Lietz, Zygmunt
"Polska a polske problemy w
literarnym dzěle Měrcina
Nowaka-Njechorńskeho mjez
swétowymaj wójnomaj", Jurij Młynk,
"Jahresschrift des Instituts für
Volksforschung", Bautzen 1964, Reihe
A nr 11/2 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 129-131
m iejsk ą K r ó le w ca patron atu k róla p o lsk ie g o w celu p rzec iw sta w ie n ia się ing eren cjo m k u rfü rsta p ru sk ieg o , W w ie lu ży cio ry sa ch k u p có w p o w ta rza się w la ta c h m ło d o ści w y p r a w a do P o lsk i dla n au k i języ k a p o lsk ieg o z u w a g i na o ży w io n e sto su n k i h an d low e. B ard ziej precy zy jn e b y ło b y stw ie rd ze n ie , że w y ja z d y te m ia ły na celu p o g łę b ien ie zn ajom ości języ k a p o lsk ieg o , bo p rzecież znane są m o żliw o ści je g o p oznan ia n a m iejscu , jak r ó w n ież k o n ta k ty z lu d n ością p o lsk ą w sa m y m m ieście, zarów n o o sia d łą , ja k i p r z y b y w a ją c ą na k rótsze o k resy czasu dla z a ła tw ie n ia różn ych sp ra w . D o d a tk o w ą ok a zję do n au czen ia się języ k a p o lsk ie g o stw a rz a ły k sią ż k i i prasa polska w y d a w a n e w K rólew cu . Z a ciek a w ia w n io se k au tora o p o gorszeniu h a n d lu k r ó le w ie ck ieg o po p ierw szy m rozb iorze P o lsk i w zw ią zk u z u tw o rzen iem k o n k u ren cy jn y ch firm p a ń stw o w y ch .
W o m a w ia n ej k sią żce k ilk a k r o tn ie w y stę p u je jak o p o w a żn y h isto ry k , p od ający cen n e o k r e śle n ia i a nalizy, L u d w ik von B aczko. J ego d zia ła ln o ść Г dorobek o m ó w iłem w osta tn im n u m erze ,,K o m u n ik a tó w M a zu rsk o -W a rm iń s k ic h ”, p rzyp om in ając u jem n e o cen y je g o tw ó rczo ści nau k ow ej. T y m cza sem v . G l i ń s k i b y łb y św ia d e c tw e m ja k ieg o ś r en esa n su p o zy cji B a czk i i p rzy w ró cen ia m u p o zy cji p o w a żn eg o h isto ry k a , p rzy n a jm n iej w n iek tó ry ch d zied zin ach , o co d arem n ie zabiegał przez w ie le la t sw o jeg o tru d n eg o życia.
D y se r ta c ja v. G l i ń s k i e g o p rzy n o si dużo cen n eg o m a teria łu o p o zy cji Ż y d ó w w K ró lew cu , p rzy p o m in a ją c szczeg ó ln e cięża ry n a n ich n a k ła d a n e oraz w e w n ętrz n e opory w śró d n ich p rzeciw k o d a lszem u n a p ły w o w i Ż y d ó w do m iasta. T o zn o w u n ie b y ło czym ś w y ją tk o w y m , p o d o b n ie jak i c ięża ry na nich n ak ładan e. W sp om in am o ty m p rzed e w sz y s tk im dla p o d k r eśle n ia w a g i k o m p a ry sty k i, a le n a tu ra ln ie w d y se rta cji d ok to rsk iej d o szu k u jem y się p rzed e w sz y stk im o p a n o w a n ia źród eł, liter a tu ry , ich o cen y i u m ie ję tn e g o w y k o r z y sta n ia oraz zd o ln o ści k o n stru k cy jn y ch , a to w sz y stk o p osiada in ter e su ją c a praca v. G l i ń s k i e g o w sto p n iu i za k resie ja k n ajb ard ziej w y sta rc z a ją c y m .
