dziecka znajdują się w artykule Grażyny Sa- wickiej (zob. G. S a w i c k a, Miłość niejedno ma imię (Językowe i pozajęzykowe interakcje między matką a dzieckiem), w: Uczucia w języku i tekście, s. 153-163).
9 Rozważania na temat miłości do Boga znajdzie czytelnik w artykule Bogusława Bierwia- czonka (zob. B. B i e r w i a c z o n e k, Religijne subkategorie miłości, w: Uczucia w języku i tekście, s. 79-115). Autor analizuje dwie subkategorie miłości: miłości Boga do człowieka i miłości człowieka do Boga. Analiza ma charakter kognitywny.
10 http://sjp.pwn.pl/slownik/2512094/przyja%C5%BA%C5%84.
11 http://sjp.pwn.pl/slownik/2445978/braterstwo.
12 http://sjp.pl/braterstwo.
(czyli: kto może tworzyć związek?); „Co jest jej podstawą?; „Jak powstaje?”;
„Jak długo trwa?”; „Jakie relacje łączą jej obiekty?”; „Jaki jest ich stosunek do seksu?”. Charakteryzując te elementy, uzyskujemy potoczne defi nicje miłości, przyjaźni i braterstwa. Respondenci w ich opisie przede wszystkim wskazy- wali na relacje łączące obiekty, charakter ich związku, jego trwałość i obiekty go tworzące. Widać to na przedstawionych niżej schematach (1-3):
Schemat 1. Miłość.
Schemat 2. Przyjaźń.
Schemat 3. Braterstwo.
Wykorzystując wymienione parametry, miłość można określić jako uczu- cie (odpowiedź na pytanie „Czym jest?”), które łączy dwie osoby (odpowiedź na pytanie „Kogo dotyczy?”), powstaje nagle, nieoczekiwanie (odpowiedź na pytanie „Jak powstaje?”), jest względnie trwałe (odpowiedź na pytanie
„Jak długo trwa?”), oparte na licznych relacjach (odpowiedź na pytanie „Jakie
relacje łączą obiekty?), i zwykle wiąże się z seksem (odpowiedź na pytanie
„Jaki jest stosunek do seksu?”). Analizując wypowiedzi studentów, można bliżej scharakteryzować to uczucie, określić jego obiekty, trwałość i łączące się z nim relacje.
Uczucie miłości skierowane jest do jednej osoby, wywołuje silne emocje, jest uczuciem najintensywniejszym, niezależnym od naszej woli, często zakła- da wspólną przyszłość (zob. schemat 4). Inne określenia przypisywane uczuciu miłości, na przykład takie, jak: „może być: nieszczęśliwa (szalona, nieprzewi- dywalna)” czy „nie może istnieć bez przyjaźni”, pojawiały się jednostkowo.
Schemat 4. Miłość – uczucie.
Schemat 5. Miłość – obiekty.
Miłość wiąże przede wszystkim ludzi, ale kochać możemy również zwie- rzęta i przedmioty (zob. schemat 5). Ma ona różne oblicza – inaczej kocha się rodziców, dzieci, rodzeństwo, a inaczej partnera. Inne rodzaje miłości, opisy- wane w literaturze i słownikach, nie pojawiły się w odpowiedziach respon- dentów. Zastanawia zwłaszcza brak wskazania miłości do Boga i ojczyzny.
Interpretację tego zjawiska pozostawiam czytelnikowi.
Na temat trwałości miłości zdania młodzieży są rozbieżne, połowa respon-
dentów twierdzi, że jest to uczucie przelotne, a połowa, że najtrwalsze (zob. sche-
mat 6). Wydaje się, że ten czynnik, aczkolwiek dla respondentów ważny, bardzo
mocno uwarunkowany jest ich własnymi doświadczeniami, które w tym wieku
nie są jeszcze pełne. Czy jednak kiedykolwiek można powiedzieć, że są one
pełne? Trzeba przy tym podkreślić, że na przelotność uczucia miłości wskazywali
zarówno mężczyźni, jak i kobiety, a trwałość podkreślały wyłącznie kobiety.
Schemat 6. Miłość – trwałość.
Schemat 7. Miłość – relacje.
