Zmierzch Perkuna
(w zw ią zk u z k siążk ą M arcelego K o s m a n a , Z m ie rzc h P e rk u n a c z y li o s ta tn i
p o g a n ie n a d B a łty k ie m , „K siążka i W ied za”, W arszaw a 1981, s. 389)
P raca M arcelego K o s m a n a d otyczy sy n k r e ty z a c ji w ierzeń . W ten sposób p rzyn ajm n iej ok reślo n y z o sta ł jej za sa d n iczy cel, z a k ła d a ją cy p rześled zen ie e ta p ó w p rzy jm o w a n ia w ia r y ch rześcija ń sk iej p rzez o sta tn ich p ogan „E uropy w ła ś c iw e j” w dobie śred n io w iecza (por. s. 8; o k reślen ie „Europa w ła ś c iw a ” n ie od n osi się do ob szarów d alek iej północy). O trzym ać m ie liśm y w ię c k o lejn ą k sią żk ę w y ro słą z ta k p o p u la rn y ch zw ła szcza w o sta tn ich la ta c h k o m p a ra ty sty czn y ch badań nad relig ią sp o łe c z e ń stw p rzed - i w czesn o ch rześcija ń sk ich , a w szczeg ó ln o ści nad spo sobam i adopcji zasad n o w ej w ia r y w d o ty ch cza so w y ch sy stem a ch tra d y cy jn y ch w ierzeń p o szczeg ó ln y ch .lu d ó w 4 S tu d ia p o ró w n a w cze „ szk o ły ” G. D u m é z i l a nad k u ltam i in d o e u r o p e jsk im i2 i fo rm a m i ich przeobrażeń (zw łaszcza w k o n ta k ta ch
1 N ie b ęd ąc w sta n ie p rzed sta w ić choć zn ik om ej cz ę śc i ob szern ej litera tu r y przed m iotu , za sy g n a lizo w a ć w a r to z n o w szy ch p rac o m a w ia ją c y c h e u ro p ejsk i krąg k u ltu ro w y cy k l stu d ió w : J. de V r i e s i P. M a c C a n a p o św ięco n y ch p rzem ia nom r e lig ii g erm a ń sk iej i ce lty c k ie j (J. de V r i e s, L a r e lig io n d e s G erm a in s;
H isto ire d es re lig io n s t. I, P a r is 1970; t e n ż e , L a r e lig io n d e s C e lte s, P aris 1975;
P. M a c C a n a , C e ltic M y th o lo g y , P etth am , M id d lesex 1973), H. B i e z a i s a, M. H a a v i o , E. H a u g e n a, c z y I. P a u l s o n a o p ółn ocn ej str e fie n ad b ałtyck iej (H. B i e z a i s, D ie G o tte s g e s ta lt d e r le ttis c h e n Vo lk sre lig io n , „A cta U n iv e r sita tis U p sa lie n sis” t. I; t e n ż e , D ie H im m lisc h e G ö tte r fa m ü ie d e r a lte n L e tte n , U p p sala 1972; t e n ż e , L ic h to g o tt d e r a lte n L e tte n , U p p sa la 1976; E. H a u g e n , T h e M y th ic a l
S tr u c tu r e of th e a n c ie n t S c a n d in a v ia n s t. I—II, T h e H agu e 1967; M. H a a v i o , S u o m a la in e n m y to lo g ia , H e lsin k i 1967; J. P a u l s o n , D ie W a s s e r g e is te r a ls S c h u ts w e s e n d e r F ische im V o lk sg la u b e n d e r fin n isc h -u n g ris c h e n V ö lk e r, S tock h olm
1965, czy na tem a t przeob rażeń r e lig ii lu d ó w sło w ia ń sk ic h i b a łty jsk ic h (E. G a s- p a r i n i , Q u estio n i d i m ito lo g ia sla v a , „ S lo v en sk i E tn o g ra f” t. X III, 1960; W. W. I w a n o w , W. N. T o p o r o w , I s s le d o w a n ija w o b ła s ti s ło w ja n s k ic h d r ie w n o s tie j, M oskw a 1974; R. J a k o b s o n , S la v ic M y th o lo g y , N . Y ork 1950; J. J u r g i n i s,
P a g o n y b e s ir k r ik s c io n y b e s s a n ty k ia i L ie tu v o je , V iln iu s 1976; V. P i s a n i , II p a g a n ism o b a lto -s la v o , [w:] G. C a s t e l l a n i , S to r ia d e lle re lig io n i t. II, T orino 1962;
P. S k a r d ż i u s , D ie v a s ir P e rk u n a s, B rook lyn as 1964; W. N. T o p o r o w , К b a łto -
- s k a n d in a w s k im m ife lo g ic z e s k im s w ia z ia m , [w:] D on u m B a ltic u m , U p p sa la 1970;
B. A. R y b a k ó w , J a z y c z e s tw o d rie w n ic h S ło w ia n , M osk w a 1981; H. Ł o w m i a ń - s к i, R e lig ia S ło w ia n i je j u p a d e k , W arszaw a 1979; A . G i e y s z t o r , M ito lo g ia
sło w ia ń sk a , W arszaw a 1982.