T a d e u s z C ie śla k
Jurij M ł y n k, P o lsk a a p o ls k e p r o b le m y w lite r á r n y m d z ě le M ěrcin a
N o w a k a -N je c h o rń s k e h o m je z s w é to iv y m a j w ó jn o m a j, L etopis, J a h r e ssc h r ift
d es In stitu ts fü r V o lk sfo rsch u n g , B a u tzen 1964, R e ih e A n r 11/2, ss. 176— 223. A u to r p rzed sta w ia w p o w y ższej ro zp ra w ie ca ło k szta łt dorobku p isa r sk ieg o M arcina N ow aka, n a który z ło ż y ły się fe lie to n y , szk ice i rep ortaże z życia m n iejsz o ści p o lsk iej w N iem czech , p rzek ła d y z liter a tu ry p o lsk iej oraz g r a fik a i obrazy. W la ta ch 1926— 1939 N o w a k n a p isa ł p on ad 20 c y k ló w rep ortaży i fe lie to n ó w z Ł u życ, P o lsk i, C zech o sło w a cji, J u g o sła w ii, W arm ii, M azur, Ś lą sk a o p o lsk ieg o i P ogran icza, k tó re z a m ie śc ił n a łam ach „ S erb skich N o w in ” i „M łodego P o la k a w N ie m c ze c h ”, p o lik w id a c ji p ra sy łu ży ck iej w ok resie h itlero w sk im .
P o c ztero letn ich stu d ia ch p la sty c z n y c h o d b y ty ch w P radze w y r a z ił N o w a k chęć d a lszy ch stu d ió w w P o lsce. Z nany sla w ista , W itold T a szy ck i d orad ził m u stu d ia u w a r sz a w sk ie g o g rafik a W ła d y sła w a S k o czy la sa . W c za sie sw e g o po b y tu w P o lsc e zn a la zł się N o w a k pod siln y m w p ły w e m k u ltu r y p o lsk iej. S zczeg ó ln ie b lisk i b y ł m u Jan M atejk o i A rtu r G rottger z u w a g i na te m a ty k ę i p a tr io tis k i r e a li z m u je s w o b o d n e h o n a ro d a , w liter a tu rz e zaś A dam M ick iew icz, J u liu sz S ło w a c k i i Z y g m u n t K ra siń sk i. S am zaś tłu m a c zy ł na serb sk i n iek tó re u tw o r y T etm ajera, K r a sz e w sk ieg o i fra g m en ty W ia tru o d m o r za — S tefa n a
K o m u n i k a t y 9
Ż erom skiego. P o p rzez a n a lo g ię z do-lą s w e g o lu d u n ie obce m u b y ło p o ło ż e n ie i w a lk a o p ra w a m n iejszo ści s ło w ia ń sk ic h w N iem czech . S tąd też w a rty k u le
P u co w a n sk e d n y w P ru sk ic h M a zu ra ch (1927— 1928) n a p isa n y m pod p se u d o
nim em ,.Serb ski s tu d e n t” d o p a try w a ł s ię p ew n y c h p o d o b ie ń stw p sy c h o lo g ic z nych Serb ó w d o M azurów .
P o cy k lu beskidzkim , ilu str o w a n y m d rzew o ry ta m i i po ezją T etm a jera , n a p i sa ł N o w a k c y k l rep ortaży p o św ię co n y ch Ś lą sk o w i o p o lsk iem u , gdzie: c u je so
se r b sk i m ło d z ie n ie c n a p o ls k ie j z e m i. W e w sp o m n ia n y m c y k lu rep ortaży
z W arm ii i M azur a u to r sn u ł r e fle k sje na te m a t a k tu a ln o śc i G ru n w a ld u , p ru sk ie g o szo w in izm u na ro d o w eg o , „ p raktyk k r zy ża ck ieg o du ch a ”, tak w p rzesz ło ści jak i w tera źn iejszo ści. O gląd ając b o w ie m w o lszty ń sk im m u zeu m w śró d p a m ią te k p le b isc y to w y c h k ije, jak o „broń P o la k ó w ”, z a p y ty w a ł N o w a k , g d zie są te r ew o lw e r y , k arab in y, k tó ry m i n ie m iec k ie b o jó w k i m o rd o w a ły P o la k ó w ” (s. 187). M ógł on ró w n ież o b serw o w a ć w y s iłk i n a stę p c ó w h a k a ty (BDO) ta k n a Ł u ży ca ch jak i na M azurach. M ł y n к w sk a z u je n a po lem iczn y charak ter n iek tó ry ch je g o p u b lik a cji, ilu stro w a n y ch często r y su n k a m i sa ty ry czn y m i. Z du żym rea lizm em i k r y ty c y z m e m p rzy ją ł N o w a k za w a rcie p a k tu o n ie a g r e sji m ięd zy R zeszą a P o lsk ą w sty czn iu 1934 r. A u to r p o le m izo w a ł z e stw ie r d z e n ia m i p ra sy sa sk iej, iż lu d n o ści m azu rskiej i s e r b sk o -łu ż y ck iej, „należącej do n ie m iec k ie g o kręg u k u ltu r o w e g o ”, n ie p r z y słu g u je szk o ln ic tw o m n iejsz o śc io w e (s. 189).
