Specyfilm listu handlowego
ja ko przedm ioiu badań lingw istyki tekstów
specjalistycznych
IW ONA SZW ED (Rzeszów)
1 . 1 ist handlowy jako środek komunikacji międzyludzkiej
Tem atem n in L ,sz eg o artykułu je s t list handlow y oraz je g o specyfika w ujęciu lin gw istyki tekstów specjalistycznych. O pieram się tu głów nie n a b adaniach ję z y k o znaw stw a germ an i stycznego.
Z godnie z ko n cep cją socjologiczną M aksa W ebera1 p o d staw ą działań człow ie ka je st ich celow ość oraz ich ukierunkow anie na partnera. W oparciu o ta k ą k o n cepcję pragm alingw istyka pozw ala na ujęcie d ziałania języ k o w eg o ja k o działania ludzkiego ukierunkow anego na osiąganie konkretnych celów, a także ja k o ele m entu szerszych procesów czynnościow ych. P isanie/ m ów ienie je s t w ięc z jednej strony działaniem sam ym w sobie, z drup lej je d n a k strony prow adzi do k o n k ret nych działań w sferze pozajęzykow ej. Stąd dla każdego użytkow nika ezyka w ażn ą kategorią posługiw ania się nim je s t skuteczność osiągania p ostaw ionych sobie celów. M a to szczególne znaczenie w zakresie korespondencji handlow ej, stanow iącej głów ny środek komuniKa -i m iędzy ludźm i w gospodarce, a ró w n o cześnie jed n o z narzędzi służących osiąganiu celów ekonom icznych.
P anujący w e w spółczesnym św ięcie, a szczególnie w gospodarce, nacisk na szybkie podejm ow anie decyzy a także dynam ika w ydarzeń i zm ian często skazują nadaw cę i odbiorcę na kom unikacje przeb ieg ającą bez bezpośredniego kontaktu
1 Por. Weber 1921 lub komentarz w Auer 1099, 104 nn.
Stylistyka XIX
pom iędzy nim i. W takiej sytuacji list handlow y (a obecnie najczęściej iego forma elektroniczna, czyli m ail) staje się p o dstaw ow ym narzędziem kom unikacji, m ającym wpb"w na podejm ow ane decyzje. D latego sposób przekazania intencji w liście handlow ym przez je g o nadaw cę, siła je g o argum entacja dobór środków języ k o w y ch i sam a form a listu m ogą decydow ać o sukcesie ekonom icznym .
B iorąc pod uw agę pow yższe uw arunkow ani i, przy analizie listu handlow ego bardzo istotny staje się jeg o aspekt pragm atyczny, czyli pytanie, jak ich środków ięzykow ych należy użyć dla uzyskania pow odzenia aktu kom unikacji. Aspekt pragm atyczny gatunku b u d u ją głów nie następujące składniki kontekstu (por. O staszew ska 2008: 30): intencja użytkow ników kom unikacji (cel kom unikacyj n y , ich w iedza i role społeczne, relacje nadaw czo-odbiorcze, czas i m iejsce kom u nikacji, charakter kom unikacji (oficjalny-pryw atny), typ przekazu (pisany-ustny), dziedzina życia społecznego.
O ukształtow aniu języ k o w y m listu handlow ego decyduje więc z jednej strony determ inacja funkcjonalna, zw iązana z intencją autora i jeg o założonym celem, a także okoliczności aktu kom unikacji (np. stosunek nadaw cy do odbiorcy, i do te m atu). Z drugiej jed n ak strony dokonany przez nadaw cę w określonej sytuacji kul turow ej i kom unikacyjnej w ybór listu handlow ego ja k o środka kom unikacji naj bardziej odpow iedniego w danym m om encie pow oduje pew ne ogran iczer le sw o body nadaw cy norm am i tego w łaśnie w zorca gatunkow ego2.
C entralną k w estią pragm alingw istyki je s t pytam o to, w ja k i sposób m ożna p o przez kom unikację ję z y k o w ą zm ieniać św iat, spow odow ać określony skutek w rzeczyw istości pozaięzykow ej (por. Feilke 2 0 0 0 :6 4 ). Takie podejście w duży m stopniu w yw odzi się z filozofii ję z y k a A u stin ’a i S earle’a (m ającej sw oje podw ali ny w filozofii W ittgensteina3), a głów nie z teorii aktów mowy. To A ustin stw ier dził, że m ów ienie je s t kreow aniem rzeczyw istości4, przy czym w teorii aktów m ow y relacja pom iędzy inform acią p rzekazaną a p om yślaną badana była głów nie z perspektyw y nadaw cy, natom iast w m aksym ach konw ersacyjnych G ric e’a uw zględniono perspektyw ę odbiorcy3.
2 Por. Gajda 2008: 130.
3 Z późną filozofią Wittgensteina i jego teoria użycia języka v ląże się pragmatyczne poiecia zna czenia: „Die Bedeutung eines Wortes ist sein Gebrauch m der Sprache” (Znaczenie słowa jest uży ciem go w języku) (Wittgenstein 1971: 43).
4 Por. Feilke 2000: 70: „Das Sprechen bezieht sich nicht quaPi oposition aufeine Wirklichkeit, son dem es ist selbst wirklichkeitskonstitutiv“.
5 Por. Linke, Nussbaumer, Portmann 1996: 180f.
W yw odzącym się z nurtu pragm atycznego m etodom opisu tekstu zarzucano jed n ak zbytnie ograniczenie obszaru badaw czego (por. F eilke 2000: 67). N ie uw zględniały one chociażby zależności tekstu od kontekstu. D latego analiza k ry tyczna m odeli pragm atycznych przyczyniła się do rozw oju „m odeli zintegrow a nych”6, reprezentow anych w językoznaw stw ie niem ieckojęzycznym na przykład przez H einem anna V iehw egera (1991) czy B rinkera (1985), w których nastąpiło zróżn.cow anic m odelu analizy tekstu w edług p łaszczyzn opisu. S zczególnie inte resujący je st m odel H einem anna/ V iehw egera (1991), którego założeniem je s t opis danego tekstu n a płaszczyźnie funkcjonalnej, sytuacyjnej, n a płaszczyźnie procedur w y tw a rz a n a i rozurm enia tekstów , n a płaszczyźnie struktury tekstu oraz na płaszczyźnie w zorców form ułow ania. O pis w edług tego w łaśnie m odelu zo sta nie przedstaw iony w dalszej części niniejszego artykułu.
2. Koncepcja skali fachowości tekstów
Zanim jed n ak przejdę do op u listu handlow ego ja k o środka k om unikacji facho w ej, pragnę przedstaw ić kilka uw ag dotyczących sam ego pro b lem u w ydzielenia grupy tekstów fachow ych. P róba opisu tekstu fachow ego z jak iejk o lw iek dziedzi ny poc.^ga bow iem za sobą trudności w oddzieleniu tekstów fachow ych od te k stów potocznych. K ażdy taki podział z biegiem czasu staje się sztuczny, poniew aż znakiem naszych czasów stało się przenikanie treści fachow ych do gatunków p o tocznych7. Prow adzi do to sytuacji, w której treści te stają się coraz m niej fachow e, aż w końcu m ożna je uznać za elem ent słow nictw a potocznego, ja k choćby cała gam a słow nictw a z zakresu inform atyki. Oczy wiście, p o za term in o lo g ią w ażnym kryterium w yróżniającym teksty fachow e je s t ich zasięg i krąg użytkow ników . K rąg ten jed n ak rów nież z czasem u leg a zm ianom , p o szerzeniu lub zaw ężeniu.