Przy defi niowaniu miłości najczęściej wskazywano na relacje między ko- chającymi się osobami (zob. schemat 7). Najważniejsza w miłości była dla respondentów jej bezwarunkowość, polegająca na tym, że miłością „obdarza- my ludzi, którzy niekoniecznie na to zasługują”. Miłość wiąże się też z pożą- daniem, namiętnością i fi zycznością oraz zakłada poświęcenie dla partnera:
„Powoduje, że dla drugiej osoby możemy zrobić wszystko / przedkładamy dobro drugiej osoby nad swoje / zmieniamy siebie dla drugiej osoby”. Miłość wymaga też wzajemności i wierności. Na bardzo dużą grupę „relacji innych”
składają się, pojedynczo wymieniane, między innymi: oddanie, zaufanie, blis- kość, przywiązanie, troska, zazdrość, bezgraniczność (kocha się mimo wad), zgoda na kompromisy, zaangażowanie i czułość.
Przyjaźń, w odniesieniu do przywołanych parametrów, określana była jako związek (odpowiedź na pytanie „Czym jest?”) łączący ludzi często tej samej płci (odpowiedź na pytanie „Kogo dotyczy?”) dobierających się na podstawie wspólnych poglądów czy postaw (odpowiedź na pytanie „Jaka jest jej podsta- wa?”), najczęściej trwały (odpowiedź na pytanie „Jak długo trwa?”), wyklu- czający seksualność (odpowiedź na pytanie „Jaki jest stosunek do seksu?”), wymagający określonych relacji między tworzącymi go osobami (odpowiedź na pytanie „Jakie relacje łączą obiekty?”). Wypowiedzi studentów pozwalają bliżej scharakteryzować również ten związek, określić jego obiekty i relacje.
Związek przyjacielski jest silniejszy od miłosnego i oparty na przemyśla-
nym doborze partnera (zob. schemat 8). Do innych jego cech należą między
innymi: stałość emocjonalna („brak huśtawki emocjonalnej”), możliwość
wiązania się każdego z przyjaciół z innymi osobami oraz poczucie bezpie- czeństwa.
Schemat 8. Przyjaźń – związek.
Schemat 9. Przyjaźń – obiekty.
Przyjaźń łączy wyłącznie ludzi. Przyjaźnić się można przy tym z każ- dym, niezależnie od jego wieku i płci (zob. schemat 9). Przyjaciół można mieć w tym samym czasie wielu, inaczej niż w przypadku partnera w miłości.
Przyjaciół zawsze jednak łączy jakieś podobieństwo, na przykład charakteru, poglądów czy temperamentu. Przyjaźń jest efektem długiego przebywania z drugim człowiekiem, budowana jest stopniowo, wymaga dużo czasu, by się umocnić, i trzeba na nią zasłużyć. Jest związkiem na całe życie.
Najczęściej wskazywane relacje między przyjaciółmi to wzajemna pomoc w każdej sytuacji, poleganie na drugiej osobie, wzajemne zrozumienie, szcze- rość („bez względu na to, jak jest, mówimy sobie wszystko”), bezinteresow- ność, lojalność, brak wymiaru fi zycznego (zob. schemat 10).
Schemat 10. Przyjaźń – relacje.
Braterstwo jest pojęciem najmniej znanym respondentom. Z jednej strony bardzo zbliża się do pojęcia przyjaźni, a z drugiej wskazuje na relacje rodzinne, które dla naszych porównawczych rozważań nie są istotne. Zatem braterstwo, w znaczeniu zbliżonym do przyjaźni, jest to trwała więź (odpowiedź na pytanie
„Czym jest?”) głównie między mężczyznami (odpowiedź na pytanie „Kogo dotyczy?”), oparta na dumie i honorze, często o podłożu ideologicznym (od- powiedź na pytanie „Jaka jest jego podstawa?”), długotrwała (odpowiedź na pytanie „Jak długo trwa?”), pozbawiona seksualności (odpowiedź na pytanie
„Jaki jest stosunek do seksu?”), generująca przede wszystkim takie relacje, jak: solidarność, prezentowanie wspólnej opinii, wymóg poświęcenia, zaan- gażowania, jedności czy lojalności (odpowiedź na pytanie „Jakie relacje łączą obiekty?”). Wypowiedzi studentów pozwalają bliżej scharakteryzować tę więź i charakterystyczne dla niej relacje (zob. schematy 11 i 12).