* T erm inu „szk oła” n ie n a le ż y tra k to w a ć d osłow n ie. O b ejm u je on b o w iem z a rów n o sam ego tw ó r c ę n o w ej k o m p a ra ty sty k i in d o eu ro p ejsk iej ja k i liczn y ch z w o le n n ik ó w tej m eto d y , bezp ośred n io z nim jed n a k n ie w sp ó łp ra cu ją cy ch . Por. G. D u m é z i l , L es D ie u x d e s In d o eu ro p éen s, P a ris 1952; t e n ż e , L es D ieu x d e s
G erm a in s. E ssai su r la fo r m a tio n d e la re lig io n S c a n d in a v e , P a ris 1939; szczeg ó ło w o
o m aw ia zaś p ro b lem a ty k ę С. S c o t t L i t t l e t o n , T h e N e w C o m p a r a tiv e M y th o
logy. A n A n tro p o lo g ic a l A s s e s s m e n t o f th e T h e o rie s o f G eo rg e D u m ézil, B erk eley —
L os A n g e le s 1966.
318 J E R Z Y S U C H O C K I
z ch rześcija ń stw em ) p rzy n io sły ca ły szereg p o zy ty w n y c h u sta le ń d otyczących m.in. trójp od ziału fu n k cji w za k ła d a n y m p ierw o tn y m p o lite iz m ie in d o e u r o p e jsk im 3, czy zw ią za n y m z ty m w k o n se k w e n c ji zró żn ico w a n iem w ew n ą trzsp o łeczn y m .
N ie w d a ją c się o b ecn ie w rozb u d ow an ą teo rię b ad ań r e lig io z n a w c z y c h z a sy g n a lizo w a ć w a rto je d y n ie is tn ie n ie m ateriału p orów n aw czego, stw a rza ją ceg o ta k że spore m o żliw o ści a n a lizy w ie r z e ń lu d ó w b a łty jsk ich . »Jest to b o w ie m te m a t uzn an y (jak m ożna sądzić) przez w ie lu b ad aczy, za w y czerp a n y , co zd a je się p o tw ierd za ć nie p rzek raczan ie za k lęteg o k ręg u o sią g n ięć k ry ty czn y ch stu d ió w A . M i e r z y ń s k i e g o i A. B r ü c k n e r a, p rzep row ad zon ych jed n a k u sc h y łk u X IX w ie k u 4, P o ja w ia ją c e się sp o ra d y czn ie p rzy czy n k i na tem a t w ie r z e ń lu d n o śc i lite w sk ie j czy starop ru sk iej ró w n ież nie sta n o w ią fra g m en tó w k o m p le k so w y c h b ad ań relig io zn a w - czo -etn o g ra ficzn y ch , ogran iczając się na og ó ł je d y n ie do p recy zo w a n ia tez p o sta w io n y c h przed b lisk o s t u le c ie m s. C h lu b n y w y ją te k sta n o w ić m ogą tu co p raw da p race H. B i e z a i s a n ad r e lik ta m i p o g a ń stw a w k u lta ch ch rześcija ń sk ich św ię ty c h czczon ych na Ł otw ie, b ąd ź stu d ia nad k osm ogon ią lu d o w ą i m item prapoczątku, p rzep row ad zon e przez W. N . T o p o r o w a i W. W. I w a n o w a 6. J e st to jed n ak ty lk o kropla w m orzu potrzeb, w sk a zu ją ca ty m n iem n iej na ogrom n e m o żliw o ści p o zn a w cze d rzem iące jeszcze w tej tem atyce.