Specyfika listu handlowego
IWONA SZWbD
6 Por. Feilke 2000: 68.
7 W artykule posługuję się zakorzenionym w polskiej tradycji tekstologicznej (po)bachtinowskim terminem gatunek, choć bardziej adekwatny w przypadku tłumaczenia terminologii niemieckoję zycznej byłby termin rod zaj tekstu (Textsorte). Wprawdzie terminów tych można używać synoni- micznie, należy jednak zauważyć, że polska tradycja tekstologiczna w większym stopniu wskazu je na związek pojęcia „gatunku” z kulturą, historią języka i społeczeństwa, podczas gdy w cen trum zainteresowań współczesnej lingwistyki tekstów w Niemczech, posługującej się pojęciem „rodzaju tekstu” (Textsorte), znajduią się głównie teksty użytkowe (por. w tej kwestii rozważania we wstępie do tomu Lingwistyka tekstu w Niemczech, red. Bilut-Homplewicz, Czachura, Smy kała 2009: 8).
Stylistyka XIX
W tej sytuacji ciekaw a w ydaje się być propozycja określania fachow ości po szczególnych tekstów przedstaw iona p rzez K alverkam pera (1990), która m oże być punktem w yjścia do dokładniejszej klasyfikacji tekstów. Propozycja ta zakłada istnienie skali, na której teksty m ożna przedstaw ić w edług natężenia ich cech fachow ości. N ie m am y tu do c z y m e ria z ostrym i granicam i pomiędzy po szczególnym i gatunkam i tekstów, a płynnym i pizejsciam i począw szy od tekstów o najm niejszym stopniu fachow ości, poprzez teksty o rosnącym stopniu fachow o ści aż do tekstów używ anych jed y n ie w ścisłym gronie specjalistów w zakresie w ąskiego zakresu określonej dyscypliny. C echam i decydującym i o rosnącym stopniu fachow ości tekstów byłyby na przykład term inologia fachow a z zakresu określonej dziedziny, zakres użytkow ników takich tekstów (od ogółu do wąsk iego grona specjalistów ), stopień zrozum iałości tekstu dla użytkow ników spoza danej grupy zaw odow ej, pew ne charakterystyczne cechy gram atyczno-syntaktyczne (jak choćby w ję z y k u niem ieckim częste użycie strony biernej w tekstach technicz nych lub praw niczych). N ajm niej fachow ym tekstem na takiej skali byłaby rozm o w a potoczna pom iędzy sąsiadam i, np. na tem at w arunków pogodow ych. Tekstem um ieszczonym na przeciw ległym ^ e g u n ie naszej skali byłaby narada pom iędzy inżynieram i na budow ie dotycząca elem entów konstrukcyjnych określonego bu dynku, w ym ogów technicznych, jakie m usi on spełniać, czy dostaw y koniecznych m ateriałów budow lanych. P om iędzy tym i dw om a ekstrem am i leży cała kom uni kacja o św iecie. Jeśli okazałoby się, że je d e n z sąsiadów z poprzedniego przykładu rozm ow y potocznej je s t z zaw odu m eteorologiem i chciałby fachow o w ytłum a czyć partnerow i przyczyny zbliżania się deszczu, to rozm ow a ta znalazłaby się dużo w yżej na skali fachow ości.
O dnosząc teorię skali do listów handlow ych, m ożna pow iedzieć, że najczęściej znajdują się one dość w ysoko n a skali fachow ości, z uwagi na stosow ane słow nic tw o i struktury charakterystyczne dla ję z y k a gospodarki (np. z dziedziny prawa, podatków , księgow ości czy techniki) oraz zakres użytkow ników tych tekstów. O czyw iście w zależności od konkretnego listu stopień fachow ości m oże być bar dzo różny, najniższy będzie on w listach służących naw iązaniu kontaktu (jak za proszenia do w spółpracy), c z y je g o podtrzym aniu (iak życzenia św iąteczne, infor m acje o zm ianie asortym entu, zaproszenia na targi). N ajw yższy zaś stopień facho w ości będzie w ystępow ał w listach pośw ięconych ustaleniu szczegółow ych w arunków produkcji, dostaw y czy płatności, w listach pom iędzy firm am i a banka m i czy tow arzystw am i ubezpieczeniow ym i, dotyczących szczegółow ych kwestii finansow ych, czy też w korespondencji pom iędzy adw okatam i dotyczącej kon kretnej spraw y sądow ej.
Należy zaznaczyć, że koncepcja skali s ł u ż v jedynie dość ogólnej charakterysty ce fachow ości tekstów, nie p ozw ala ona na ścisłe rozdzielenie tekstów i p rzy porządkow anie konkretnym gatunkom . N ie m oże w ięc ona stanow ić rozstrzy gającego narzędzia lingw istycznego, p o zw ala natom iast na charakterystykę p o ró w n a w c z ą te k stó w o ra z n a p ły n n e u p o rz ą d k o w a n ie te k stó w p o d k ą te m fachow ości, szczególnie w obliczu w spółcześnie zachodzących dynam icznych zm ian w ynikających z szybkiego p rzepływ u inform acji i ciągłego p rzenikania się w ielu dziedzin nauki i techniki. K oncepcja ta m oże n atom iast przedstaw iać dobry punkt w yjścia do dalsze Klasyfikacji lingw istycznej tekstów.
3. List handlowy jako środek komunikacji fachowej
W yw odzące się z pragm alingw istyki ujęcie tekstu ja k o środka kom unikacji ję z y kowej oraz narzędz i służącego osiąganiu celów w rzeczyw istości pozajęzykow ej staje się szczególnie istotne w przypadku 1 tów handlow ych. W ynika to z ich p o d stawowej funkcji pośrednictw a p om iędzy p artneram i kom unikacyjnym i w św ię cie gospodarki. P artnerzy ci często są w ręcz „skazani” na listy h andlow e (lub ich form ę elektroniczną - m aile handlow e) w przyp ad k u braku m ożliw ości odbycia rozm ow y bezpośredniej z uw agi na duże odległości.
Pierw otnie kom unikacja m iędzy ludźm i przeb ieg ała w kontakcie bezpośred nim, w sytuacjach face-to-face. W raz z postępującym w społeczeństw ie podziałem zadań oraz rozw ojem nauki i techniki kom unikacja bezpośrednia była stale red u kow ana na korzyść kom unikacji pośredniej.
Pośrednie kontakty kom unikacyjne m iędzy ludźm i m ożna podzielić na dw a ro dzaje (Erm ert 1979: 54 n.):
Pierw szy rodzaj obejm uje kontakty m ające charakter pośredni na płaszczyźnie przestrzennej, ale bezpośredni na płaszczyźnie czasow ej. Stały się one m ożliw e dzięki zastosow aniu now oczesnych m ediów , ja k telefon, radio czy telew izja. W przypadku telefonu i radia w szystkie rodzaje inform acji m u szą być p rzekazy w ane na płaszczy źnie akustycznej, telefon daje je d n a k rów nocześnie m ożliw ość kontaktu zw rotnego, przebiegającego w tym sam ym czasie, w przeciw ieństw ie do kom unikach listow nej. P łaszczyzna akustyczna um ożliw ia także w yrażanie eks presji, na przykład poprzez in tencjonalną zm ianę intonacji. M ożliw ość kontaktu zw rotnego coraz częściej pojaw ia się rów nież w przypadku telew izji- na przykład w tzw. audycjach audio-tele.
D rugi rodzaj kontaktów to takie, które m ają charakter pośredni zarów no w p rze strzeni ja k i czasie, co je s t charakterystyczne dla kom unikacji listow nej. P
ośred-Specyfika listu handlowego
IW O N A SZW FDStylistyka XIX
niość kontaktu pow oduje konieczność przekazyw ania na płaszczyźnie wizualnej w szystkich rodzajów inform acji, nie tylko tych m erytorycznych, ale też em ocjo nalnych oraz tych, które do ty czą w zajem nego stosunku partnerów kom unikacji. L ist h andlow y daje dość dużo m ożliw ości przekazu inform acji dotyczących w za jem n eg o stosunku partnerów , na przykład poprzez zew nętrzną form ę graficzną li stu, określone stałe zwroty czy strukturę budow y listu. O znacza to, że w przypadku tej inform acji obow iązują pew ne konw encje, których partnerzy m usza przestrze gać, aby nie doszło do zakłóceń w kom unikacji.
