Jan Hulewicz
"Technika powieści Żeromskiegoj",
Irena Drozdowicz-Jurgielewiczowa,
Warszawa 1929 : [recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 27/1/4, 540-542
5 4 0 IV . R E C E N Z J E . s t y l i s t y c z n y c h , p o c h o d z ą c y c h z d a j e s i ę s t ą d , ż e A d a m K r a s iń s k i w p r o w a d z a ł m i lc z ą c o d r o b n e p o p r a w k i d o t e k s t u p r z e z s i ę o g ł a s z a n e g o J)· Z d w ó c h l i s t ó w w y d r u k o w a n y c h p r z e z T a r n o w s k i e g o w 1 9 1 2 r ., p i e r w s z y , z 2 4 i 2 5 l ip c a 1 8 4 1 , j e s t u Ż ó ł t o w s k ie g o , z r ó ż n ic a m i m n ie j w i ę c e j t a k ie m i s a m e m i ja k l i s t y z 1 9 0 3 (m . i n . w t e k ś c i e z 1 9 1 2 n a z y w a s i ę D e lf in a D i d y s z , w 1 9 3 0 D ia l y ) , n a t o m i a s t d r u g i e g o lis t u , z 1 8 i 1 9 l u t e g o 1 8 4 2 , n ie m a w c a l e (z 1 8 . II j e s t k r ó t k i d o d a t e k d o lis t u z 1 7 . II, a le to c o in n e g o ) . N a z a k o ń c z e n i e — d w ie u w a g i. P i e r w s z a , b e z r o b i e n ia z n i e j z a r z u t u , ż e i p o w y d a n i u Ż ó ł t o w s k ie g o b ę d z i e m y m i e l i k o r e s p o n d e n c j ę K r a s iń s k ie g o z D e lf in ą n a d a l r o z r z u c o n ą , i ż e w i e lu l i s t ó w t a m p o m i n i ę t y c h b ę d z i e m y m u s ie l i s z u k a ć c z y t o u G a s z y ń s k i e g o , c z y w
Tygodniku Ilustrowanym
z 1 8 9 8 i 1 8 9 9 , c z y wPrzeglądzie
Polskim
z 1 9 1 2 r. D r u g a — to s t w i e r d z e n i e , ż e c o w y t y k a l i ś m y w y ż e j j a k o b r a k i, n ie d o m a g a n i a w y d a n i a Ż ó ł t o w s k i e g o ( b r a k r e j e s t r o w a n i a l i s t ó w p o m i n i ę t y c h , o s t r z e ż e ń o u s t ę p a c h o p u s z c z o n y c h , n i e u w z g l ę d n i a n i e c z ą s t k o w y c h w y d a ń p o p r z e d n i c h ) , n i e j e s t t a m c z e m ś p r z y p a d k o w e m , p ł y n ą c e m z z a n i e d b a n ia c z y n i e ś w i a d o m o ś c i , — r a c z e j w y n i k a z e s p e c j a l n e g o p o j m o w a n i a z a d a n i a p r z e z w y d a w c ę . C h c ia ł o n d a ć w s w e m w y d a n i u n i e p r z e g lą d c a łe j k o r e s p o n d e n c j i, a l e z w y b r a n e g o p r z e z s i ę m a t e r j a łu s t w o r z y ć p e w n ą c a ł o ś ć a r t y s t y c z n ą , u t w ó r m o ż l i w i e j e d n o l i t y , n a d a j ą c y s i ę n a j le p ie j d o c z y t a n i a ( s t ą d n a w e t t a k i c h a r a t e r y s t y c z n y , c h o ć z n a s z e g o p u n k t u w i d z e n i a w c a l e n i e p o ż ą d a n y s z c z e g ó ł , ja k z u p e ł n y b r a k n u m e r a c j i t y c h lis t ó w ) , — w y s t ę p o w a ł w i ę c w r o li n i e t y l k o w y d a w c y , a le i w t r u d n ie j s z e j , n i e b e z p i e c z n i e j s z e j , w s p ó ł p r a c o w n i k a , n i e m a l w s p ó ł - t w ó r c y .Aleksander Łucki.