Schemat 11. Braterstwo – więź.
Schemat 12. Braterstwo – relacje.
Z ujętego w tabeli 1 zestawienia wynika, że między pojęciami miłości,
przyjaźni i braterstwa można zakreślić wyraźne granice. Ciekawe jest zwłasz-
cza porównanie przyjaźni z braterstwem; przyciąga w nim uwagę postrzeganie
braterstwa jako więzi o bardziej społecznym charakterze niż przyjaźń, opartej
na wspólnocie ideologicznej i solidarności. Uczucie miłości ma w dużej mierze
wymiar emocjonalny (jako pożądanie czy namiętność), podczas gdy przyjaźń
i braterstwo są bardziej racjonalne (charakteryzują je raczej pomoc, zrozu-
mienie i lojalność). W tym ujęciu miłość jest zatem uczuciem, z którym wiąże
się pewien rodzaj zachowań, natomiast przyjaźń i braterstwo są postawami charakteryzującymi się gotowością do określonych zachowań, a pozytywne uczucia mogą, ale nie muszą im towarzyszyć
13.
Tabela 1. Zestawienie porównawcze najważniejszych wyznaczników defi nicyjnych pojęć:
miłości, przyjaźni i braterstwa.
Charakter związku MiłoĞü PrzyjaĨĔ Braterstwo
uczucie relacja wiĊĨ
Uczestnicy
kobieta + mĊĪczyzna rodzice / dziadkowie + dzieci / wnuki ludzie + zwierzĊta / przedmioty
kaĪdy grupa (mĊĪczyzn)
Relacje
bezwarunkowoĞü poĪądanie namiĊtnoĞü poĞwiĊcenie fizycznoĞü wiernoĞü wzajemnoĞü
pomoc zaufanie zrozumienie szczeroĞü bezinteresownoĞü brak fizycznoĞci lojalnoĞü wzajemnoĞü
solidarnoĞü
wspólnota ideologiczna poĞwiĊcenie
szczeroĞü zaangaĪowanie jednoĞü oddanie wsparcie
RELACJE
Relacje istotne dla miłości, przyjaźni i braterstwa, decydujące o zasadni- czych różnicach między tymi fenomenami, w defi nicjach przedstawiane były w bardzo skromnym zakresie. Ponieważ jednak we wszystkich opracowaniach dotyczących miłości i przyjaźni charakterystyki tych więzi skupiają się właśnie na istocie relacji łączących zaangażowane w nie osoby, przyjrzałam się im do- kładniej. Pominęłam jednak ten aspekt w odniesieniu do braterstwa, ponieważ ma już ono raczej wymiar historyczny, a jego znaczenie przesuwa się coraz bardziej ku relacjom czysto rodzinnym.
Przedmiotem badań było pragnienie określenia: (1) jakie cechy są pożą- dane u przyjaciela, a jakie u osoby, którą się kocha (u kochanka), (2) jakie cechy wykluczają osobę, która jest potencjalnym kandydatem na przyjaciela / kochanka, (3) co jesteśmy gotowi zrobić dla przyjaciela, a co dla kochanka oraz (4) jak okazujemy przyjaźń, a jak miłość.
13 Interesujące rozważania na temat uczuć i postaw znajdzie czytelnik w artykule Jadwigi Puzyniny (zob. J. P u z y n i n a, Uczucia a postawy w języku polskim, w: Uczucia w języku i tekście, s. 9-24).
OCZEKIWANIA
Cechy, jakich młodzi ludzie oczekują od osób, które kochają, i od przyja- ciół, dotyczą w jednej trzeciej właściwości ich charakteru, a w dwóch trzecich stosunku do przyjaciela lub ukochanego, czyli właśnie wzajemnych relacji.
U przyjaciela do najbardziej cenionych właściwości charakteru zaliczano:
budzenie zaufania, empatię, poczucie humoru, prawdomówność, otwartość i uczciwość (zob. schemat 13), a u osoby kochanej: inteligencję, budzenie zaufania, cierpliwość, dobroć, poczucie humoru, uczciwość, odpowiedzialność i wrażliwość (zob. schemat 14). Oczekiwanie, że osoba kochana będzie inteli- gentna, jest, jak się wydaje, wynikiem doboru respondentów, którzy studiują i doceniają walory intelektualne partnera. Duża grupa „innych” cech zależała od indywidualnych preferencji respondentów. W przypadku przyjaciela znalazły się w niej między innymi: bezinteresowność, ciekawość świata, cierpliwość, spontaniczność, inteligencja, mądrość i odpowiedzialność, a w przypadku ukochanego: bezinteresowność, wytrwałość, ciepło, konsekwencja, mądrość, spontaniczność i uczuciowość.