W kom unikacji face-to-face, uznaw anej ze w zględu na bezpośredni charakter kontaktu za p ierw otną dla k om unikow ania się m iędzy ludźm i, m ożna w edług Er- m erta (1979: 54) w yróżnić trzy typy stale w ytw arzanych i odb icranych inform acji:
1) inform acja m erytoryczna, która odnosi się do stanów rzeczy istniejących p oza zależnościam i em ocjonalnym i pom iędzy partneram i i je s t realizow ana głów nie w sposób w erbalny na akustycznej płaszczyźnie przekazu;
2) inform acja em ocionalna, która odnosi się do stanów em ocjonalnych partne rów kom unikacyjnych i je s t realizow ana głów nie na płaszczyźnie w izualnej;
3) inform acja o w zajem nym stosunku partnerów , która odnosi się do generalne go i aktualnego stosunku partnerów kom unikacji do siebie, i podobnie ja k infor m acja em ocjonalna, je s t realizow ana głów nie na płaszczyźnie w izualnej, rów nież poprzez m ow ę ciała.
W przypadku kom unikacji przy pom ocy listów handlow ych głów nym rodzajem inform acji je s t inform acja m erytoryczna, przekazyw ana w form ie w erbalnej na płaszczyźnie w izualnej. P rzekaz niektórych rodzajów inform a :ii m erytorycznych podlega przy tym ścisłym zasadom , ja k np. zasady podaw ania nazw firm (chociaż ■ b y używ anie określonych skrótów ), zasady podaw ania w arunków płatności czy cen w form ie tabelarycznej itp. K olejnym rodzajem inform acji, która je st przeka zyw ana w liście handlow ym je s t inform acja o w zajem nym stosunku partnerów ko m unikacyjnych. Jej przekaz je st bardzo skonw encjonalizow any, począw szy od w yboru papieru firm ow ego, poprzez sposób adresow ania, sposób zw racania się do partnera, strukturę form alną listu aż do stosow anych form uł pożegnalnych. N ato m iast p rzekaz inform acji o charakterze em ocjonalnym je s t w liście handlow ym znacznie zredukow any.
K om unikacja listow na8 je s t je d y n ą fo rm ą kom unikacji pisem nej, w której dia log m oże przebiegać bez w iększych problem ów , poniew aż istnieje m ożliw ość przekazania inform acji zw rotnej. O bu partnerów tego dialogu m ożna określić,
8 Komunikację listowną rozumiem tu szeroko i włączam do niej również komunikat ie n ailową.
w przeciw ieństw ie do n a przykład tekstów literackich, w których odbiorca - czy telnik nie je st określony. S topień znajom ości partnerów kom unikacji listow nej m oże być bardzo różny - p o cząw szy od b ardzo w ysokiego w listach pryw atnych poprzez asym etryczny stopień znajom ości p artnerów w listach kierow anych przez osoby pryw atne do osobistości życia społecznego aż do pism handlow ych czy urzędow ych, w których nadaw ca i odbiorca m o g ą znać się naw zajem jed y n ie z i m ienia i nazw iska oraz ew entualnie pełnionej funkcji.
L isty handlow e są w yrazem kontaktów oficjalnych, w których osoba fizyczna m oże się zw racać do organizacji/ firm ) (j ak w różnego rodzaju podaniach), organi zacja/ firm a do osoby fizycznej (jak w zaproszeniach, ofertach) lub też organiza cja/ firm a do innej organizacji/ firm y (jest to najw iększy obszar korespondencji handlowej).
W przypadku korespondencji handlow ej nie m a w ivc w ątpliw ości, że je s t ona zw iązana z in st)tu cjam i. P artnerzy kom unikacyjni najczęściej zn a ją się z nazw i ska i im ienia, często także z n a ją w zajem ne funkcje pełnione w organizacji m acie rzystej i zakres kom petencji. R zadko natom iast z n a ją się osobiście. Tekst w ytw a rza najczęściej je d n a osoba, rzadkie są sytuacje, w których grupa w spółpracow ni ków w spólnie redaguje list w danej spraw ie. R ów nie rzadkie s ą ju ż dziś sytuacje, w których je d n a osoba dyktuje list, a inna go zapisuje. Podobnie w ygląda kw estia odbioru tekstu, odbio rcą tekstu je s t najczęściej je d n a osoba. Tu je d n a k częściej zdarzają się sytuacje, gdy w odbiorze tekstu (w przeciw ieństw ie do je g o w ytw a rzania) uczestniczy kilku osób, np. z uw agi na obow iązujące w firm ach reguły obiegu dokum entów , w ram ach któ ry ch ten sam list je s t czytany przez kilka osób zajm ujących się d aną spraw ą.
Partnerzy kom unikacji u czestniczący w procesie w ytw arzania i odbioru listu handlow ego nie m a ją ze so b ą kontaktu optycznego ani akustycznego. C ech ą cha raktery styczną je s t tu natom iast zastosow anie now oczesnych narzędzi technicz nych głów nie przy w ytw arzaniu i p rzesyłaniu tekstu (kom puter, skaner, faks), a czasem także przy je g o odbiorze (kom puter, faks).
B ardzo istotna k w e stią w k o re sp o n d e n c i handlow ej je s t w zajem ny stosunek partnerów kom unikacyjnych oraz zależności istniejące pom ięd z) nim i, poniew aż m ają one w pływ na w ytw arzanie i odbiór tekstu. P ozornie najczęściej korespon dencję handlow ą p ro w a d zą ze sobą osoby, p om iędzy którym i istnieje stosunek sy metryczny, to znaczy są one rów norzędnym i partneram i. R zadziej m am y do czy nienia z korespondencją, w której partneram i są osoby pozostające ze sobą w sto sunku asym etrycznym , to znaczy je d n a z n ich je s t zależna od drugiej, lub jej podporządkow ana (czytelnym przykładem s ą tu p o dania o p racę czy o podw yżkę).
Specyfika listu handlowego
IW O N A SZW EDStylistyka XIX
Jednak bardzo ciekaw e sąs> tu acje, w których pom im o pierw ot ne sym etrycznego stosunku pom iędzy partneram i następuje zm iana na stosunek asym etryczny w za leżności od zaistniałej sytua ii. N a przykład p rzy braku płatności lub zw łoce w do staw ie stroną „nadrzędną” staje się partner żądający zapłaty lub term inow ej dosta wy. Takie sytuacje w y stęp u ją dość często w życiu gospodarczym , z reguły wtedy partner, który łam ie ustalone w cześniej zasady (np. płatności czy dostaw ) lub w a runki um owy, staje się partnerem „podporządkow anym ” w danej sytuacji kom uni kacyjnej. Taki sytuacyjny asym etryczny stosunek pom iędzy partneram i wynika z konw encji rządzących życiem gospodarczym .
Poniew aż w życiu gospodarczym pow odzenie przedsięw zięcia pow ziętego przez autora listu handlow ego często bezpośrednio zależy od je g o odbiorcy i sp o sobu odbioru tego listu, przew idyw ane przez autora listu handlow ego reakcje od biorcy sa czynnikiem w znacznym stopniu determ inującym proces w ytw arzania listu. D latego w ynikająca z w cześniejszych dośw iadczeń i znajom ości konwencji w iedza autora listu handlow ego o m ożliw ych reakcjach je g o odbiorcy decyduje o w yborze strategii konstruow ania tekstu. Interpretacja tekstu i zależna od niej reak cja leży po stronie odbiorcy i dlatego autor tekstu chce m ożliw e skutecznie pozy skać odbiorcę dla sw ojego przedsięw zięcia i podjęcia (lub w niektórych przypad kach zaniechania) określonych działań, zm ierzających do osiągnięcia celu w rze czyw istości pozajęzykow ej.