Irena Drozdowicz - Jurgielewiczowa
: T e c h n i k a p o w ie ś c i Ż e r o m s k i e g o . S t u d j a z z a k r e s u h is t o r j i l it e r a t u r y p o l s k i e j . N r. 8 . W a r s z a w a 1 9 2 9 , s t r . 1 3 5 .W b a d a n ia c h n a d t w ó r c z o ś c i ą a u t o r a „ P o p i o ł ó w “ o c e n ę s t r o n y
9 Dla przykładu podaję wykaz w ażniejszych różnic w liście z 20. VII 1841 (w wyd. z 1930 = str. 138 od „K upiłem ...“ — str. 134 do „...znów Ci doniosę“ ; stronice i w iersze niżej podane odnoszą się do w yd. z 1930):
Str 138, w. 7 od dołu: prosto — w 1903 brak tego wyrazu; w. 4 od dołu: za członek — 1903: za część; str. 139, w. 9 od dołu: w w ielu punk; tach — 1903 brak; str. 140, w. 2: zagasnąć — 1903: zgasnąć; w. 6: podczas obserwacji — 1903: podczas tej obserwacji; w. 8: nad głow ą tych — 1903 brak: tych ; w. 14: w szędzie w ięc — 1 9 0 i brak: w ięc; w. 18: ogniwka — 1903: ogniska; w. 11 cd dołu: ustępuje — 1903: ustaje; str. 141, w. 6: jego i życiem — 1903: jego życiem w. 17: bycia — 1903 życia; w. 21 : ni — 1903 n ie; w. 2 od dołu: w iedzy — 1903: w iedzy o tem , str. 142, w. 14 od dołu: dalszym życia postępem — 1903: dalszem życiem , p ostęp em ; w. 7 od dołu: D uchowną — 1903 D uchową; w. 2 od dołu: zarw ane — 1903 zerwane.
W liście z 5. II 1842 najw ażniejsze odm ianki: str. 356, w. 5: nie sko nała — 1903: niedoskonała; w. 7 od dołu: w szystk ie — 1903 brak; w. 17 od dołu: doceniąc — 1903 dość ceniąc; str. 358, w . 5: całego — 1903 całą; w . 12 kapucynadę 1903 kapuecinadę; w. 14: Idei — 1903: Idei, to się tyczy urzędników.
IV. RECENZJE.
541
a r t y s t y c z n e j z a m y k a n o a lb o w n i e w i e l e m ó w i ą c y c h z d a w k o w y c h s u p e r l a t y w a c h a lb o w j e s z c z e m n ie j m ó w i ą c y c h o g ó l n i k o w y c h s t w ie r d z e n i a c h i k o m u n a ł a c h o b r a k u k o m p o z y c j i w p o w ie ś c i a c h , o n a d u ż y w a n i u t e c h n ik i k o n t r a s t ó w i t. p . W n ik n ą ć s u m ie n n i e i d o k ł a d n i e w p r o c e s t e c h n i c z n y n a r a s t a n ia te j t w ó r c z o ś c i , z b a d a ć je j a r k a n a a r t y s t y c z n e n a s z e r s z ą m ia r ę u s i ł o w a ł t y l k o M a t u s z e w s k i. Z b liż a ł s i ę j e d n a k d o t e g o z a g a d n i e n i a r a c z e j o d s t r o n y p s y c h o l o g i c z n e j, p i e r w s z y u s iłu j ą c s z c z e g ó ł o w o o k r e ś l ić c h a r a k t e r a r t y z m u Ż e r o m s k ie g o . Z a g a d n ie n ie to m o ż n a b y ł o j e d n a k u j ą ć i n a in n e j d r o d z e , id ą c m i a n o w i c ie p o lin j i k l a s y c z n y c h b a d a ń D i b e l iu s a n a d t e c h n i k ą p o w i e ś c i o w ą , s p r ó b o w a ć s p o j r z e ć n a p r o b le m t e n o d s t r o n y c z y s t o f o r m a ln e j , t e c h n i c z n e j , w y k a z a ć ja k w d r o b i a z g a c h w y g l ą d a r o b o t a t e c h n i c z n a Ż e r o m s k ie g o . T a k ą w ł a ś n i e p r ó b ą u j ę c ia