W sp e cja ln y m szk icu N o w a k sch a ra k tery zo w a ł M ik o ła ja K o p ern ik a jak o w ie lk ie g o P ola k a , p o le m izu ją c z n a c jo n a listy cz n y m i te z a m i n iem ieck im i. O sob n y a r ty k u ł p o ś w ię c ił N o w a k T oru niow i z ok azji 700-lecia nad ania p ra w m ie j sk ich (s. 190). Za o p u b lik o w a n ie w 1933 r. fe lie to n ó w sa ty r y cz n y c h „o m isji k u ltu r a ln e j” N ie m c ó w w S ło w a c ji p ism o z o sta ło za m k n ięte na 8 dni, a N ow aka u w ię z io n o na okres d w ó ch m ie się cy . W y w o ła ło to fa lę p r o te stó w w P o lsce i C zech o sło w a cji p r z ec iw k o terro ry zo w a n iu m n iejszo ści łu ży ck iej.
W p a źd ziern ik u 1934 r. po d ją ł N o w a k k o lejn ą w y p r a w ę na W arm ię i M a zury, której o w o c em b y ł c y k l rep ortaży pt. Z e h r a w a j, z e h r a w a j, P jero n je ! W a rty k u ła ch ty c h w sk a z a ł N o w a k pod p seu d o n im em „ B abak ” d w a la ta w c ze śn ie j n iż W a ń k o w icz na lic z n e a k ty te rro ry zo w a n ia lu d n o ści p o lsk iej na W arm ii i M azu rach, n a ro lę BDO, d em o n stru ją c je d n o cz e śn ie fa sz y sto m , ż e „n iem ieck i w sc h ó d n ie je s t n ie m ie c k i”. R ep ortaże te ilu str o w a ł d rzew o ry ta m i, o b razu jącym i fo lk lo r rod zim y lub ry su n k a m i sa ty ry czn y m i. W iele je g o d r z e w o r y tó w zd obiło n u m ery „M łodego P o la k a w N ie m c ze c h ”. P r o je k to w a ł te ż k o lo r o w e o k ła d k i do te g o m ie się cz n ik a w la ta ch 1936— 1939. „ B abak” o d w ie d z ił ta k że B a b im o jszczy zn ę i Z ło to w sk ie stw ie rd za ją c „ w szęd zie p o lsk i e le m e n t”. R ó w n ież i ta podróż zn a la zła sw e o d b icie ta k w p ra sie łu ż y c k ie j ja k i w „M ło dym P o la k u w N ie m c ze c h ”. M im o ostrej cen zu ry h itle ro w sk ie j u w id a czn ia się w jeg o arty k u ła ch i g ra fice b y stro ść i św ież o ść sp o jrzen ia . P o r ó w n u ją c nizin y n a d w iśla ń sk ie z d o ln o serb sk im i bło ta m i n ie in ter e so w a ł się „ sła w ą k r z y ża ck ą ” M alborka, a d o szu k iw a ł s ię s ło w ia ń sk o śc i P o w iś la (s. 199). W drodze z M orąga do O lsztyn a o d w ie d z ił jed n ą w ie ś w a rm iń sk ą , g d zie sły sz a ł m o w ę p olską. O d w ied ził te ż w O gródku po etę m a zu rsk ieg o M ichała K a jk ę, k tó reg o w ie rsz e sły sz a ł na w ieczo ra ch p o lsk ich to w a r z y stw . J. M łyn k p o r ó w n u je K ajk ę do P ětra M łónka, p o ety łu ży ck ieg o . A u to r ro zp ra w y z a cy to w a ł ró w n ie ż fr a g m en t ro zm o w y N o w a k a z K ajk ą, z czego w ynikało., iż ty lk o lu d m ó w i po polsku , a pa sto rzy i in telig en cja ju ż się zn iem czy li. M arcin N o w a k b y ł ró w n ież g o ściem S e w e ry n a P ien ięż n e g o , k tó ry z k o le i u trz y m y w a ł bardzo b lisk ie sto su n k i z J a n em Sk alą, Ł u życzan in em , red ak torem „ K u ltu rw eh r” — organu Z w iązk u M n iejszo ści N a ro d o w y ch w N iem czech , d r u k o w a n eg o w O lszty n ie. W S z c zy tn ie o d w ied ził N o w a k działacza gro m a d k a rsk ieg o R ein h old a B arcza. W ślad za