W korespondencji handlow ej m ożna odnaleźć w idoczne sygnały zaangażow a nia partnera w proces kom unikacji, ja k choćby w zw rotach: Zwracamy się do Pań stwa z prośbą/ propozycją..., Jak zapewne Państwo pam iętacie..., Zgodnie z na szymi wcześniejszymi uzgodnieniami..., W odniesieniu do naszego porozumienia z dnia__
W zajem n e o cz e k iw a n ia i w y m ag a n ia p artn e ró w k o m u n ik acy jn y ch sfo r m ułow ał G rice (1968) w sw oich m aksym ach konw ersacyjnych. W praw dzie do ty czą one głow nie kom unikacji face-to-face, są jed n ak relew antne rów nież dla in nych rodzajów kom unikacji językow ej i p o le g a ją n a pew nych zobow iązaniach, j a kie m a ją w obec siebie partnerzy kom unikacji i których dotrzym anie determ inuje konstytuow anie się i utrzym anie aktualnego procesu kom unikacyjnego (por. Hei- nem ann/ H einem ann 2002: 26n.).
N ależy pam iętać rów nież o tym , że partnerzy są w trakcie procesu kom unikacji w łączeni w obow iązującą hierarchię danego społeczeństw a i poprzez sw oje inte rakcje realizują określone role społeczne. P od pojęciem roli społecznej rozum iem
9 Por. Heinemann, Heinemann 2002: 26 nn.
tu (za L inke/ N ussbaum er/ P ortm ann 19 % 3: 315) całość w szystkich oczekiw ań w stos anku do zachow ania danej osoby w ram ach danej sytuacj i interakcyjnej. D o determ inantów zachow ania zgodnego z rolam i społecznym i n ależ ą m .in. rów nież cechy charakterystyczne zachow ań językow ych, ja k “określone słow nictw o, ce chy syntaktyczne, w zorce zachow ań dialogow ych, języ k o w e form uły u przejm o ściow e, zw roty służące pow itaniu i p ożegnaniu” 11. C echy te m usza być w danym tekście zgodne z obrazem roi społecznych partnerów kom unikacyjnych, m o g ą też odzw ierciedlać ich status społeczny.
W ten sposób w ytw arzanie i odbiór listów handlow ych m o g ą być postrzegane ja k o specyficzna form a realizacji stosunków społecznych w zakresie kom unikacji instytucjonalnej. W takiej kom unikacji pew ne zasady kom unikacyjne s ą ściśle określone, n ależ ą do nich np. zasada, kto z kim m oże (lub pow inien) prow adzić k o respondencję na dany tem at, kto m oże (lub pow im en) w danej sytuacj. z a w o jo w a ć akt kom unikacji.
Jeśli chodzi o charakterystykę partnerów w procesie korespondencji handlow ej, to należą oni do podobnej klasy społecznej (tzw. klasa średnia, obejm ująca osoby aktyw ne zaw odow o, posiadające najczęściej specjalistyczne w ykształcenie zaw o dowe). W iek i płeć nie są w yznacznikam i m ającym i istotny w pływ na charaktery stykę partnerów . N atom iast cech ą charakterystyczną je s t fakt, że najczęściej p art nerzy korespondencji handlow ej należą do tej sam ej lub podobnej grupy zaw odo w ej, np. są przedstaw icielam i branży budow lanej, specjalistam i od konstrukcji stalow ych, od procesów chem icznych czy też specjalistam i w dziedzinie obrotu tow aram i przem ysłow ym i. Z tego pow odu m o g ącz asem posługiw ać się żargonem zaw odow ym , co z jednej strony pow oduje u nich pow stanie poczucia w spólnoty, a z drugiej oddzielenie ich od innych grup zaw odow ych czy społecznych.
Spośród różnych ról społecznych charakterystyczne dla p artnerów koresp o n dencji handlow ej są dw a typy: role instytucjonalne (organizacyjne) oraz stałe role sp o łecz n e". R ola instytucjonalna to rola p rzyjm ow ana przez p artnerów kom uni kacji w ram ach określonej sytuacji dialogow ej i w przypadku korespondencji h an dlow ej m oże być reprezentow ana przez role partnerów ja k o osób odpow iedzial nych za d an ą spraw ę/ dany projekt, lub ja k o pełnom ocników (np. zarządu firm y) 10 11
Specyfika listu handlowego
IW O N A SZW ED10 Por. Linke, Nussbaumer, Portmann 1996: 315; tłum. I. Szwed.
11 W kwestii rozróżniania różnych typów ról społecznych por. Linke, Nussbaumer, Portmann 1996: 289 nn. Wprawdzie rozróżnienie to dotyczy głównie analizy dialogów, jednak może być też po mocne przy charakterystyce listów handlowych jako formy komunikacji o charakterze dialogo wym, tzn. dającej możliwość przekazania informacji zwrotnej.
Stylistyka XIX
w danym zakresie. N atom iast stałe role społeczne to role, które przypisyw ane są partnerom kom unikacyjnym w sposób perm anentny, niezależnie od dane) sytuaci kom unikacyjnej. P izykładem m oże być podział na role: typu „rodzic-dziecko”, „uczeń-nauczyciel” lub role w ynikające ze statusu społecznego, finansow ego czy pozycji władzy. Taką stała ro lą społeczną lest w przypadku partnerów korespon dencji handlow ej rola pracow ników branży przem ysłow ej. Istotny je s t przy tym fakt, że poprzez instytucjonalny charakter korespondencji handlow ej jej partnerzy w ystępują niejako w podw ójnej roli - z jednej strony reprezentują grupę społeczną (zespół pracow ników sw ojego pizedsiębiorstw a) i je j interesy, ale z drugiej strony rep rezentują też sam ych siebie ja k o osoby, k tóiym zależy na sukcesie ekonom icz nym swoi ego pracodaw cy oraz na pow odzeniu aktualnego przedsięw zięcia z po budek osobistych - dla utrzym ania m iejsca pracy. Taka sytuacja m a w pływ na po dw ójną m otyw ację p artnerów w danym procesie kom unikacyjnym - m otyw ację narzucona przez rolę społeczną i m otyw ację indyw idualną, zw iązaną z własnym sukcesem zaw odow ym i ekonom icznym .
Z m otyw acją partnerów kom unikacji w .ąże się celow ość ich działania w danym procesie kom unikacyjnym . Z godnie ze w spom nianą na w stępie koncepcją socjo logiczną M aksa W ebera każde działanie człow ieka je st działaniem celow ym . Dla tego rów nież działania języ k o w e należy traktow ać jak o działania ukierunkow ane n a cel, co stało się je d n ą z podstaw pragm alingw istyki, a szczególnie teoiu aktów m ow y (TAM). W praw dzie w lingw istyce pojaw iły się liczne głosy krytyczne do tyczące zbyt m ocnej koncentracji m odeli tekstu w yw odzących się z TAM na czyn niku celo w y m 12, to jed n ak tizeb a też w ziąć pod uw agę fakt, że to sam o działanie m ożna w zależności od celu osób działających przyporządkow ać różnym typom działania. W praw dzie takie m ożliw ości interpretacyjne są bardziej ograniczone w przypadku działań językow ych niż działań pozajezykow ych, szczególnie w tekstach pisanych ich autorzy w skazują na swój cel w sposób m niej lub bardziej bezpośredni. Jednakże rów nież w takich działaniach języ k o w y ch czynnik celow y je s t bardzo istotny.