a r t y z m u Ż e r o m s k i e g o j e s t k s ią ż k a p. D r o z d o w ic z - J u r g i e l e w i c z o w e j . W y p r z e d z a o n a t y m w z g l ę d e m m o n o g r a f j ę A d a m c z e w s k i e g o , z k t ó r ą ł ą c z y ją w s p ó l n y t e r e n b a d a ń . W r o z d z i a l e p i e r w s z y m „ U w a g i o g ó l n e “ u s i ł u j e a u t o r k a n a t le a n a l i z y s t o s u n k u p o w i e ś c i Ż e r o m s k i e g o d o p o w i e ś c i n a t u r a li- s t y c z n e j f r a n c u s k ie j o k r e ś l ić o g ó l n e je j z n a m i o n a : s u b j e k t y w i z m i o b j e k t y w iz m , w i e lo s t r o n n o ś ć o ś w i e t l e n i a , d o m i n o w a n i e t e m a t u w a l k i — o t o r y s y t r a f n i e w y c z u t e . W u w a g i o g ó l n e w s u n i ę t e r o z w a ż a n i a s z c z e g ó ł o w s z e : o r o li w s t a w e k s p o ł e c z n y c h w p o w i e ś c i a c h , o p o c z ą t k u i z a k o ń c z e n iu p o w ie ś c i . S ł u s z n i e p o d k r e ś liła tu a u t o r k a p r z e p o j e n ie p o w ie ś c i e l e m e n t e m p u b l i c y s t y c z n y m . R o z d z ia ł d r u g i „ K o m p o z y c j a “ z a j m u j e s i ę n a p r z ó d z a g a d n i e n i e m m o t y w u w a l k i i w p ł y w e m t e g o m o t y w u n a k o m p o z y c j ę . M o t y w y k o n s t r u k c y j n e , p o d z ia ł r ó l, e k s p o z y c j a , b i e g a k c ji, p o d z i a ł n a t o m y i c z ę ś c i, s t o s u n e k r e la c y j i o b r a z ó w , d i a l o g i, r o la f r a g m e n t ó w — o t o b o g a t y k r ą g z a g a d n i e ń n a t u r y t e c h n i c z n e j , d o t ą d z w y k l e c a ł k o w i c i e p o m ij a n y , k t ó r y s t a ł s i ę p r z e d n io t e m s z c z e g ó ł o w e j a n a liz y . R o z d z ia ł t r z e c i „ T e c h n ik a c h a r a k t e r y z a t o r .'k a “ z a j m u j e s i ę z a g a d n i e n i e m s z e r o k o o m a w i a n e m o s t a t n io w praca« h S k i w s k ie g o i A d a m c z e w s k i e g o , z a g a d n i e n i e m s t o s u n k u Ż e r o m s k i e g o d o s w y c h b o h a t e r ó w . — T u w a r t o p r z e d e w s z y s t k i e m p o d k r e ś li ć , iż p . J u r - g i e l e w i e ż o w a z d a j e s o b ie d o s k o n a le s p r a w ę z t e g o , ż e u Ż e r o m s k i e g o „ r ó ż n o r o d n o ś ć s t o s u n k u d o c z ł o w i e k a , z m ie n n o ś ć u c z u ć w y k l u c z a w s z e l k ą s c h e m a t y c z n o ś ć “ . (str . 6 0 ) . W o d n i e s i e n i u d o b o g a t e j , r ó ż n o l i t e j , n i e s h a r m o n i z o w a n e j g a le r j i p o s t a c i Ż e r o m s k ie g o j e s t t o p u n k t w i d z e n i a j e d y n i e s ł u s z n y , w o s t a t n ic h j e d n a k c z a s a c h w b a d a n i a c h n a d Ż e r o m s k im l e k c e w a ż o n y . R o z m ia r c h a r a k t e r y s t y k i p o ś r e d n ie j i b e z p o ś r e d n i e j , s p o s ó b u j m o w a n i a l u d z i ( „ s p o j r z e n i e o d s p o d u , o d w e w n ą t r z “ ), d