K r z y ż a k a m i S ie n k ie w ic z a d o szu k iw a ł się on śla d ó w Jurand a i K rzy ża k ó w
w S zczy tn ie, o g lą d a ją c p ie c z o ło w icie m u zeum . Z a m ieścił też zn a m ien n ą uw a g ę,
iż za m ia st „h isto ry czn y ch za słu g w sk o lo n izo w a n iu M azur i W a rm ii”,
S k o w r o n k o w ie i E. W iech ert zata rli w m u zeum śla d y p o lsk o ści. N a ła m a ch ,M ło d eg o P o la k a w N ie m c ze c h ” 1 w a r ty k u le pt. W a rm ia p isa ł: „ Jako up arty
Ł u ży cza n in w ie m y zw y cza jo m przod ków sło w ia ń sk ic h , ba rd zo r o zm iło w a łem s ię w b ło ta ch i lasach ... M am w ię c sy m p a tię do K a szu b ó w i P o leszu k ó w , ko ch a m naród p o lsk i na zie m i p ru sk iej, d z ie ln y c h M azu rów i W a rm ia k ó w ”. W p a ź d ziern ik o w y m n u m erze „Młodego· P o la k a w N ie m c ze c h ” w 1935 r. w a r ty k u le N a M a zu ra c h w y stę p o w a ł fe lie to n ista p rzeciw k o tzw . n a ro d o w o ści m azur sk iej, w y m y ślo n e j przez N iem có w . W in n y m rep ortażu (K u n ie m ie c k ie m u
m o r zu ) u k a zu je lo sy S ło w ia n po ła b sk ich (s. 203). N o w a k za p o zn a w a ł też sp o łe
c z e ń stw o łu ż y c k ie z s y lw e tk a m i tw ó r c ó w p o lsk iej k u ltu r y (Ignacy P a d er e w sk i, L eo n W yczółk ow sk i).
W 1938 r. o d w ie d z ił N o w a k po raz o sta tn i W arm ię i M azury. C elem jeg o p od róży b y ły w ó w cz a s L idzbark, R eszel, O stróda, S tęb a rk . W sp o m n ien ia z tej p od róży n ie m o g ły się ju ż u k azać a n i w p r a sie łu ż y c k ie j ani w p o lsk iej. U k a z a ły się one d op iero w 1947 r. W e w sp o m n ie n ia ch ty c h pisze on m. in. o G ize- w iu sz u , k tó reg o d zia ła ln o ść i tw ó r c zo ść p o r ó w n u je z tw ó rczo ścią s w e g o rodaka J a n a A. Sm olěra. O gółem p lo n em w ie lo le tn ic h k o n ta k to v / z P o la k a m i i P o lsk ą było o k o ło 200 g ra fik . D z iełem je g o b y ło ró w n ież o p a trzen ie 25 w ie rsz y w d w u - b a rw n e ilu str a c je w k sią żeczce A B C d z i a t w y p o ls k ie j w N ie m c ze c h pióra F ra n ciszk a Jankow skiego* p seu d o n im S zczęsn y Z apolski. K sią żeczk a ta u k a zała s ię n a k r ó tk o przed w y b u c h e m w ojn y.
W itold T a s z y c k i na ła m a ch „R uchu S ło w ia ń sk ie g o ” (1931) ta k c h a r a k te r y zo w a ł tw ó rczo ść N ow ak a: „W jego sztu c e je st du żo w sp ó ln y c h p ie r w ia stk ó w s ło w ia ń sk ic h ze sztuką S k o czy la sa w d rzew orytach , a w a k w a r e la ch z e S tr y - je ń sk ą ” (s. 209).
M arcin N o w a k -N jec h o r ń sk i zn a jd o w a ł się pod ścisłą o b serw a cją g esta p o i BDO w B u d z iszy n ie i D reźn ie. I n w ig ila c je te, szczeg ó ln ie je g o k o n ta k tó w z P o la k a m i, z n a jd o w a ły s w e o db icie w ak tach p o licy jn y c h .
R o zp ra w a J u rija M ł y n k a d a je p e łn ie jsz y obraz o so b o w o ści tw ó r c ze j M arcina N o w a k a -N jec h o r n sk ie g o od p o p rzed n io og ło szo n y ch p u b lik a c ji D o - m o w in y 2.
Z y g m u n t L i e tz
1 M łody P o la k w N iem czech , nr 3, 1935, s. 4.
2 P o ró w n a j m oją r ecen zję o M arcin ie N o w a k u jak o m alarzu, „R ocznik
O lsz ty ń sk i”, t. 4.