D la osiągnięcia w łaściw ego celu w m aterialnej rzeczyw istości pozajęzykow ej nadaw ca m usi najpierw uzm ysłow ić partnerow i swój zamiar. N ależy zaznaczyć, że w raz z rozw ojem lingw istyki w łaściw y cel k om unikacyjny był różnie rozum ia ny. Podczas gdy jeszc ze w latach 70. X X w. identyfikow ano go głów nie ze
zrozu-12 Na temat krytyki modeli tekstu skoncentrowanych na aspekcie celowym, por. np. Heinemann Yiehweger 1991: 65f.
m ieniem przez partnera wypowied. i o charakterze z d a n ia 13, to w raz z rozw ojem Dragm alingwistyki punkt ciężkości został przesunięty na rozpoznanie przez o d biorcę celu nadaw cy w ypow iedzi, co stało się je d n y m z głów nych założeń teorii aktóv, mowy. Później jed n ak zaw ężone w TAM ty lko do płaszczyzny zdania p o ję cie celu poszerzono w raz z pow staniem lingw istyki tekstu na „osiąganie celów przy pom ocy kom pleksow y ch tekstów ” (H einem ann/ H einem ann 2002: 18).
P odstaw ow y cel nadaw cy w ypow iedzi m ożna ogólnie zdefiniow ać ja k o m y ślow ą antycypację cech przyszłego stanu rzeczy. H artunga (1981: 224). D la o cze kiw anego przez nadaw cę w ypow iedzi stanu rzeczy charakterystyczne są n astę pujące czynniki: chodzi tu o stan rzeczy, jak i m a zaistnieć w przyszłości i jak ieg o życzy sobie nadaw ca; stan je s t m ożliw y do zrealizow ania p o przez je g o działania w łasne lub działania innych osób (w ten sposób w yklucza się życzenia utopijne - por. H einem ann H einem ann 2 0 0 2 :1 5 ); stan ten nie je s t m ożliw y do zrealizow ania bez działania człow ieka (tzn. nie m oże stać się „sam z siebie”).
Z orientow anie nadaw cy na konkretny cel je st ściśle zw iązane z intencjonalno- ścią jeg o działań i m otyw acją. W przedstaw ionym p rzez C laussa (1978: 221n.) m odelu przebiegu poszczególnych faz psychicznych aspektów działania zoriento w anie na cel znalazło się bezpośrednio za pow staniem m otjrw acji. W tej fazie nadaw ca dokonuje na podstaw ie w łasnei skali oceny i preferencji selekcji celów, w ybierając spośród różnych alternatyw nych celów takie cele, po których obiecuje sobie najw yższą gw arancję sukcesu. R ów nocześnie dokonuje też w yboru śro d ków prow adzących do ich osiągnięcia. C ele ustalone przez nadaw cę brane są pod uw agę przez cały proces działania, rów nocześnie nie są one w ielkościam i statycz nym i, poniew aż w pływ na ich kształtow anie czy ew entualne zm iany m a ją też za chow ania adresata. N iektóre z tych celów są naw et negocjow ane czy kształtów ane dopiero w procesie interakcii.
Poniew aż w yznaczanie celów w działaniach kom unikacyjnych je s t procesem dynam icznym , ścisłe rozgraniczeń.^ różnych rodzajów celów w ydaje się być n ie m ożliw e. O gólnie m ożna rozróżnić pom iędzy celam i obiektyw nym i podm iotów działania, które w iążą się z intencjam i narzuconym i im w sposób obiektyw ny przez społeczeństw o, oraz celam i subiektyw nym i, zw iązanym i z intencjam i o d czuw anym i przez podm ioty działania w sposób subiektyw ny.
Ponadto możem> w yróżnić rów nież cele bliższe i dalsze (por. H einem ann/ H ei nem ann 2002: 8), biorąc pod u w agę aspekt czasow y. N ajczęściej (lecz m e zaw sze)
Specyfika listu handlowego
IWONA SZWED
13 Taką identyfikację możemy znaleźć np. u Wunderlicha(1972: 22-24), por. w tej kwestii też Hei nemann, Heinemann 2002: 18.
Stylistyka XIX
rozróżnienie to odpow ada podziałow i w edług stopnia w ażności celów na cele p rym am e (fundam entalne) sekundam e (pom ocnicze). Tc pierw sze są konstytu tyw ne dla całościow ego celu danego działania, natom iast w przypadku celów se- kundam ych chodzi bardziej o dzu łania przygotow aw cze lub tow arzyszące, które w praw dzie nie m ają decydującego znaczenia dla pow odzenia całości działania, m ogą jed n ak być jed n y m z założeń koniecznych dla osiągnięciu celu prym am ego.
C ele pry m am ę nadaw cy tekstu m ogą odnosić się do obiektów m aterialnych, do stosunków społecznych lub też stanów em ocjonalnych jed n eg o lub obu partnerów kom unikacji. O gólnie rzecz biorąc nadaw ca tekstu chce zaktyw izow ać partnera i zm otyw ow ać go do rcalizacj. założonego celu. D roga do rcahzar.u celu prym ar- nego w iedzie przez realizację celów sekundam ych zaangażow ania partnera, w y tw orzenia i odpow iedniej prezentacji tekstu, a także recepcji tekstu i w łaściw ej re akcji ze strony je g o odbiorcy.
P odsum ow ując m ożna w ięc pow iedzieć, że celem nadaw cy tekstu nie je s t samo w ytw orzenie tekstu ja k o uporządkow anego logicznie i posiadającego odpow ied n ią strukturę łańcucha jed n o stek w ypow iedzi, ale raczej w łaściw a prezentac.a (a następnie osiągnięcie) sw ojego celu prym am ego poprzez w ytw orzenie adekw at nego tekstu.
4. Charakterystyka listu handlowego na tle współczesnych genologii lin
gwistycznych
W liście handlow ym m ożna odnaleźć pew ne gatunkow e znaki indentyfikacyjne li stu. jak choćby sposób zew nętrznej organizacji listu z odpow iednio um iejscow io nym i danym i nadaw cy i odbiorcy, datą, inform acją o tem acie (dotyczy:/dot.), a ta kże charakterystyczne w łaśnie dla listów handlow ych, odróżniające je od kore sp o n d en c ji p ry w a tn ej (por. in fo rm ac ję o za łą czn ik a ch ; o k re ślo n e form uły adresatyw ne) P oza tym należałoby tu w ym ienić rów nież konkretne w zorce sfor m ułow ań, j ak n p .: w odniesieniu do Państwa pism a z d n i a czy też sygnały czy sto gram atyczne i leksykalne. W ym ienione cechy są jed n ak cecham i tekstu, nie w ystarczającym i m oim zdaniem do w yczerpującego opisu gatunku tekstu. N ależy w ięc uw zględniać także czynniki pozatekstow e, ja k czynnik funkcjonalny, sytu acyjny czy społeczny, które obecn.e odgryw ają w ięk szą rolę przy opisie tekstów. N ajlepszym rozw iązaniem służącym pełnem u opisow i tekstów je s t charakterysty ka oparta na kom binacji cech w ew nątrztekstow ych i p o d te k sto w y c h .
K lasyfikacja tekstów n a podstaw ie cech w ew nątrztekstow ych była charaktery styczna dla w czesnej fazy rozw oju lingw istyki tekstu. P rzedstaw icielam i takiej
Koncepcji byli w językoznaw stw ie niem ieckim m ..n. H arw eg 4, dla którego zasad niczym czynnikiem klasyfikacji gatunków tekstow ych b y ła substytucja syntag- m atyczna, czy W einrich (1975), który opisyw ał gatunki tekstow e poprzez party tu rę tekstu z czasow nikiem ja k o punktem w yjścia.