y k c j a b o h a t e r ó w , m e t o d a c h a r a k t e r y s t y k i p r z e z p o w o l n e g r o m a d z e n ie r y s ó w d r o b n y c h , z w r ó c e n i e u w a g i n a p o w i e r z c h o w n o ś ć b o h a t e r ó w , p r z y c z e m d o b r z e w y c z u t a r ó ż n ic a w u s t o s u n k o w a n i u s i ę Ż e r o m s k ie g o w o b e c k o b i e t i m ę ż c z y z n — o t o d r u g i s z e i e g t y c h d r o b i a z g ó w w t e c h n i c e p o w i e ś c i o w e j o z n a c z e n i u p ie r w s z o r z ę d n e m d o k ł a d n i e o ś w i e t l o n y c h p r z e z p . J u r g ie - l e w i e ż o w ą .5 4 2 IV. RECENZJE. R o z d z i a ł c z w a r t y „ E l e m e n t y o p i s o w e “ i p i ą t y „ S t y l “ d z i ś p o u k a z a n i u s i ę m o n o g r a f j i A d a m c z e w s k i e g o m a j ą j u ż m n i e j s z e z n a c z e n i e . A d a m c z e w s k i d a ł i p e ł n i e j s z ą i b a r d z ie j p s y c h o l o g i c z n i e p o g ł ę b i o n ą a n a l i z ę t y c h z j a w i s k . P o z o s t a n i e j e d n a k z a s ł u g ą a u t o r k i , ż e w b a d a n iu t y c h s p r a w w y p r z e d z i ł a A d a m c z e w s k i e g o , ż e t o r o w a ł a m u d r o g ę , Z w r ó c ił a p . J u r g i e l e w i c z o w a z r e s z t ą tu t a j u w a g ę n a k w e s t j e - p r z e z A d a m c z e w s k i e g o z b y t p o b i e ż n i e t r a k t o w a n e — n a s t o s u n e k Ż e r o m s k i e g o d o w y t w o r ó w r ą k lu d z k ic h , d o m ia s t ,» d o m ó w , i t. p , — n a p r z e s y c e n i e o p i s ó w t e g o t y p u p i e r w ia s t k i e m w i e d z y . P o d o b n i e s ł u s z n i e p o d k r e ś li ł a p r z e s y c e n i a s ł o w n i c t w a e l e m e n t e m n a u k o w y m i z a w o d o w y m . W c a ło ś c i o m a w i a n a k s i ą ż k a p i e r w s z a — w y p r z e d z a j ą c m o - n o g r a f j ę A d a m c z e w s k i e g o — u s ił u j e d a ć o b r a z t e c h n i k i p o w i e ś c i o w e j Ż e r o m s k i e g o . P o ż ą d a n e b y ł o b y t u t a k ż e w c i ą g n i ę c i e w o b r ę b r o z w a ż a ń n o w e l i s t y k i . A le n a j w i ę k s z y m m o ż e b r a k ie m k s i ą ż k i — k u c z e m u z m ie r z a ł a z r e s z t ą c e l o w o a u t o r k a — j e s t w s t r z y m a n i e s i ę o d o c e n y i w y s n u c i a w n i o s k ó w . Z te rn s t a n o w i s k i e m a u t o r k i m o ż - n a b y p o l e m i z o w a ć , g d y ż b r a k w y s n u c i a w n i o s k ó w , b r a k r o z d z i a ł u s y n t e t y c z n e g o , k t ó r y b y p o d s u m o w a ł w y n i k i b a d a ń a n a l i t y c z n y c h , s p r a w i a , iż p o s z c z e g ó l n e z d o b y c z e i w n i o s k i k s i ą ż k i z a c ie r a j ą s i ę i g u b i ą . W k s i ą ż c e p . J u r g i e l e w i c z o w e j n a w a ł d r o b i a z g ó w , s z c z e g ó ł ó w z a c ie r a n i e k i e d y l in j e o g ó l n e . I to m o ż n a b y u w a ż a ć z a l u k ę n a j d o t k l i w s z ą t e j c e n n e j p r a c y .
