"La Russie dans la vie intellectuelle française (1839-1856)", Michel Cadot, Paris 1967 : [recenzja]

d ó w gło sił p o c h w ałę d o b ry c h m o n a rc h ó w 4, pod o b n ie ja k c z y n iły to in n e cza so ­ p ism a . T a k w ię c ró żn ice w s ta n o w is k u p o szczeg ó ln ych p ism n ie b y ły c h y b a ta k w ie lk ie ja k tw ie r d z i a u to r. T ru d n o też zgod zić się , że sto su n e k ó w czesn ej p r a s y r o s y js k ie j do n a r a d to c z ąc yc h s ię w W ie d n iu p rz y s p ie s z a ł k r y s t a liz a c ję ró żn ic m ię ­ d z y obozam i r e a k c ji i p o stę p u (s. 354). L e g a ln a p ra s a r a c z e j n ie m o gła sp e łn ia ć teg o z a d a n ia , a o p in ia p u b lic z n a — n ie n a jle p ie j p rz ez n ią in fo rm o w a n a — n a p e w ­ no n ie w p ły w a ła b ezp o śred n io n a p rz e b ie g i r e z u lt a ty K o n g re su . O m ów ione w k s ią ż ­ ce g ło sy b y ły dość zb ie ż n e w o cen ie n a p o le o ń sk ie j F r a n c ji i n a jle p s z y c h p e rs p e ­ k t y w z m ia n k o n f ig u r a c ji p o lity c z n e j E u ro p y. M ożna to tłu m a c z y ć m . in . n ie d a w n y m , je sz c z e n ie z lik w id o w a n y m o sta te c z n ie so ju sz em ró ż n y ch sił p o lity c z n y c h p rz e c iw d y k ta tu r z e n a p o le o ń sk ie j n a k o n ty n e n c ie o raz dość p o w szech n ą skło n n o ścią do k o ­ r z y s t a n ia z d o ro b k u m y ś li o św ie c e n io w e j — o d p o w ied n io m o d y fik o w a n e j p rz ez z w o le n n ik ó w ró ż n y ch k o n c e p c ji p o lity c z n y c h .

P o z o sta je w re s z c ie o d n o to w ać k ilk a d ro b n ych u s te re k : b r a k k r y t y c z n e j o cen y z u p ełn ie fa n ta s ty c z n e j p ro p o z y c ji złożonej P ru so m i R o sji p rz ez p rz e d s ta w ic ie li an o n im o w y c h sp is k ó w w ło sk ic h (s. I1I 8), z b y tn ie z a u fa n ie do in fo r m a c ji T a lle y r a n ­ d a n a te m a t p o s ta w y ró ż n y ch p a ń s tw i p o lity k ó w (s. 88), t y t u ł y ro z d z iałó w n ie ­ z u p ełn ie zgodne z ich tr e ś c ią (w ro z d z ia le V I „ B o rb a a n g ło -a w s tro -fra n c u z s k o j g r u - p iro w k i p ro tiw R o s ji” d an o z w ię z ły z a ry s f in a liz o w a n ia p o d sta w o w y c h k w e s tii, co w c a le n ie w ią z a ło s ię ze sz czeg ó ln ym z a o strz e n ie m w z m ia n k o w a n y c h w t y t u le a n ­ tag o n izm ó w ), b r a k i w in d e k s ie . O pis u ro c z y s te j m sz y w ro cz n icę ś m ie rc i L u d w ik a X V I (s. 202) n ależało u m ie ś c ić r a c z e j w ro z d z ia le o id e o lo g ii n iż w ro z d z ia le p oś- św ię c o n y m d z iałan io m p rz e c iw R o sji, dość b e z b a rw n e c h a r a k t e r y s ty k i d z ia ła c z y k o n g re so w y c h w z b o g a cić g ru n to w n ą o cen ą ich p o g lą d ó w i u m ie ję tn o ś c i p o lity c z ­ n ych .

K s ią ż k a Z a k a n a p ew n o n ie je s t p o z b aw io n a w a d , k tó re częścio w o d a d z ą s ię w y tłu m a c z y ć ro z le g ło śc ią p ro b le m a ty k i. Z a w ie ra je d n a k tr a f n ą c h a r a k t e r y s ty k ę n a r a d i p o sta n o w ie ń k o n g re so w y c h , słu sz n ie w ią ż ą c je z s z e rsz y m i p ro b le m a m i k s z ta łto w a n ia się r e a k c ji p o n a p o le o ń sk iej — t a k o d m ie n n e j od p rz e d r e w o lu c y jn e j.

\ J e r z y S k o w r o n e k

M ich e l C a d o t, La Russie dans la vie intellectuelle française

(1839—1856), F a y a r d , P a r is 1967, s. 642.