Jeśli odniesiem y w yw odzące się z gram atyki tekstu propozycje klas} fikacp do pytania o m iejsce listu handlow ego, okazuje się, że nie d a ią one m ożliw ości dokładnego opisania tego zjaw iska. M ożna b y n a przykład przeanalizow ać zg o d nie z m eto d ą H arw ega dystrybucję czasu przeszłego czy teraźniejszego, k onstru k cji bezokolicznikow ych, strony biernej, czy nom inalizacji. W tedy je d n a k listy handlow e należałoby sklasyfikow ać jak o ;den gatunek tekstu w raz z choćby in strukcjam i obsługi czy um ow am i1' podczas gdy sam a ju ż w iedz intuicyjna u ży t kow ników ję z y k a w skazuje na zupełnie różne funkcje tych tekstów. Tak w ięc p o m ięd zy m e to d ą w y o d rę b n ian ia g atu n k ó w tek stó w przy p o m o cy k ry te rió w w ew nątrzjęzykow ych a w ied z ą intuicyjną użvtkowm Kow ję z y k a istnieje duża ro z b ie ż n o ść . D la te g o w lin g w is ty c e te k s tu fa z a k o n c e n tra c ji n a k ry te ria c h w ew nątrzjęzykow ych została dość szybko przezw yciężona.
B iorąc pod u w agę pow yższe w zględy, w rodzącej się genologii lingw istycznej zaczęto brać pod u w agę także k ryteria pozajęzykow e. W niem ieckojęzycznej lite raturze przedm iotu po iawiły się one ju ż w 1975 r o k u u Sandig w jej klasyfikacji ga tunków tekstu opartej na w yróżnieniu określonych cech gatunkow ych i ocenie, czy dana cecha w danym gatunku wy stępuje, czy też nie. K ryteria pozajęzykow e stanow iły u Sandig zdecydow aną m niejszość (ich przykładem były: spontanicz ność; rodzaj kontaktu pom iędzy partneram i - przestrzenny, czasow y, akustyczny; rodzaj relacji pom iędzy partneram i - rów norzędne, nierów norzędne), sam o je d nak uw zględnienie ich było ju ż znaczącym krokiem dla dalszego rozw oju g enolo gii lingw istycznej.
W praw dzie u Sandig pojaw ia się ju ż list ja k o gatunek tekstu, opatrzony je s t on jed n ak następującą charakterystyką: ustalona struktura tekstu: nie występuje^', ustalony temat: częściowo występuje, co pozw ala sądzić, że brano pod uw agę w yłącznie listy z zakresu korespondencji pryw atnej. W listach handlow ych struktu ra tekstu je st najczęściej ustalona (jak w przypadku zam ów ień, ofert, potw ierdzeń zam ów ień), podobnie ja k tem at listu, co często znajduje odzw ierciedlenie w w ersie
Specyfika listu handlowego
IWONA SZWED
14 Na temat modelu tekstu u Harwega, por. Giilich, Raible 1977: 115-127.
15 Dotyczy to głównie języka niemieckiego i charakterystycznych dla niego konstrukcji.
16 Charakterystyka B. Sandig (1975) opiera się na ocenie, czy dana cecha występuje w danym tekś cie, czy nie.
Stylistyka XIX
oznaczonym skrótem dot. Jednak na ów czesne czasy takie ujęcie, uwzględniające rów nież kryteria pozatekstow e, było w ręcz rewolucyjne. Patrząc z dzisiejszej per spektywy, u Sandig najbardziei m oim zdaniem braKuje kryterium funkcji, poza tym nie m a też kryteriów , które służyłyby charakterystyce partnerów, ja k stopień ich wzajem nej znajom ości, ich role społeczne, ich intencje, sposób przygotow ania do kom unikacji, stosunek do tekstu (np. na ile autor tekstu się z nim identyfikuje i pono si za niego odpo\ tedzialność), a także stopień fachow ości kom unikacji.
Typologię tekstów ciek aw ą z punktu w idzenia celu niniejszego artykułu przed staw ił >uż w 197b roku G rosse, który opierając się na kategoriach funkcjonalnych w yróżnił osiem klas tekstów posiadających różne funkcie tekstow e. W ram ach tej klasyfikacji m ożliw e w ydaje się być przyporządkow anie listu handlow ego do pię ciu różnych klas tekstów : „teksty norm atyw ne” (np. pełnom ocnictw a), „teksty służące naw iązań u kontaktu” (życzenia bożonarodzeniow e), „teksty z dom i n u jącą fu nkcją żądania” (upom nienie, reklam acja), „klasa przejściow a” (teksty m ające rów nocześnie dw ie funkcje dom inujące, np. transfer inform acji i pośrednie w ezw anie do w spółpracy w listach służących form alnie naw iązaniu kontaktu) oraz „teksty z d om inującą fu n k cją p rzekazania inform acji m erytorycznej” (jak cenniki czy inform ac e o zm ianie c e n 17).
Z uw agi na m ożliw ość sklasyfikow ania li >tu handlow ego godna uw agi w ydaje się też być p rzedstaw iona p rzez E rm erta (1979) typologia sam ych listów. Zgodnie z ujeciem F rm erta list je s t m edium działania społecznego poprzez ję z y k i w ystępu je ja k o form a kom unikacji. N astępnie w zakresie form y kom unikacyjnej „list” Er-
m ert w yróżnia rożne gatunki listów ja k o w zorce działań językow ych, które „po siadają pew ne cechy w spólne, te m ianow icie, które p o zw alają rozpozna danj tekst ja k o list, oraz które m ożna odróżnić od siebie dzięki innym określonym ce chom ” (E rm ert 1979: 43). W ten sposób u E rm erta pojaw ia się m ożliw ość w yod rębnienia listu handlow ego ja k o sam odzielnego gatunku listow ego, ł is t ten m ożna by zdefiniow ać ja k o pisem na d ialo g o w ą form ę kom unikacji „list” z bezpośrednim kontaktem p artnerów p o siad ającą następujące cechy: obszar działania: oficjalny, stosunek w zajem ny partnerów : symetryczny lub asymetryczny; m ożliw ość zdefi niow ania partnerów kom unikacj' wielkości zdefiniowane', intencja: kontakt, pre zentacja, ocena, żądanie (wezwanie do...) (przy czym w zależności od konkretne go w ariantu rodzaju listu „list handlow y” je d n a z podanych funkcji je s t
funkcjądo-17 Należy tu jednak dodać, że w listach handlowych typu cenniki czy zmiany cen poza funkcją prze kazania informacji w tle występuje też funkcja pośredniego wezwania partnera do przestrzegania wysokości podanych cen w razie współpracy.
m inującą); głów na inform acja: merytoryczna-, struktura form alna: w znacznym stopniu ustalona.
Jak w idać z pow yższych rozw ażań list handlow y w ym yka się w szelkim próbom jednoznacznego przyporządkow ania w yłącznie jed n em u gatunkow i tekstu. W ra m ach dotychczasow ych badań z zakresu genologii lingw istycznej tekst ten m ożna zaliczyć rów nocześnie do kilku gatunków tekstu, lub też je s t on na granicy p o m ię dzy ,ednym a d rueim gatunkiem . D latego m oja propozycja zm ierza do ujęcia listu handlow ego jak o skonw encjonalizow anego gatunku listow ego, rozpoznaw anego na pod stawie posiadanej przez użytkow ników danej w spólnoty językow ej w iedzy o w zorcach tekstow ych oraz w iedzy pozajęzykow ej. G atunku tego nie należy jed nak opisyw ać n a podstaw ie założonego z góry zestaw u kryteriów (jak w opozycji: w ystępuje/ nie w> stępuje u Sandig), ale analizow ać go n a w ielu płaszczyznach. D opiero przy takim , bardziej ju ż w spółczesnym podejściu uda się przedstaw ić w ielow ym iarow ość listu handlow ego, uw ypuklając rów nocześnie je g o k ryteria funkcjonalne.