N ic w ię c d ziw n ego, że b iorąc do r ęk i o sta tn ią k sią żk ę K o s m a n a 7 m ożna się b y ło sp od ziew ać choć czę śc io w e g o w y p e łn ie n ia istn ieją cej lu k i. Z w ięk sza ć n a d zieję p o z w a la ł ró w n ież w stęp , w k tó ry m sy g n a liz o w a ł au tor sza n se w y k o r z y sta n ia poza źród łam i p isa n y m i ta k że n o w y c h d an ych z zak resu a rch eo lo g ii i etn o g ra fii, o m a w ia ją c zarazem k ry ty czn ie zb u d o w a n y w p op rzed n im stu le c iu ś w ia t m itologiczn ej fa n ta z ji (s. 9— 19). O trzy m a liśm y ty m cza sem je d y n ie sc h em a ty czn ie n a k reślon y obraz sy n k rety za cji w ierzeń , g in ą cy n iejed n o k ro tn ie w ro zb u d o w a n y ch partiach
3 Por. G. D u m é z i l , L ’id e o lo g ie tr ip a r tiie d e s In d o -E u ro p é e n s e t la B ib ie, „ K ra ty lo s” 1959, nr 4; t e n ż e , M y th e e t E popée. L ’id é o lo g ie d es tr o is fo n c tio n s
d a n s les é p o p é e s d es p e u p le s in d o -e u ro p é e n s, P a ris 1968; t e n ż e , L es d ie u x so u v e r a in s d es In d o -E u ro p éen s, P aris 1977. O statn io c z ęścio w ą k ry ty k ę teo rii
G. D u m ézil’â p rzep ro w a d ził H. Ł o w m i a ń s k i , op. cit., s. 37—41; doty czy jed n ak ona n ie ty le sam ego tró jp o d zia łu fu n k c ji w sp o łe c z e ń stw a c h in d oeu rop ejsk ich , co czasu, w k tó ry m się on w y k sz ta łc ił i zak ład an ego p ie r w o tn e g o p o liteizm u ty ch lu d ów .
4 A. B r ü c k n e r , B e itr a g e z u r lita u isc h e n M y th o lo g ie , „ A rch iv fü r S la v isc h e P h ilo lo g ie ” t. IX , 1886; t e n ż e , S ta r o ż y tn a L itw a . L u d y i bogi, W arszaw a 1904; A. M i e r z y ń s k i , Ź ró d ła do m ito lo g ii lite w s k ie j t. I—II, W arszaw a 1892— 1896; t e n ż e , R o m o w e . R o z p r a w a arch eo lo g iczn a , „R oczniki T o w a rzy stw a P rzy ja ció ł N a u k P o zn a ń sk ieg o ” r. X X V II, 1900.
5 Por. np. J. В a 1 y s, L ith u a n ia n M y th o lo g y , L a tv ia n F o lk lo re an d M y th o lo g y , [w:] T h e S ta n d a r d D ic tio n a r y o f F o lk lo re, M y th o lo g y a n d L e g e n d t. II, N e w Y ork, 1952; t e n ż e , D ie S a g e n v o n lita u isc h e n F een (D a ivés, L a u m ës), „D ie N a ch b a rn ” t. I, G öttin gen 1948; P. D u n d u l i e n é , N a m u ż id in io k u lta s L ie tu v o je , „L ietuvos T SR A u k śtu ju m o k y k lu M ok slo d arb ai”. Isto rija t. V I, V iln iu s 1964, s. 125— 151; t e j ż e , G in u K e r n a v é s P e rk u n a „ S v y tu r y s” 1966, nr 4; t e j ż e , S e n o v é s lietu viy.
r e lig ijo s k la u sim a i, „ Isto rija ” t. I, 1969, s. 181—207; V . G o b i s , S e n o v e s lie tu v iu tik e jim a s , [w:] R e lig ijo s Hr a te iz m o k la u sim a i, V iln iu s 1963; W. C. J a ś k i e w i c z , S tu d y in L ith u a n ia n M y th o lo g y . Juan L a sic k i’s S a m o g itia n G o d s, F iren ze 1952;
K. S t r a u b e r g s , D ie le tto — p re u s sis c h e n G e tr e u d e fe s te , „ A rv” t. V , 1949. 6 Z w łaszcza H. B i e z a i s , D ie H a u p tg ö ttin e n d e r a lte n L e tte n , U p p sa la 1955; W. N. T o p o r o w , К r e k o n s tr u k c ji m ifa o m ir o w o m ja jc e , „T rudy po zn a k o w y m sistie m a m ” t. III, (Tartu) 1967 i cał^ c y k l prac p u b lik o w a n y ch ta m że w tom ach III—VI (Tartu 1967— 1973). Por. też ' e n ż e , Z a m ie tk i po b a łtiś k o j m ifo ło g ii, [w:]
B a łto -s ła v ja n s k ij sb o rn ik , M osk w a 1972, czy W. W. I v a n o w , O tr a ż e n ije in d je w r o - p e js k o j te r m in o lo g ii b lizn ie c zn o g o k u lta w b a łtijs k ic h ja z y k a c h , tam że, s. 193— 205.