M o n o g ra fia M ic h e la C a d o t, p ro fe so ra lit e r a t u r p o ró w n a w c z y ch w C le rm o n t- - F e rr a n d , lic z y 640 stro n sp orego fo rm a tu , g ęsto z a d ru k o w a n y c h , bez in te r lin ii. S ta n o w i ona r e z u lt a t w ie lo le tn ic h n a d e r p raco ch ło n n ych s tu d ió w n ad d z ie ja m i s to su n k ó w in te le k tu a ln y c h f r a n c u s k o -r o s y js k ic h w epoce m iik o ła jo w sk ie j w R o sji i w la ta c h m o n a rc h ii lip c o w e j, a n a s tę p n ie II c e s a rs tw a w e F r a n c ji. R a m y chrono­ lo g ic z n e p r a c y w y z n a c z a ją la t a 1839—1856, choć a u to r, je ż e li zacho d zi p o trzeb a, c h ę tn ie a n ty c y p u je ro z w ó j w y p a d k ó w i co fa s ię do ep ok m in io n y c h .

„ L a R u s s ie d an s la v ie in te lle c tu e lle f r a n ç a is e ” je s t p ie r w s z ą m o n o g ra fią , k tó ­ r a u s iłu je d ać o d p o w ied ź n a p y ta n ie : co w ie d z ia ł i co w ie d z ie ć m ógł o R o s ji p rz e ­ c ię tn y F ra n c u z w p o ło w ie u b ieg łeg o s tu le c ia ? S k ą d czerp ał sw e in fo rm a c je , k to m u ic h d o sta rc z a ł i w ja k ie j fo rm ie ? W ja k ie j m ie rz e o d z w ie rc ie d la ły one is to tn e a s p e ­ k t y m ik o ł a jo w s k ie j rz e c z y w is to ś c i, s y tu a c ję sp o łecz n o -p o litycz n ą c e s a rs tw a r o s y j­ sk ieg o , ó w czesn y s ta n d u c h a sp o łecz eń stw a, je g o ró żn ych k la s i w a r s t w , a w ja k ie j s ta n o w iły one je d y n ie o d b icie c h w ilo w y c h so ju sz ó w lu b k o n flik tó w , c z y też b y ły w y n ik ie m n a c is k u w ie lo s tro n n e j p ro p a g a n d y ?

U s iłu ją c o g a rn ą ć m y ś lą to, co w ie d z ie li i m y ś le li F ra n c u z i o R o s ji w p ołow ie * Tamże, s. 94—98.

w ie k u X IX , a u to r m u s ia ł — rzecz ja s n a — p o s ta w ić so b ie z a ra z n a stę p n e p y t a ­ n ie : k im b y li lu d z ie , k tó r z y o R o s ji p is a li i m ó w ili, ja k ie s ta n o w is k a , in k lin a c je po­ lity c z n e r e p re z e n to w a li?

W y c z e rp u ją c a o d p o w ied ź n a t a k szero ko z a k re ś lo n e p y ta n ia w y m a g a ł a p rz e - w e r to w a n ia o gro m n ej lit e r a t u r y d ru k o w a n e j p o d ó w czas w E u ro p ie, w sp o m n ień , r e la c ji z p o d ró ży, p o w a ż n y c h p ra c n a u k o w y c h i b ła h y c h r e la c ji z k ró tk o trw a ły c h w y c ie c z e k tu r y s ty c z n y c h , p a m fle tó w w y c h o d z ą c y c h spod p ió ra r o s y js k ic h e m i­ g r a n tó w i f r a n c u s k ic h p rz e c iw n ik ó w d e sp o ty zm u w je g o r o s y js k im w y d a n iu . T rz e ­ b a też b yło s ię g n ą ć do o b fite j k o re sp o n d e n c ji d z ia ła c z y p a ń s tw o w y c h , p is a r z y i a r ­ ty s tó w z R o s ją w te n c z y in n y sposób z w ią z a n y c h , ic h w sp o m n ień i d z ien n ik ó w d ru k o w a n y c h po la ta c h , do r e la c ji p o z o sta ją c y c h po d ziś d zień w rę k o p isa c h , ch o ć­ b y ó w czesn ych ra p o rtó w f r a n c u s k ic h d y p lo m a tó w itd . itd . L ic z b a p rz e w e rto w a n y c h zespołów a r c h iw a ln y c h , p rz e jr z a n y c h ro c z n ik ó w cza so p ism i p o se g re g o w a n y c h pod ró ż n y m k ą te m w id z e n ia r e la c ji d ru k o w a n y c h i rę k o p iś m ie n n y c h je s t z a is te im ­ p o n u ją c a .