Schemat 13. Przyjaciel – cechy charakteru.
Schemat 14. Osoba kochana – cechy charakteru.
Natomiast wymagania wobec przyjaciela, skierowane na „ja”, czyli zwią-
zane z wzajemnymi relacjami, dotyczą przede wszystkim szczerości, lojalno-
ści, wyrozumiałości, oddania, gotowości do pomocy, umiejętności słuchania
i zaangażowania w przyjaźń (zob. schemat 15), a wymagania wobec osoby
ukochanej – wierności, szczerości, lojalności, okazywania miłości, akcepta-
cji, oddania, opiekuńczości, czułości, troskliwości, wyrozumiałości, zaufania i prawdomówności (zob. schemat 16). Indywidualnie od przyjaciela oczekują respondenci między innymi dyskrecji, wierności, tolerancji, troskliwości i ak- ceptacji, a od kochanej osoby empatii, gotowości do poświęceń, bycia również przyjacielem, wsparcia oraz okazywania emocji i uczuć.
Schemat 15. Przyjaciel – relacje.
Schemat 16. Osoba kochana – relacje.
Jak widać, niektóre cechy i relacje oczekiwane są zarówno u przyjaciela, jak i u kochanej osoby. I jeden, i drugi partner więzi powinien pozostawać godny zaufania, wykazywać poczucie humoru, być uczciwy, inteligentny, bezinteresowny i mądry, a w stosunku do nas również szczery, lojalny i wyro- zumiały. Wydaje się, że ludzi, których te cechy wyróżniają, chętnie widzimy obok siebie nie tylko jako przyjaciół czy kochanków, ale także jako kolegów i współpracowników.
ZACHOWANIA WYKLUCZAJĄCE
Interesujące są również wypowiedzi dotyczące zachowań przyjaciela i oso-
by kochanej nieakceptowanych przez młodzież, zachowań, które wykluczają
daną osobę jako kandydata na bycie kimś bliskim. Przyjacielowi respondenci
nie wybaczyliby: kłamstwa, ujawnienia tajemnicy, braku lojalności, plotkar-
stwa, opuszczenia w najgorszym momencie życia, braku zaufania, ośmieszania
(zob. schemat 17), a osobie kochanej: zdrady, kłamstwa, braku szczerości,
poniżania, braku lojalności, ingerowania w prywatność, odmowy wsparcia (zob. schemat 18). Wśród „innych” zachowań niewybaczalnych u przyjaciela wymieniano: odmowę wsparcia, ranienie, łamanie obietnic i brak zaangażo- wania w związek, a u osoby kochanej: brak zainteresowania, szpiegowanie, nadużycie zaufania, agresję i popełnienie przestępstwa. Niektórzy twierdzili, że nie ma takich zachowań, których nie mogliby wybaczyć przyjacielowi lub kochanej osobie, ale respondentów tych nie było zbyt wielu.
Schemat 17. Przyjaciel – zachowania wykluczające.
Schemat 18. Osoba kochana – zachowania wykluczające.
Zachowania wykluczające są również w pewnej mierze wspólne dla przy- jaciela i kochanej osoby. Do takich należą: kłamstwo, brak lojalności czy ośmieszanie / poniżanie.
Analizując zachowania niepożądane w przyjaźni i miłości, można też wskazać na ich przeciwieństwa, czyli zachowania oczekiwane. Zarysowują się tu następujące pary: kłamstwo – prawdomówność, ujawnienie tajemnicy – dyskrecja, brak lojalności – lojalność, plotkarstwo – szczerość, opuszczenie w trudnej chwili – wsparcie, brak zaufania – zaufanie, ośmieszanie / poniża- nie – szacunek, zdrada – wierność, ingerowanie w życie partnera – swoboda.
Możemy zatem porównać oczekiwania wymieniane wprost i wynikające z
przeciwieństwa zachowań niepożądanych (zob. schematy 19-20).
Schemat 19. Oczekiwania względem przyjaciela.