7 W cześniej na te n tem at: M. K o s m a n , D rogi z a n ik u p o g a ń s tw a u B a łtó w , W rocław 1976.
go sp o d a rczo -sp o łeczn y ch (por. d y g resje na tem at ro li k arczm y w śred n io w ieczn ej E uropie, s. 192— 193, 216— 218), bądź w o b szern ych p r z e d sta w ie n ia c h p o lity k i w y z n a n io w ej in s ty tu c ji k o ścieln y ch , w z a je m n ie się z w a lc z a ją c y c h w dobie k o n trre fo rm a cji 8.
P o ja w ia się ty m sa m y m p ie r w sz y z k ilk u zarzu tów , k tó re p o sta w ić m ożna o m a w ia n ej pracy. D o ty czy on oczek iw a ń zw ią za n y ch z jej ty tu łem . „Z m ierzch P erk u n a ” to zdanie, k tóre fra p u je, p obudza w y o b ra źn ię cz y te ln ik a m ogącego liczy ć na w p ro w a d zen ie w d y n a m iczn ie zm ien n y św ia t r e lig ii B a łtó w . W e w stę p ie już b o w iem p od p isu je się autor pod tezą, że w ierzeń n ie n a leży tra k to w a ć sta ty czn ie, gdyż n a leżą one do z ja w isk sta le p o d leg a ją cy ch e w o lu c ji (s. 15).
T ym w ię k sz e w ię c z d z iw ie n ie w y w o ła ć m oże fa k t p o tra k to w a n ia św ia ta b a ł- ty jsk ie j m ito lo g ii w fa z ie p rzed ch rześcija ń sk iej jak o trw a łeg o , n iezm ien n eg o s y s te mu, któ reg o p rzeob rażen ia zap oczątk ow ać m iał d op iero k o n ta k t z p ierw szy m i m isja m i ch ry stia n iza cy jn y m i (s. 35). T y m cza sem n ie lic z n y n a w e t m a teria ł p isa n y z okresu p oczątk u jącego p rób y n arzu cen ia lu d n o ści In fla n t, P ru s, bądź Żm udzi n o w ej relig ii, p o zw a la w n io sk o w a ć o zm ien n ej w ie lo fu n k c y jn o śc i w sferze b a łty j- sk ich w ierzeń . P rzy k ła d ó w d ostarczyć tu m oże z e sta w ie n ie ró żn y ch cech (przy m io tó w k o m p eten cjo n a ln y ch ) p rzy p isy w a n y ch ty m sa m y m bądź p o ró w n y w a ln y m p rzyn ajm n iej) „d em on om ” 9, lu b — co ch yb a cie k a w sz e b a d a w czo — próba a n a lizy a rch aiczn ych n a zw o k reśla ją cy ch b ó stw a (np. p ru sk ie Curche) m ogące su gerow ać w ią z a n ie z n im i in n y c h fu n k c ji, niż p o zn a w a ln e b ezp ośred n io z cza su sp isan ia p ierw szy ch ź r ó d e łI0.
P ozostając n a d a l w k ręg u u w a g zw ią za n y ch z ty tu łe m z a sta n a w ia ją ca jest p ew n o ść autora, u zn ającego P erk u n a za „ czołow e b ó stw o w y stę p u ją c e u w s z y s t k i c h B a łtó w ” (s. 35). J e st to teza, p rzy której p o sta w ić m ożn a śm ia ło zn ak za p y tan ia, g d y ż n ie zn a jd u je p o tw ierd zen ia w m a te r ia le źród łow ym . Ż aden b o w iem z p rzek azów n ie zdradza k u ltu P erk u n a w śró d m iejsco w ej lu d n o ści śr e d n io w ie c z n y ch P r u s 11. W zm ian k i za ch o w a n e zaś w p ó źn iejszy ch źród łach dotyczą k o lo n iza cji lite w sk ie j p o ja w ia ją cej się zw ła szcza na obszarach N a rd o w ii od sch y łk u X V stu
8 Są to n ajo b szern iejsze i n a jlep iej o p racow an e p a rtie k siążk i, z w a ż y w sz y na w c z e śn ie jsz e stu d ia au tora nad tą tem a ty k ą ; por. M. K o s m a n , R e fo rm a c ja
i k o n tr r e fo r m a c ja w W . K s. L ite w s k im w ś w ie tle p o lity k i w y z n a n io w e j, W rocław
1973.