P r a c a d z ie li s ię n a d w ie w z a je m n ie u z u p e łn ia ją c e s ię części. W p ie rw s z e j („C o n tacts e t té m o ig n a g e s ”) o m ó w io n y został zaró w n o t r y b ż y c ia i d z ia ła ln o ść w P a ry ż u R o sja n n a jró ż n o ro d n ie jsz e g o a u to ra m e n tu — od p rz e d s ta w ic ie li opozy­ c ji p o lity c z n e j, p ie r w s z y c h r o s y js k ic h e m ig ra n tó w , p op rzez lic z n e rz e sz e ty c h , k tó ­ r z y p rz y je ż d ż a li tu d la r o z r y w k i, ja k i r e la c je o R o s ji fr a n c u s k ic h p o d ró żn ik ó w i tu r y s tó w , p is a r z y i a r ty s tó w , k tó rz y w c e s a rs tw ie r o s y js k im g o ś c ili i s w y m w r a ż e ­ n iom d a w a li w y r a z n a p iśm ie . W części d r u g ie j („ M y th o lo g ie et in fo rm a tio n ”) au to r a n a liz u je , j a k w y g lą d a ł a w e F r a n c ji z n ajo m o ść ró ż n y ch d z ied z in ż y c ia ro s y js k ie g o , co w ie d z ia n o o p ołożen iu p o szczegó ln ych k la s sp o łeczn ych , a p a r a c ie p a ń s tw o w y m , o sob ach rz ą d z ą c y c h , h is to r ii i lite r a t u r z e r o s y js k ie j; ja k ie p o k u to w a ły m ity , czym s ię in te re so w a n o n a jb a r d z ie j, a od czego o d w ra c a n o u w a g ę , ja k ie z n alaz ło to w s z y ­ stko o d z w ie rc ie d le n ie w lite r a t u r z e p ię k n e j, w p o e z ji i d r a m a tu r g ii. W re sz c ie sp e ­ c ja ln y ro zd ział p o ś w ię c a a n a liz ie w p ły w u , ja k i n a s to s u n e k do R o s ji, je j p rzeszło ści i te ra ź n ie js z o ś c i w y w a r ł a tz w . „ s p ra w a p o ls k a ”, s tłu m ie n ie p o w s ta n ia lis to p a d o w e ­ go, d z ia ła ln o ść W ie lk ie j E m ig ra c ji, a n a s tę p n ie gło śn e w c a łe j E u ro p ie p rz e ś la d o ­ w a n ia r e lig ijn e (zw łaszcza u n itó w ).

K s ią ż k a M ic h e la C ad o t to p rz e d e w s z y s tk im z n a k o m ity in fo rm a to r, któ reg o w a rto ś ć w y z n a c z a sk ru p u la tn o ś ć , rzeczo w o ść, ścisło ść p o d a w a n y c h fa k tó w . C z y te l­ n ik — n ie ty lk o fr a n c u s k i — z a c z e rp n ą ć b ęd zie m ógł z te j p o ż y te c z n e j m o n o g ra fii n ie je d n ą in fo rm a c ję o ó w czesn ym śro d o w isk u in te r e s u ją c y m s ię p ro b le m a ty k ą ro ­ s y js k ą , o k rę g a c h in te le k tu a ln y c h u p o w s z e c h n ia ją c y c h k u ltu r ę r o s y js k ą , lu d z ia c h p rz y ja z n y c h R o s ji i je j z a g o rz a ły c h p rz e c iw n ik a c h . N a cało ść p ra c y złożyło się (zw łaszcza w p ie r w s z e j części) k ilk a d z ie s ią t m ik ro b io g ra fii, c h a r a k t e r y s ty k p o szcze­ g ó ln y c h s y lw e te k g ło śn ych d z ia ła c z y p o lity c z n y c h i z a p o m n ia n y ch m y ś lic ie li, n ie ­ je d n o k ro tn ie w n ik liw y c h o b se rw a to ró w , a ta k ż e w s z e la k ic h d z iw a k ó w i z w y k ły c h a w a n tu r n ik ó w , k tó r y c h ró żn e c e le g n a ły n a d S e k w a n ę i do s to lic y P io tr a I. C z a ­ s a m i ów n a d m ia r d a n y c h g e n e a lo g ic z n y c h u tr u d n ia le k t u r ę ; b y ć m oże g w o li p r z e j­ rz y s to ś c i w y k ła d u b y ło b y b a r d z ie j w s k a z a n e p rz e n ie s ie n ie do p rz y p is ó w p r z y n a j­ m n ie j części ty c h c e n n y c h i tru d n y c h do o d sz u k a n ia g d z ie in d z ie j in fo rm a c ji.