Schemat 20. Oczekiwania względem osoby kochanej.
Tylko niektóre z nich się pokrywają (zob. schematy 21 i 22). Oczekiwania wynikające z przeciwieństwa zachowań niepożądanych są bardziej nakierowa- ne na ochronę „ja” i należą do nich: szacunek, akceptacja, prawdomówność, zaufanie i czułość; natomiast oczekiwania wymieniane wprost dotyczą zacho- wań wspólnie realizowanych i obejmują przede wszystkim: zaangażowanie, wyrozumiałość, oddanie i dyskrecję.
Schemat 21. Oczekiwania względem przyjaciela.
Schemat 22. Oczekiwania względem osoby kochanej.
Możemy też wyodrębnić cechy oczekiwane i u przyjaciela, i u ukochanej osoby: są to szczerość i lojalność. Ponadto od przyjaciela oczekuje się pomocy, a od ukochanego szczerości, prawdomówności i opiekuńczości.
CO W ZAMIAN?
Skoro respondenci wymieniali tyle oczekiwań w stosunku do przyjaciela i ukochanej osoby, ciekawa byłam, co oferują w zamian, co są gotowi dla nich zrobić i jak okazują stosunek do bliskich. Z badań wynika, że młodzi ludzie gotowi są pomagać przyjacielowi w każdej sytuacji, wspierać go, poświęcić się dla niego (np. oddać nerkę, szpik, poświęcić własne plany i ambicje, poświę- cić czas czy zrezygnować z własnych przyjemności), doradzić mu, spotykać się z nim, a także otoczyć go opieką, bronić czy wspierać (zob. schemat 23).
Wiele osób (26% respondentów) pisało, że gotowi są dla przyjaciela poświę- cić wszystko, przy czym połowa przy „wszystko” stawiała jednak pewne ograniczenia (zob. schemat 24), takie jak działania niezgodne z poczuciem moralności i systemem wartości, ograniczające wolność drugiej osoby lub mo- gące ją zranić, niezgodne z prawem, w tym zabicie człowieka lub zwierzęcia (z wyjątkiem sytuacji samoobrony).
Schemat 23. Gotowość względem przyjaciela.
Schemat 24. Gotowość zrobienia wszystkiego, z wyjątkiem...
Natomiast dla osoby kochanej młodzież jeszcze częściej niż w wypadku przyjaźni gotowa jest zrobić wszystko (chociaż często z ograniczeniami), w tym również poświęcić się lub poświęcić coś (zob. schemat 25).
Schemat 25. Gotowość względem kochanej osoby.
Gotowość zrobienia wszystkiego dla ukochanej osoby jest deklarowana jeszcze częściej (przyznaje się do niej 51% respondentów), choć podobnie jak w przypadku przyjaźni, często także podlega ograniczeniom, takim jak: za- grożenie dla innej osoby (jej życia, zdrowia czy wolności), w tym także osoby, która gotowa jest zrobić wszystko (czyli krzywda kochającego), naruszenie prawa i norm moralnych oraz etycznych (zob. schemat 26). Dla ukochanej osoby młodzi ludzie gotowi są poświęcić swoje dobro, szczęście, marzenia, plany i ambicje, zmienić się, zrezygnować z części wolności, poświęcić zdro- wie i życie, zawsze mieć dla tej osoby czas (zob. schemat 27).
Schemat 26. Gotowość zrobienia wszystkiego z wyjątkiem...
Schemat 27. Poświęcenie.
POŚWIĘCENIE
Gotowość do poświęcenia się znajduje swoje odzwierciedlenie w konkret- nych działaniach. Przyjaźń praktykowana jest przez rozmowę i słuchanie, po- moc i wspieranie przyjaciela, utrzymywanie z nim kontaktu i wspólne spędzanie z nim czasu (zob. schemat 28). Miłość okazywana jest w podobny sposób jak przyjaźń, a ponadto przez wyznawanie uczuć, czułość, troskę o ukochanego i otaczanie go opieką (zob. schemat 29).
Schemat 28. Okazywanie przyjaźni.
Schemat 29. Okazywanie miłości.
W świetle schematów okazywanie miłości jawi się jako znacznie bardziej zindywidualizowane niż praktykowanie przyjaźni, o czym świadczy ponad 50% odpowiedzi jednostkowych („inne”). Jest to kolejny dowód na to, że miłość jest uczuciem, a przyjaźń postawą.