M ożliw ość takiego w ielow ym iarow ego opisu daje zaproponow ana przez H e- inem anna/ V iehw egera (1991) oraz H einem anna/ H einem ann (2002) klasyfikacja w ielopłaszczyznow a, w której autorzy w yróżnili pięć płaszczyzn typologizacji tekstów, prow adzących do w yróżnienia różnych typów funkcjonalnych, sytuacyj nych, typów procedur tw orzenia tekstu, typów struktuiy zacji tekstu oraz p ro to ty pow ych w zorców sform ułow ań.
Poniew aż, ja k ju ż to podkreślano w niniejszym artykule, kryterium fu nkcjonal ne je st w przypadku listu handlow ego n ajw ażniejszym kryterium klasyfikacji i o pisu, pragnę tu przybliżyć analizę w ielopłaszczyznow ą listu handlow ego w łaśnie na przykładzie płaszczyzny funkcjonalnej.
W tekstach najczęściej m am y do czynienia z je d n ą funkcja d o m in u jącą oraz do datkow o funKcjami subsydiam ym i, które z reguły stanow ią w sparcie dla funkcji dom inującej. Istnieją jed n ak rów nież takie przypadki, w których funkcja d om i nująca tekstu nie je s t w yrażona w sposób eksplicytny i w tedy często m ożna j ą w y w nioskow ać w łaśnie na podstaw ie funkcji subsydialnych. Takie sytuacje n ierzad ko zdarzają się w listach handlow ych.
Spośród w ym ienianych przez H einem anna/ V iehw egera (1991) elem entarnych funkcji tekstow ych, ja k w yrażanie siebie, kontakt, inform ow anie, sterow anie (za chow aniem uinych) oraz działanie estetyczne, najbardziej charakterystyczna dla listów handlow ych je s t funkcja sterow ania zachow aniam i. P od tym k ątem m ożna podzielić listy handlow e na dw ie grupy: p ierw szą tw o rz ą listy, w w yniku których po stronie odbiorcy pow staje zobow iązanie do w ykonania (lub zaniechania)
okre-Specyfika listu handlowego
IWONA SZWED
Stylistyka XIX
słonych czynności (przykładem są tu reklam acje, wezw ania do zapłaty, zam ów ie n ia na podstaw ie ofert w iążących). M ożna dla nich zaproponow ać nazw ę „listy w iążące” (S zw ed 2003: 306). P ow stałe zobow iązanie w ynika tu z jednej strony z postanow ień K odeksu H andlow ego czy K odeksu C yw ilnego, a z drugiej z w cześniejszej korespondencji pom iędzy partneram i lub z tekstów dołączanych do konkretnych produktów , np. gw arancji. D ru g ą zaś grupę stanow ią listy handlow e, na podstaw ie których ich odbiorca sam decyduje, czy zrealizuje dane w ezw anie do działania, czy też nie. G rupę te m ożem y nazw ać „ustam i niew iążącym i” (jak ofer ty, zaproszenia na targi, listy służące naw iązaniu kontaktu).
Heinem ann, V iehw eger (1991) w yodrębnili także „teksty przygotow ujące działania” , w których form ułow ane są w arunki w spólnych działań partnerów ko m unikacyjnych (przykładem spośród listów handlow ych byłyby tu plany pracy czy oferty niew iążące).
K o lejn ą istotną fu nkcją listów handlow ych je s t przekaz inform acji, ktoiy znaj duje swój w yraz przykładow o w cennikach czy ofertach niew iążących. Te ostatnie sa ciekaw ym przykładem tekstów , w których obok w yrażonej eksplicytnie funkcji przekazania inform acji w ystępuje im plicytnie funkcja sterow ania działaniem part nera (m otyw ow anie go do zakupu danego tow aru). N a tym przykładzie w idać w y raźnie, że w przypadku listów handlow ych jed y n ie rów noległa analiza funkcji eks- plicytnych i im plicytnych m oże prow adzić do w ym iernych efektów.
K olejna fu nkcją w ystęp u jącą w listach handlow ych je s t funkcja kontaktu, która jed n ak pojaw ia się niezw ykle rzadko (na p rzykład w życzeniach z okazji Bożego N arodzenia czy N ow ego R oku, lub w podziękow aniach).
5. Stan badań nad listem handlowym w niemieckiej lingwistyce tekstu
W niniejszym artykule opieram się głów nie n a niem ieckich badaniach lingw i stycznych, aDy przybliżyć list handlow y ja k o zjavusko kom unikacyjnojęzykow e N asuw a się pytanie, sa traktow ane nieco po m acoszem u przez lingw istykę.N ied o b ó r lingw istycznych analiz listów handlow ych m a, przynajm niej w nie m ieckojęzycznej literaturze przedm iotu, z pew n o ścią zw iązek z ogólnym deficy tem lingw istycznych opisów tekstów służących kom unikacji w sferze gospodar k i18. Jeśli ju ż teksty z tego zakresu stają się przedm iotem badań, to są to głównie teksty łatw iej dostępne w ogólnym obrocie, często naw et publikow ane, ja k na
18 Por. Hundt (2000: 642 nn.).
przekład teksty reklam ow e, tabele kursów, spraw ozdania giełdow e (zakres k om u nikacji: giełda), sp ra w o zd an ia z d z ia ła ln o śc i sp ó łe k (zak re s k o m u n ik acji:
zarządzanie przedsiębiorstw em ) czy też teksty instruktażow e (instrukcje obsługi, instrukcje bhp). R eprezentatyw nym przykładem je s t tu artykuł H undta (2000) Textsorten des Bereichs Wirtschaft und Handel(Gatunki tekstu z zakresu handlu i gospodarki - tłum. I .Sz.), po którym , choćby na p odstaw ie tytułu, m ożna by o cze kiw ać przybliżenia listu handlow ego. P rzecież w łaśnie listy handlow e stanow ią znaczącą część tekstów z zakresu handlu i gospodarki, co w ięcej, są chyba p o d sta w ow ym środkiem komuniKacji w tym zakresie, z p ew n o śc ią częściej używ anym niż tabele kursów giełdow ych.
W brew tem u w liczącym 15 stron artykule H undta znajdz lemy na przykład dw ie strony na tem at tabeli kursów giełdow ych i w yciągów z kont (H undt 2000: 648-650), niecałe dw ie strony dotyczące rachunków (H undt 2000. 650-b52), oraz jed n o (sic!) zdanie na tem at listów h andlow ych (H undt 2000: 643) w raz ze w ska
zaniem na B randta i in. oraz ich opis w pływ u k om unikacyjnych celów działania na strukturę listów handlow ych. P oza tym listy handlow e zostały tam w spom niane jeszcze przy okazji podaw ania przykładów gatunków tekstu u E ngla (1988; por. H undt 2000: 643), a także zaliczony do listów handlow ych m onit został w ym ie niony jak o istotny dla gospodarki dyrektyw ny gatunek tekstu.