P o z n a je m y tu w ię c p ie rw s z y c h e m ig ra n tó w r o s y js k ic h — M ik o ła ja T u rg ie n ie ­ w a , I w a n a G ołow ina, M ik o ła ja S a z o n o w a, H e rc en a i B a k u n in a ; d o w ia d u je m y się o ich w y s tą p ie n ia c h n a łam ach p r a s y f r a n c u s k ie j. N a w ia se m m ó w ią c , a u to r o p ie ­ r a ł s ię w y łą c z n ie n a źró d łach d ru k o w a n y c h , n ie m ia ł m ożności w g lą d u do m a t e r ia ­ łó w a r c h iw a ln y c h , s tą d też s ię b io rą , n a p rz y k ła d , p o w tó rn e tłu m a c z e n ia z r o s y j­ sk ie g o p is a n y c h po f r a n c u s k u ra p o rtó w J a k o w a T o łsto ja (a rc h iw u m I I I O ddziału, zesp . 109, n r 501, cz. 1, k. 1—2 i in n e).

w p ie r w s z e j p o ło w ie X IX w ie k u , C ad o t p rz y ta c z a o d p o w ied ź m in is tr a s p r a w w e w ­ n ę trz n y c h D u c h a te la n a in te r p e la c ję d ep u to w an e g o o p o z y cji A le x is a V a v in a w p a r - la m e n c ie w s p ra w ie w y d a le n ia z F r a n c ji B a k u n in a . D u c h a te l s tw ie rd z ił w ó w cz as w sposób k a te g o r y c z n y , że „ r o s y js k a e m ig r a c ja p o lity c z n a ja k o t a k a n ie is t n ie je ” („ Jo u r n a l d es D é b a ts”, 5 lu te g o 1848), co sta n o w iło z re s z tą w y r a z o fic ja ln e g o s t a ­ n o w is k a r z ą d u fra n c u s k ie g o . D la w ię k s z o ś c i F ra n c u z ó w o p in ia ta z n a jd o w a ła p o ­ tw ie rd z e n ie : w ic h p rz e k o n a n iu R o s ja n ie p rz y je ż d ż a li do P a r y ż a , „ b y s ię z a b a ­ w ić ”. P o z o s ta w a li n a to m ia s t w c ie n iu ci sp ośró d n ich , k tó rz y u s iło w a li p rz e c iw ­ s t a w ić s ię c z y n n ie t y r a n ii M ik o ła ja I i o tw o rz yć ś w ia tu o czy n a is tn ie n ie „dw óch R o s ji”.

W y d a je się , że n ale żało w y o d rę b n ić i p o d d a ć s p e c ja ln e j o cen ie w śró d k s ią ż e k w ję z y k u fr a n c u s k im p o św ię co n y ch R o s ji p ra c e a u to ró w r o s y js k ic h , z w łasz c za z aś p r z e d s ta w ic ie li o w ej n ie lic z n e j e m ig r a c ji. W k s z ta łto w a n iu s ię o p in ii o R o s ji od-, g r y w a ł y one ro lę sz cz e g ó ln ą ; f a k t, iż w y c h o d z iły spod p ió r a rd z e n n y c h R o sja n p r z y d a w a ł ich k ry ty c y z m o w i s p e c y fic z n e z a b a rw ie n ie , a u te n ty z m . W p rz e c iw ie ń ­ s t w ie do w s z y s tk ic h in n y c h ó w czesn ych r e la c ji, w ie le z n ic h (p rzed e w s z y s tk im a r t y k u ł y S az o n o w a w M ic k ie w ic z o w s k ie j „L a T rib u n e d es P e u p le s ”, ro z p r a w y H e r- c e n a w „ L a V o ix d u P e u p le ”, w y s t ą p ie n ia B a k u n in a c z y G ołow ina) s ta n o w iły p o ­ le m ik ę z o p in ią o R o s ji, n a jd o b itn ie j sfo rm u ło w a n ą p rz ez C u s tin e ’a („n aró d n ie ­ m y c h ”), s t a w ia ł y so b ie za n a c z e ln e z a d a n ie w y k a z a n ie , iż is t n ie ją d w ie R o sje , że n ie w o ln o u to ż sa m ia ć n aro d u ro s y js k ie g o z je g o rząd e m .

C ad o t sporo m ie js c a p o św ię c a c h a r a k t e r y s ty c e o w e j p ie r w s z e j, b a r d z ie j r z u c a ­ ją c e j s ię w oczy k a te g o r ii o b y w a te li r o s y js k ic h , t a k im s y lw e tk o m , ja k z n a n y w P a ­ r y ż u P io tr T iu f ia k in (n a b a la c h u k tó reg o sp o tk ać m o żn a b yło n a jp ię k n ie js z e k o ­ b ie t y s to lic y ), ja k s ły n ą c y ze s k a n d a li A n a to l D em id o w ; w sp o m in a o p o ja w ia ją c y m s ię w sa lo n a c h p a r y s k ic h P io trz e W ia z ie m sk im i A n d r ie ju K a ra m z in ie (syn h isto ­ r y k a ) , d y p lo m a ta c h r o s y js k ic h , j a k W ik to r B a ła b in , w re s z c ie o „ p rze lo tn y c h p ta ­ k a c h ”, t u r y s t a c h p o z o s ta ją c y c h tu do pó ki p o z w a la ły fin a n s e , p o ja w ia ją c y c h s ię n a j ­ c z ę śc ie j pod k o n iec w rz e ś n ia u b ra m ty c h sa m y c h h o te li i p a r a d u ją c y c h w k a re ta c h n a P o la c h E liz e js k ic h , o m o d n yc h s y lw e tk a c h „ k s ią ż ą t r o s y js k ic h ”, trw o n ią c y c h z a g r a n ic ą m a ją t k i w y ro s łe n a p o d d a ń stw ie .