KOGNITYWNE STEREOTYPY
Po przedstawieniu wyników badań można pokusić się o zarysowanie ko-
gnitywnych stereotypów (kognitywnych defi nicji) pojęć miłości i przyjaź-
ni. O przydatności materiałów gromadzonych za pomocą ankiet do badania
językowego obrazu świata Jerzy Bartmiński pisał po raz pierwszy już pod
koniec dwudziestego wieku
14, wykorzystując je w późniejszych badaniach nad językowym obrazem świata (JOS) i w jego opisach. Wnioski płynące z tak gromadzonych materiałów nie tworzą pełnego stereotypu kognitywnego, sta- nowić jednak mogą jego najbardziej żywy trzon, ponieważ obraz utrwalony we frazeologii, przysłowiach czy literaturze zawsze ma charakter zachowawczy w stosunku do współczesnych użyć. Opis stereotypu zostanie uporządkowany w oparciu o kategorie (fasety) służące odwzorowaniu struktury pojęciowej
15. W analizowanym tutaj materiale wyodrębnić można trzy główne kategorie:
rodzaj relacji, przejawy związku i wymagania wobec partnera. Wśród przeja- wów związku wyróżniam: pojawiające się emocje, manifestowanie bliskości, przyjmowanie na siebie określonych obowiązków względem partnera oraz gotowość do wykonywania pewnych działań na jego rzecz. Zgodnie z tymi kategoriami można skonstruować kognitywne defi nicje miłości i przyjaźni ujęte w poniższej tabeli.
MiłoĞü
Rodzaj relacji uczucie, powstające nagle i nieoczekiwanie, niezaleĪnie od naszej woli i zasług osoby, do której jest skierowane; dostarczające silnych emocji; jednoczące i zbliĪające ludzi, pozwalając na tworzenie wspólnej przyszłoĞci
Przejawy związku
emocje W stosunku do osoby kochanej odczuwane jest poĪądanie (pociąg seksualny), namiĊtnoĞü, pragnienie bycia razem, ale takĪe zazdroĞü; uczucie to wiąĪe siĊ z radoĞcią dawania, a nie brania; uczucia są werbalizowane – wyraĪa siĊ to, co siĊ czuje
manifestowanie bliskoĞci
Ludzie, którzy siĊ kochają, trzymają siĊ za rĊce, przytulają, całują; są wobec siebie czuli i delikatni
przyjmowanie na siebie obowiązków
wyraĪane poprzez dobrowolne przyjĊcie postaw takich, jak: oddanie, przywiązanie, wiernoĞü, lojalnoĞü; bezinteresownoĞü i zaangaĪowanie w związek; szacunek, cierpliwoĞü, zaufanie i szczeroĞü, oraz przez takie działania jak: otaczanie troską, opiekowanie siĊ, chronienie, pocieszanie; okazywanie zainteresowania, dzielenie smutków i radoĞci; wspieranie, dodawanie otuchy; tolerancja, nieograniczanie wolnoĞci; wysłuchanie, doradzanie; sprawianie przyjemnoĞci
gotowoĞü do wykonywania pewnych działaĔ na rzecz partnera
Dla osoby kochanej jest siĊ gotowym zrobiü wszystko lub wszystko z pewnymi ograniczeniami (wymienione były wyĪej – zob. schemat 26), a w szczególnoĞci poĞwiĊciü: zdrowie i Īycie; marzenia, plany, pragnienia, ambicje, czĊĞü własnej wolnoĞci; miejsce zamieszkania, pracĊ
Wymagania wobec partnera
W zasadzie miłoĞü nie stawia warunków, ale dobrze byłoby, gdyby kochana osoba była godna zaufania, dobra, wraĪliwa, cierpliwa, odpowiedzialna, inteligentna, z poczuciem humoru
14 Zob. J. B a r t m i ń s k i, Kryteria ilościowe w badaniu stereotypów językowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 41(1988), s. 91-104
15 Ten rodzaj opisu stereotypu upowszechnił zespół Jerzego Bartmińskiego. Przykłady jego zastosowania można znaleźć w wielu publikacjach tego zespołu, między innymi także w tomie 12.
serii Język a kultura, zatytułowanym Stereotyp jako przedmiot lingwistyki (red. J. Anusiewicz, J. Bartmiński, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998). Jest to już dawna pu- blikacja, ale właśnie w niej można znaleźć zebrane opisy różnych metod analizy stereotypów.