Interesującą analizę do ty czącą listu handlow ego p rzed staw iła K oskensalo (2002), skupiając się na funkcjonalnym p odejściu do tego gatunku. Jest to p o d ejś cie ja k najbardziej słuszne, poniew aż k ryteria funkcjonalne n ależ ą do n ajw ażniej szych przy opisie listów handlow ych. U K oskensalo znajdujem y dość szcze gółow ą typologię listów handlow ych, je d n a k dużym m ankam entem tego opraco wania je st szczątkow e tylko odniesienie się do tekstów oryginalnych. T ypologia ta została m ianow icie p rzedstaw iona jed y n ie n a p rzykładzie sześciu listów, a akurat w przypadku tych tekstów podejście em piryczne je s t znacznie w ażniejsze niż czy sto teoretyczne. D zięki sw em u iilnie dialogow em u ch arak tero w i19 b adania em pi ryczne listów handlow ych d ają w yjątk o w ą o k azję do badania zachow ań interak tyw nych partnerów kom unikacyjnych.
Za je d n ą z głów nych przyczyn niedostatku badań, w ty m głów nie em pirycz nych, nad listem handlow ym , m ożna by uznać utrudniony dostęp do oryginalnych korpusów badaw czych. Z arów no autorzy, ja k i odbiorcy listów handlow ych b a r dzo niechętnie udostępniają sw oje teksty do bad ań lingw istycznych, u zasadniając
Specyfika listu handlowego
IWONA SZWED
19 Na temat dialogowego charakteru komunikacji w listach handlowych por. też uwagi w rozdz. 3. niniejszego artykułu.
Stylistyka XIX
to tym , że obow iązuje ich dotrzym anie tajem nic) handlow ej. Jeżeli iuż badacz uzyska zgodę na w ykorzystanie oryginalnych m ateriałów w sw oje analizie, to najczęściej dotyczy to tekstów liczących sobie k lka lat, które nie dotyczą aktual nych procesów przebiegających w przedsiębiorstw ach. Tak w ięc w szelkie tego typu analizy z góry sa skazane na brak aktualności w stosunku do najnow szych zja w isk językow ych.
N ajłatw iej dostępny je s t m ateriał zaw arty w różnego rodzaju poradnikach do tyczących pisania listów handlow ych, których nie brakuje szczególnie na rynku w ydaw nictw niem ieckich. Jednak listy tam prezentow ane są często tw oram i wy m yślonym i przez autorów , lub stanow ią jed y n ie w zory, do których pow inni dążyć czytelnicy. D latego nie d ostarczają one m ateriału empi ycznego do badań lingw i stycznych. D ostarczają natom iast pew nej charakterystyki listów handlow ych jako tekstów , nie sa to je d n a k opracow ania o charakterze lingw istycznym , a bardziej popularno-naukow ym , i z tego w zględu i ue zostały uw zględnione w niniejszym artykule.
Literatura
Auer P., 1999, Spiachliche Interaktion. Eine Einfuhrung anhand von 22 Klassikern,
Tiibingen.
Bilut-Hom plewicz Z., Czachur W., Smykała M., 2009, Lingwistyka tekstu w Niemczech. Pojęcia, problemy, perspektywy, Wrocław.
Brinker K., 1997, Linguistische Tertanalyse. Eine Einfuhrung in Grundbegriffe und Met- hoden, Berlin (pierwsze wydanie 1985).
ClauB G., 1978, Wórterbuch der Psychologie, Leipzig.
E rm ertK ., 1979, Briefsorien. Untersuchungen zu Theorie undEmpirie der Textklassifika- tion, Tiibingen.
Feilke H., 2000, Die pragmatische Wende in der Textlinguistik. - Brinker K., Antoś G., Heinemann W., Sager S.F.. Text- und Gesprachslinguistik,B d .l, Berlin/New York, s. 64-82.
G ajda S., 2008, Gatunkowe wzorce wypowiedzi. - Ostaszewska D.. Cudak R., red., Pol ska genologia lingwistyczna, Warszawa, s. 130-142.
Grosse E. U., 1976, Text und Kommunikation. Eine linguistische Einfuhrung in die Funk- tionen der Texte, Stuttgart.
Giilich E., Raible W., 1977, Linguistische Textmodelle. Grundlagen und Moglichkeiten,
Munchen.
Hartung W., 1981, Beobachtungen zur Oigamsation kommunikativer Ziele. - Lunder Germanistische Forschunge 50, s. 221-232.
Heinemann M., Heinemann W., 2002, Grundlagen der Textlinguistik. Interaktion - Text - Diskurs,Tubingen.
Heinemann W., Viehweger D., 1991, Textlinguistik. Eine Einfuhrung, Tubingen. Hundt M., 2000, Textsorten des Bereichs Wirtschaft und H andel-Brinker K., Antoś G.,
Heinemann W , Sager S.F., Text- und Gesprachslinguistik,t. 1. Berlin/New York, s. 642-658.
Kai v erkamper H ., 1990, Der Einfluss der Fachsprachen auf die Gemeinsprache - Stickel G., red., Deutsche Gegenwartssprache. Tendenzen und Perspektiven, Berlin/New York, s. 88-134.
Koskensalo A., 2002, Der Geschaftsbrief: zur funktionalen Erkldrung einer Textsorte in der Linguistik der Wirtschaftskommunikation,Tostedt.
Linke A., Nussbaum er M., Portmann P.R., 1996, Studienbuch Linguistik,Tubingen. Ostaszewska D., 2008, Genologia lingwistyczna jako subdyscyplina współczesnego języ
koznawstwa. - Ostaszewska D., Cudak R., red., Polska genologia lingwistyczna,
Warszawa, s. 11-39.
Sanai g B., 1975, Zur Differenzierung gebrauchssprachlicher Textsorten im Deutschen-
Giilich E., Raible W., red., Textsorten. Differenzierungskriterien aus linguistischer Sicht, Wiesbaden, s. 113-124.
Szwed I., 2003, Implizite direktive Sprechakte in deutschsprachigen Geschaftsbrief en.
- Terżan-Kopeckj K., PetrićT., red., Germanistik im Kontaktraum Europa II,M ari bor, s. 394-404.
Weber M., 1921, Wirtschaft und Gesellschaft,Heidelberg.
Weinrich H., 1Q75, Thesen zur Textsorten-Linguistik. - Giilich E., Raible W., red., Text- sorten. Differenzierungskriterien aus linguistischer Sicht. Wiesbaden,s. 161-174. Wittgenstein L., 1971, Philosophische Untersuchungen, Frankfurt/ Main.
Wojtak M., 2008, Genologia tekstów użytkowych. -O staszew ska D., Cudak R., red., Pol ska genologia lingwistyczna,Warszawa, s. 339-352.
Wunderlich D., 1972, Zur Komentionalitat von Sprechhandlungen. - W underlich D., red., Linguistische Pragmatik, Frankfurt/M ain, s. 11-58.
Specific Character o f a Commercial Letter as the Subject of Linguistic Research o f Specia- list Texts
The article draws closer the notion o f a com m ercial letter as a means o f specialist communication, while the starting point for consideration is a proposal o f presenting a degree o f expertness o f various texts on a scalę beginning from the m ost common, as for instance a conversation (cf. Boniecka 2009:151), through the whole spectre o f genres o f greater and greater degree o f professional com petence up to for example strictly expert discussion o f two engineers o f the building industry on the subject o f specificity o f Steel
Specyfika listu handlowego
IWONA SZWED
Stylistyka XIX
constructions. The concept o f the scalę (cf. Kalverkamper 1990) allows m aintainirg fluency in attributing to texts greater and greatei degree o f professional competence, thus it does not force fi\e d divisions between particular genres because o f the level o f their expertness. W hile perform ing the very charactei stics o f the commercial letters, a pragm atic dim ension comes to the fore, finding morę and morę supporters in the contem porary linguistics o f the text, particularly taking into consideration its situational and functional aspect (cf. Gajda 2009: 1J9). The finał part o f the article constitutes a short outline concem ing the condition o f research over the commercial letter as the specialist text mainly in the German, as well as in the Pclish linguistics o f the text.
Keywords: commercial letter, commumcation in economic domain, linguistic research of specialist texts.