W ty m też c z a s ie do św ia d o m o śc i F ra n c u z ó w d o tarło , iż o w i b e z tro sc y t u r y ­ śc i p o z o s ta w a li w sposób s y s te m a ty c z n y pod k u r a t e lą sw eg o rz ą d u , że śledzo n o ich n ie t y lk o w e w ła s n y m k r a ju , le c z ró w n ie ż poza je g o g r a n ic a m i. Do p ra s y i k s ią ­ ż ek f r a n c u s k ic h p r z e n ik a ją p ie rw s z e in fo rm a c je o z a g ra n ic z n y c h a g e n ta c h III Od­ d z ia łu , p rz e d e w s z y s tk im J a k o w ie T o łsto ju .

O sobną r o lę o d g r y w a ły s a lo n y r o s y js k ie w P a r y ż u , ś c ią g a ją c e p is a r z y i d z ia ­ ła c z y p o lity c z n y c h . B yło ich k ilk a n a ś c ie i c ie s z y ły s ię w ró żn ych o k re sa c h w ię ­ k s z ą lu b m n ie js z ą p o p u la rn o ś c ią (do n a jg ło ś n ie js z y c h n a le ż a ł salo n Z o fii Ś w ie c z in y i h r. d e C irc o u rt, z dom u C h lu s tin i in n e).

W s z y s tk ie te k o n ta k ty o so b iste s p r z y ja ł y w y m ia n ie m y ś li, w z a je m n e m u p o z n a ­ n iu . Z e b ra n y p rzez C a d o ta m a t e r ia ł u ś w ia d a m ia n am , że k o n ta k ty te b y ły w is to ­ c ie z n ac z n ie sz ersz e n iż lib y ś m y m o g li p rz y p u sz c z a ć . R o s ja ju ż w ty m c z a s ie f a s c y ­ n o w a ła F ra n c u z ó w , n ie m n ie j n iż F r a n c ja R o sja n . U p ra s z c z a ją c z a g a d n ie n ie m o żn a b y p o w ie d z ie ć , że R o s ja n ie je c h a li do F r a n c ji, a b y s ię b a w ić lu b k o n sp iro w a ć , F r a n ­ cu z i z a ś do R o s ji d la d o k sz ta łc e n ia lu b z d o b y c ia m a ją t k u . J e d n i i d ru d z y s ię g a li po p ió r a , b y o p isać s w e w r a ż e n ia , z w ie rz y ć s ię ze s w y c h sp o strzeżeń . S t ą d k o lo s a ln a ilo ś ć ś w ia d e c tw p is e m n y c h p o w s ta ły c h w ła ś n ie w la ta c h 1840—1855. Z ic h to s u m y w y ł a n ia s ię s y n te z a zn a jo m o śc i R o s ji w e F r a n c ji w o w y m c za sie .

M ic h e l C ad o t w sposób p e d a n ty c z n y o m a w ia k o le jn o p oszczegó ln e r e la c je , k l a ­ s y f ik u ją c je w o d p o w ie d n ie d z ia ły : n a u k o w e (F ré d é ric L e P la y , A u g u s t v o n H a x t­ h au se n ), tu ry s ty c z n o s p o rto w e (X a v ie r M a rm ie r , L o u is V ia rd o t), r e f le k s y jn o lit e

-r a c k ie itd . itd . w y d o b y w a ją c ich w a -r to ś ć z p u n k tu w id z e n ia in fo -rm a c y jn e g o i l i ­ t e r a c k ie g o , z a k a ż d y m ra z e m o d d z ie ln ie r e la c jo n u je ś w ia d e c tw a p rz y c h y ln e R o s ji i je j w ro g ie , im p re s je o sob iste i p ra c e p o w stałe pod w p ły w e m s y t u a c ji w o je n n e j (1853—1866).

C e n tr a ln e m ie js c e w k s ią ż c e z a jm u je b e zsp rze c z n ie a n a liz a słyn n eg o p a m fle tu C u s tin e ’a „ L a R u s s ie en 1839”, w r a ż e n ia , ja k ie k s ią ż k a ta w y w a r ł a w E u ro p ie i R o ­ s ji, r o li, ja k ą o d e g ra ła w k s z ta łto w a n iu s ię o p in ii sp o łeczn ej o R o s ji i lite r a t u r z e 0 ty m k r a ju n a c a ły m ś w ie c ie . T e p a r tie p r a c y są c h y b a n a jb a r d z ie j k o n tro w e r­ s y jn e .