PrzyjaĨĔ
Rodzaj relacji postawa bĊdąca efektem długiej znajomoĞci drugiego człowieka, zwykle rozwija siĊ stopniowo; powstaje Ğwiadomie, wymaga wzajemnoĞci; jest przewidywalna
Przejawy związku
emocje do przyjaciela czujemy sympatiĊ manifestowanie
bliskoĞci
Czasem do przyjaciela siĊ przytulamy, gdy chcemy go pocieszyü
przyjmowanie na siebie obowiązków
wyraĪane poprzez dobrowolne przyjĊcie postaw takich, jak: lojalnoĞü, bezinteresownoĞü, dotrzymywanie słowa, szacunek, szczeroĞü, oraz przez takie działania, jak: wspieranie w kaĪdej sytuacji, pozostawanie w stałym kontakcie, zainteresowanie, dzielenie siĊ problemami i radoĞciami;
słuchanie, doradzanie; tolerancja, nieograniczanie wolnoĞci; pocieszanie, podtrzymywanie na duchu;
obiektywne ocenianie gotowoĞü do
wykonywania pewnych działaĔ na rzecz partnera
Przyjacielowi przede wszystkim pomagamy w kaĪdej sytuacji, poĞwiĊcamy czas, rezygnujemy z własnych przyjemnoĞci
Wymagania wobec partnera
Z przyjacielem musi nas łączyü podobieĔstwo postaw, temperamentów, charakterów, zainteresowaĔ; wymagamy od przyjaciela zaufania, otwartoĞci, empatii, prawdomównoĞci i poczucia humoru
Miłość i przyjaźń są najważniejszymi symbolami kolektywnymi
16w Pol- sce (zajmują dwa pierwsze miejsca w rankingu)
17, ocenianymi jednoznacznie pozytywnie (dwa pierwsze miejsca w rankingu) zarówno przez mężczyzn, jak i kobiety, niezależnie od wieku i wykształcenia respondentów
18. Sformułowane wyżej defi nicje kognitywne na podstawie moich badań młodzieży akademickiej są w podstawowych punktach zbieżne z profi lami semantycznymi uzyskanymi przez Michaela Fleischera w wyniku jego badań respondentów zróżnicowa- nych pod względem socjologicznych kryteriów płci, wieku, wykształcenia, zawodu i wyznania
19(zob. schemat 30 – miłość i schemat 31 – przyjaźń
20).
16 Terminu „symbole kolektywne” używam w znaczeniu, jakie nadał im Michael Fleischer:
„«Symbole kolektywne» są to znaki, mające do tego stopnia i w tej mierze wykształconego inter- pretanta, że wykazują one uwarunkowane przez daną manifestację kultury znaczenie kulturowe oraz silnie wykształcone pozytywne lub negatywne, a tym samym dyferencjujące, nacechowanie (wartościowanie), które są wiążące dla całej kultury jednostkowej, a interpretator dysponować musi szczególną wiedzą w zakresie interpretanta znaczeniowego oraz (przede wszystkim) znakowego.
Owa szczególna wiedza zdobywana jest zarówno w uwarunkowanym kulturowo (na obszarze kultury jednostkowej) procesie socjalizacji, jak i podczas komunikacji w ramach danej kultury jednostkowej, pozwalając tym samym uczestnikowi kultury na adekwatne komunikowanie się w jego interdyskursie” (M. F l e i s c h e r, Konstrukcja rzeczywistości, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 43).
17 Badania przeprowadzone zostały w następujących miastach i okolicach: Wrocław, Warszawa, Szczecin, Lublin, Śląsk (Katowice, Zabrze, Będzin, Sosnowiec, Dąbrowa Górnicza) w roku 1993 i powtórzone w latach 1999-2000 (por. t e n ż e, Polska symbolika kolektywna, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Wrocław 2003, s. 50).
18 Por. tamże, s. 62-102.
19 Por. tamże, s. 50.
20 Schematy opracowane na podstawie tabel w książce Michaela Fleischera Konstrukcja rze- czywistości (por. s. 72, 80).
Schemat 30. Profi l semantyczny symbolu kolektywnego „miłość”.