A u to r n ie je s t w y so k ie g o m n ie m a n ia o d z ie le m a r k iz a . P o ró w n u ją c je g o r e la ­ c ję z in n y m i z n a jd u je , iż pod k a ż d y m w z g lę d e m u s tę p u je ona z n ac z n ie p ra co m in n y c h p o d ró żn ik ó w . O p isy d ’A r lin c o u r ta s ą , je g o z d a n ie m , m n ie j ro z w le k łe i ś c i­ ś le js z e , m a te r ia ł f a k ty c z n y p o d a n y w sposób b a r d z ie j p r e c y z y jn y u L e P la y a 1 H a x th a u s e n a , ro z w a ż a n ia n a tu r y o g ó ln ej o n a ro d z ie r o s y js k im i c y w iliz a c ji — zap o życzo n e u a u to ró w f r a n c u s k ic h i r o s y js k ic h i od w ie lu d z ie s ię c io le c i do brze w e F r a n c ji z n a n e (M asso n , C z a a d a je w itd .). P rz y c z y n ę popłochu, j a k i n a d w o rze ro ­ s y js k im w y w o ła ła k s ią ż k a C u s tin e ’a , w id z i w f a k c ie , iż d esp o tyzm m ik o ł a jo w s k i p o tę p io n y zo stał n ie w im ię z a sa d r e w o lu c y jn y c h , le c z r e lig ii c h rz e ś c ija ń s k ie j, w d o d a tk u p rzez c zło w iek a zn an eg o z k o n s e r w a ty w n y c h p rz e k o n ań .

W ie le m ie js c a p o ś w ię c a C ad o t źródłom in f o r m a c ji C u s tin e ’a . W sposób p rz e ­ k o n y w a ją c y do w o dzi, że C u s tin e z a c ie r a ł ic h ś la d y w tro sc e o b ezp iecz eń stw o osób, z k tó r y m i p ro w a d z ił dłuższe in ty m n e ro z m o w y o w sp ó łczesn ej R o sji. D lateg o też w je g o k s ią ż c e w y m ie n io n y zo stał je d y n ie k s ią ż ę K o zło w sk i, z m a rły w k o ń cu l i ­ s to p a d a 1840 ro k u , n a k ilk a l a t p rz e d u k a z a n ie m s ię „ R o sji w 1839 r o k u ”. W śró d in fo rm a to ró w C u s tin e ’a z n a la z ł s ię d o sk o n a le z o rie n to w a n y w s p ra w a c h r o s y js k ic h d y p lo m a ta p r u s k i V a rn h a g e n vo n E nse, k tó reg o , j a k w y k a z u je C ad o t, C u s tin e o d ­ w ie d z a ł w K is s in g e n p rz e d sw o im w y ja z d e m do R o s ji. L is t y p o le c a ją c e do śro d o ­ w is k a r o s y js k ic h in te le k t u a lis t ó w p rz e k a z a ł m u A le k s a n d e r T u rg ie n ie w — je d e n z g łó w n y c h in fo rm a to ró w m a r k iz a p rz e d i w c z a s ie je g o p o b y tu w R o sji.

T ru d n o je d n a k u w ie r z y ć , a b y A le k s a n d e r T u rg ie n ie w w p ro w a d z ił C u s tin e ’a w k r ą g s w y c h p rz y ja c ió ł i z n a jo m y c h po to ty lk o , b y m u d o sta rc z y ć m a te r ia łu , k tó r y u c z y n i z je g o k s ią ż k i „ n a js tr a s z n ie js z y a k t o s k a rż e n ia , j a k i k ie d y k o lw ie k rzu co n o pod a d re s e m je g o k r a j u ”. U m ia rk o w a n y lib e r a ł, p o d e jm u ją c y s ię za g r a ­ n ic ą ró ż n y ch p o u fn y c h m is ji n a z le c e n ie rz ą d u , b y ł A le k s a n d e r T u rg ie n ie w czło­ w ie k ie m , k tó r y p o le c a ł C u s tin e ’a s w y m z n a jo m y m w d o b re j w ie r z e , sp o d z ie w a ­ ją c s ię po n im r e la c ji r a c z e j p rz y c h y ln y c h R o s ji i ż y c z liw y c h je j rz ą d o w i. Ton k s ią ż k i C u s tin e ’a w p r a w ił w z d u m ie n ie w s z y s tk ic h , z aró w n o w e F r a n c ji j a k i w R o s ji, w ty m ró w n ie ż sam e g o T u rg ie n ie w a .

G d yb y k s ią ż k a z ja d liw e g o m a r k iz a b y ła is to tn ie je d y n ie n ie u d o ln ą k o m p ila ­ c ją , p is a n ą „pod d y k ta n d o ”, p o w sta łą n a b a z ie teg o , co j e j a u to r u s ły s z a ł w s a ­ lo n a c h sto łeczn ych i n a p ro w in c ji, a n ie teg o , co u jr z a ł n a w ła s n e oczy, tru d n o b y ło b y p o ją ć p rz y c z y n y je j z a w ro tn e g o p o w o d zen ia i społecznego re zo n an su .