O miłości Michael Fleischer pisze: „Miłość jest – jak się wydaje – najistot- niejszym symbolem kolektywnym polskiej kultury. Wyraz ten jest najczęściej wymieniany i występuje bardzo wysoko w hierarchii. Zauważa się stosunkowo niewielką liczbę wyrażeń i wariantów oraz wielką liczbę opisów, co wskazuje na symbol nasycony. Na pierwszym miejscu stoi komponent znaczeniowy
«uczucie», klasyfi kujący miłość do obszaru dobra. Obok komponentu miłość fi zyczna (seks, kochanie), bardzo silnie wyrażona jest strona instytucjonalna (rodzina, małżeństwo). Ciekawe, że miłość jest w kulturze polskiej związana z religią (Bóg, wiara). Obok tego pojawia się cały szereg opisów etycznych lub ogólno-społecznych, które można by zebrać pod wspólnym pojęciem szczę- ście. Z systemem wyraz ten połączony jest pięcioma innymi, charakteryzujący- mi go słowami [dobroć, przyjaźń, rodzina, wierność, dom – G.H.]. Samo słowo służy charakterystyce [...] innych [dobroć, dom, kościół, ojczyzna, patriotyzm, pokój, przyjaźń, rodzina, tolerancja, wiara, wierność, wolność, Bóg, dziecko, Papież – G.H.]. Chodzi więc o kluczowy symbol kultury polskiej, organizujący cały system”
21. Różnice między profi lem semantycznym miłości zarysowanym przez Michaela Fleischera a kognitywnym stereotypem wyodrębnionym z wy- powiedzi studentów sprowadzają się do trzech podstawowych różnic – (1) w wy- powiedziach młodzieży akademickiej pominięty został całkowicie związek miłości z religią; (2) rzadko pojawiał się komponent rodziny i był on przede wszystkim wiązany z budowaniem przyszłości, mocno za to podkreślano kom- ponent seksualności i innego rodzaju fi zyczności (np. czułość, przytulanie czy całowanie), co można wytłumaczyć wiekiem respondentów rozpoczynających samodzielne życie; (3) pojawił się bardzo mocno eksponowany komponent tolerancji, dawania partnerowi marginesu swobody.
21 F l e i s c h e r, Polska symbolika kolektywna, s. 134.
Schemat 31. Profi l semantyczny symbolu kolektywnego „przyjaźń”.
Z kolei o przyjaźni Michael Fleischer pisze: „Przyjaźń jest ważnym słowem, charakteryzowanym przy pomocy sześciu innych [dobro, miłość, wierność, tole- rancja, prawda, wiara – G.H.], a samo charakteryzuje siedem słów [dobro, dobroć, dom, miłość, pokój, rodzina, wierność – G.H.]. Obok typowo leksykalnych kom- ponentów znaczeniowych, pojawiają się, czego można się było spodziewać, także komponenty kulturowe, jak np. połączenie z miłością, wiernością, tolerancją, prawdą i wiarą. Względnie duży rozrzut opisów pokazuje, że chodzi tu wyraźnie o istotne słowo, pokrywające wymienione obszary i mogące mieć bardzo szerokie zastosowanie”
22. W obszarze pojęcia przyjaźni w wypowiedziach studentów nie pojawiło się nawiązanie do uczucia, miłości, dobra, prawdy i wiary.
Z przeprowadzonych przeze mnie badań wynika, że profi le semantyczne mocno ustabilizowanych symboli kolektywnych miłości i przyjaźni ulegają powolnej ewolucji od podejścia kolektywistycznego ku indywidualistyczne- mu. Młodzi ludzie odchodzą od postaw romantycznych, opartych na warto- ściach abstrakcyjnych, w kierunku postaw racjonalistycznych, nastawionych na konkretne korzyści własne i partnera, jakie można uzyskać w związku.
Wskazuje na to także zacieranie się znaczenia braterstwa jako więzi między osobami niespokrewnionymi. Zjawiska tego jednak nie oceniam, wskazuję jedynie na pewne tendencje.
ANKIETA 1. Czym się różnią?
MiłoĞü PrzyjaĨĔ Braterstwo 1) 1) 1)
2) 2) 2)
3) 3) 3)
22 Tamże, s. 152.