Z f a k tu , że sa m C u stin e n ie p rz e ż y ł w cza sie s w e j p o d ró ży ż a d n y c h „ s tra s z ­ n y c h ” p rz y g ó d , że n ie m ia ł do c z y n ie n ia z a p a r a te m p rz e m o cy m ik o ł a jo w s k ie j R o s ji i na w ła s n e j sk ó rz e n ie odczuł b e z p r a w ia s y s te m u p o lic y jn e g o , n ie w y n ik a , b y jego c h a r a k t e r y s t y k i — o ja k ż e tr a f n e ! — u z n a ć m ożna za w y tw ó r c h o rej w y o b ra ź n i. W ie lk im u p ro sz cz en iem je s t p o m a w ia n ie go o to, że u d ał s ię w podróż, „ b y n a je ś ć s ię s tr a c h u ”, że z g ó ry to so b ie zało żył i z p om ocą s w y c h in fo rm a to ró w , k tó rz y o d sło n ili m u „ k ilk a is to tn ie p rz e r a ż a ją c y c h a s p e k tó w rz e c z y w is to ś c i r o s y js k ie j”, s tw o rz y ł „ a p o k a lip ty c z n ą w iz ję , k tó r a z b u lw e rs o w a ła c z y te ln ik ó w w s z y s tk ic h k r a ­ jó w ” (s. 186).

R o z w a ż a n ia i z e s ta w ie n ia d o ty c z ą ce w p ły w u — b e zp o śre d n ie g o lu b p o ś re d n ie ­ go — k o n c e p c ji h isto rio z o ficz n y ch C z a a d a je w a n a s ą d y n a te m a t p rzeszło ści i te -Przegląd H istoryczny — 12

ra ź n ie js z o ś c i R o s ji, z a w a r te w k s ią ż c e C u s tin e ’a , w y d a ją s ię p rz e k o n y w a ją c e , choć w n icz y m s tw ie rd z e n ie to n ie p o m n ie js z a c e ln o śc i w y p o w ie d z i d o c ie k liw e g o p o ­ d ró ż n ik a . N ie p o m n ie jsz a j e j ró w n ie ż to, że C u s tin e k o rz y s ta ł z ró ż n y ch o p raco w ań źró d ło w ych c zy is tn ie ją c y c h p rz e w o d n ik ó w i r e la c ji.

A u to r w ja k im ś sto p n iu z a su g e ro w a ł s ię lit e r a t u r ą k r y ty c z n ą p o św ięco n ą k s ią ż ­ ce C u s tin e ’a , a w y t y k a ją c ą m u n ieśc isło śc i, s u b ie k ty w iz m , ła tw o w ie rn o ść , p o d a w a ­ n ie n ie sp ra w d z o n y c h in f o r m a c ji itd . itd . „To n a jc ie k a w s z a i n a jm ą d r z e js z a k s ią ż k a n a p is a n a o R o s ji p rzez c u d z o z ie m c a” — p is a ł H e rc en w s w y m „ D z ie n n ik u ” b ez­ p o śred n io pod w ra ż e n ie m w y n ie s io n y m z te j le k t u r y (p ó źn iej p o ś w ię c i je j w ię c e j u w a g i, w y tk n ie a u to ro w i, iż n ie d o strz eg ał „ d ru g ie j R o s ji”, R o s ji p r o te s tu ją c e j, że n ie p r z y jr z a ł s ię b liż e j je j n aro d o w i). — „ S ą ta m p o m yłk i, p o w ie rz c h o w n e o są d y , a le je s t to dzieło u ta le n to w a n e g o p o d ró ż n ik a , c z ło w ie k a sp o strze g aw cz e g o , k tó r y u m ie p a trz e ć i w id z ie ć , i z k ilk u p rz y k ła d ó w d o m y ślić się, ja k w y g lą d a cało ść”. C ad o t p rz y ta c z a , rzecz ja s n a , tę w y p o w ie d ź H e rc en a , n ie w y c ią g a je d n a k ż e z t e j o cen y ż a d n y c h w n io s k ó w ; za n a jle p s z y fr a g m e n t k s ią ż k i u w a ż a b o w iem opis K re ­ m la ja k o zespołu a rc h ite k to n ic z n e g o (s. 197).

U w ad ze C ad o t u sz ły c a łk o w ic ie r o s y js k ie p rz e k ła d y k s ią ż k i C u s tin e ’a , f a k t, iż do k o ń c a is tn ie n ia im p e riu m ro s y js k ie g o z n a jd o w a ła s ię ona n a in d e k s ie , b y ła z n a n a je d y n ie w e fr a g m e n ta c h i p e łn y p rz e k ła d n a jc ie k a w s z y c h z p u n k tu w id z e n ia h is to r ii R o s ji p a r t ii u k a z a ł s ię d o piero w ro k u 1930 pod r e d a k c ją -S ie rg ie ja G ie sse- n a i A n d r ie ja P rie d tie c z e n s k ie g o , k tó rz y o d d a ją c s p ra w ie d liw o ś ć p a m fle to w e m u ta le n to w i C u s tin e ’a t r a k t u ją je g o dzieło ja k o je d e n z w a ż n ie js z y c h d o k u m e n tó w h is to ry c z n y c h m ik o ł a jo w s k ie j e p o k i, ty m b a r d z ie j z d u m ie w a ją c y , iż „ sz y d e rc z a ir o n ia i p ełn e e m o c ji z a a n g a ż o w a n ie z ja d liw e g o fra n c u s k ie g o m a r k iz a po d ziś d z ień n ie s tr a c ił y s iły o d d z ia ły w a n ia ”.

Owo p o m n ie jsz e n ie w a rto ś c i lit e r a c k ie j i tre ś c io w e j p a m fle tu C u s tin e ’a z n a j­ d u je s ię z re sz tą w sp rzeczn o ści i z c a ły m p rz y to c z o n y m p rzez a u to ra m a tć ria łe m ś w ia d c z ą c y m o ro zgło sie d z ieła C u s tin e ’a , z f a k te m , iż pow ołało ono do ż y c ia is tn ą szko łę r e la c ji o R o s ji, a pod je j w p ły w e m p o z o s ta w a li p rz ez całe d z ie s ię c io le c ia z a ­ ró w n o r o s y js c y e m ig r a n c i p is z ą c y o R o sji, j a k i cu d zo ziem cy.

R e a s u m u ją c w y n ik i s w y c h b a d a ń M ic h e l C ad o t dochodzi do w n io sk u , że b i­ la n s w ie d z y o R o s ji w o m a w ia n y m o k re sie w e F r a n c ji w y p a d a w s u m ie p o z y ­ ty w n ie : in fo rm a to ró w i in f o r m a c ji b yło sporo, o w ie le w ię c e j, n iż b y s ię z d a w a ć m ogło z le k t u r p o b ieżn ych . P rz y w s z y s tk ic h n ieśc isło śc ia c h , p o w ie rz c h o w n y c h s ą ­ dach n a te m a t ó w c ze sn e j R o sji, zaró w n o o je j s y s te m ie sp o łeczn ym ja k i p o lity c z ­ n y m , o p ołożen iu p o szczeg ó ln ych k la s sp o łeczn ych , in s ty tu c ja c h p o lity c z n y c h w ie ­ d zian o sporo. Z n acz n ie g o rz e j p rz e d s ta w ia ła s ię z n ajo m o ść h is to r ii, n a s k u te k b r a k u p ra c o c h a ra k te r z e s y n te ty c z n y m . N ieco le p ie j p rz e d s ta w ia ła s ię zn ajo m o ść l i t e r a ­ tu r y , n a jc ie k a w s z y c h z ja w is k lite r a c k ic h , a w ię c tw ó rc z o śc i P u s z k in a , L e rm o n to w a , G ogola, I w a n a T u rg ie n ie w a , k tó r y c h n a jw a ż n ie js z e u tw o r y sz yb k o d o c ie ra ły do F r a n ­ c ji. G orzej ju ż w y g lą d a ł a zn ajo m o ść in te g ra ln e g o p ro cesu lite r a c k ie g o , k r y t y k i w sp ó łc ze sn e j, sp o ró w w śro d o w isk u in te lig e n c ji, k tó re n a d S e k w a n ę po p ro stu n ie d o c ie rały .

R e k o n s tru u ją c s ta n w ie d z y o R o s ji sp rz ed s tu le c ia , a n a liz u ją c m it y p o k u tu ją c e w św iad o m o ści sp o łecz n ej, z n a jd u ją c e o d z w ie rc ie d le n ie ta k ż e w lite r a t u r z e p ię k n e j (m it S y b e r ii, m it K o za k a , m it „ d u sz y r o s y js k ie j” itd .) i p rz ez n ią k s z ta łto w a n e , m o n o g ra fia M ic h e la C ab o ta u ś w ia d a m ia je d n o c z eśn ie , s k ą d b io rą s ię w b liż sz y c h n am cza sa ch p e w n e o b ieg o w e s ą d y o R o s ji, s c h e m a ty m y ś lo w e , w ę d r u ją c e z k s ią ż k i do k s ią ż k i s z a b lo n y p o ję c io w e : k o rz e n ia m i s w y m i s ię g a ją one n ie je d n o k ro tn ie epo­ k i m ik o ł a jo w s k ie j, a ż y c io d a jn e s o k i c z e rp ią z n a jb a r d z ie j s u g e s ty w n e j k s ią ż k i n a -, p is a n e j o c a r s k ie j R o s ji — z p a m fle tu s ta re g o m a r k iz a C u s tin e ’a.