9 N p. autor L iv lä n d is c h e R e im c h ro n ik (w yd. L. M e y e r , Pad erb orn 1876) z X III w . u w aża P erk u n a za sp ra w cę m rozów (A.D. 1219, s. 33); r ó w n o le g le zaś cza so w o w sta w k i z ru sk ieg o przek ład u greck iej k ro n ik i Ja n a M alausa ok reślają P erk u n a jak o grzm ot; p rzedruk w : F. D o b r j a n s к i j, O p isa n ie r u k o p is ie j W ile n -
s k o j P u b lic zn o j B ib lio te k i, W ilna 1882, L. 27, s. 250. Oba p rzy m io ty m ieszczą się
jed n a k w sferze z ja w is k a tm o sfery czn y ch .
10 Por. w ia d o m o ści na tem a t „C urche” z tra k ta tu c h ry stb u rsk ieg o 1249 r: Pr. U B t. I, nr 218, s. 161 oraz prób y ety m o lo g ii: K. B ü g a , R in k tin ia i r a s ta i t. I, V iln iu s 1958— 1961, s. 448 (t. II, s. 117); E. F r a e n k e l , L ita u isc h e s E ty m o lo g isc h e
W ö rte rb u c h , H eid elb erg — G öttin gen [b.r.w.], s. 316 пп.; Н. U s e n e r , G ö tte r n a m e n ,
B onn 1896, s. 91, 94, 106, 280; W. M a n n h a r d t , D ie K o n n d ä m o n en . B e itr a g zu r
g erm a n isc h e n S itte n k u n d e , B erlin 1868; Chr. K r o l l m a n n , D as R e lig io n sw e se n : d e r a lte n P reu ssen , „A ltp reu ssisch e F o rsch u n g en ” 1927, z. 2, s. 11; H. B ertu leit,
D as R e lig io n sw e se n d e r a lte n P re u ss e n m it lita u is c h -le ttis c h e n P a ra lle le n , „S it
zu n gsb erich te der A lte r tu m sg e se lls c h a ft P r u ssia ” 1924, z. 25, s. 29— 31.
11 N a tem at p ru sk ich n a zw m iejsco w o ści p och od zących od „p ercu n is” — piorun I (i ich chronologii) por. G. G e r u l l i s , D ie a ltp r e u ssisc h e n O rtsn a m en , B erlin
—L eip zig 1922, s. 120; o sta tn io H. Ł o w m i a ń s k i , E le m e n ty in d o e u r o p e js k ie w r e -4 lig ii B a łtó w , [w:] A rs h isto rica . K s ię g a p a m ią tk o w a G e ra rd a L a b u d y , P ozn ań 1976,
320 JE R Z Y SU C H O C K I
le c ia “ . „C zołow e b ó stw o ” n ie b y ło w ię c zn an e p rzy p u szcza ln ie w sz y stk im B ałtom . Co w ię c e j n a w e t w gron ie u zn a ją cy ch je p o b ra ty m có w tru d n o m ó w ić o zd ecyd o w a n y m prym acie P erk u n a w sk rom n ym b a łty jsk im p a n teo n ie. P o ja w ia się on b o w iem w w ia ry g o d n y m m a teria le teg o czasu w otoczen iu k ilk u in n y c h m ity czn y ch p o sta ci (A ndaj, T elja v ela , Ż voruna) n ie w y stę p u je b y n a jm n iej na p ierw szy m m iejscu , lu b n ie w y m ie n ia n y je s t w ca le, p rzy p isy w a n e m u zaś p rzy m io ty p rzy słu g u ją b yć m oże in n ym b ó stw o m (Curche bądź D iv erik s, P a to ll, N a tr im p e ? )lł. K on k retn y , osob ow y k u lt P erk u n a m ó g ł m ieć w ię c zak res reg io n a ln y , p od ob n ie jak cze ść od d aw an a sło w ia ń sk ie m u P eru n o w i, n ie u zn a w a n em u w k ręgu p lem io n z a ch od n ich . R odzi się stąd p y ta n ie o m o żliw o ść p o łu d n io w o -w sc h o d n iej (greck o-scy- ty jsk iej) g en ezy ty ch k u ltó w , u za sa d n io n e zw łaszcza w o b ec ich tery to ria ln eg o ogra n iczen ia (nie o b ejm o w a n ie p ó łn o cn o -za ch o d n ich o b szarów b a łto -s ło w ia ń s k ic h )u . Już sam fa k t p o sta w ie n ia ta k iej h ip otezy, o d u żym zresztą sto p n iu p raw d op o d ob ień stw a , p od w ażać m u si z a u fa n ie do p o sta ci P erk u n a ja k o tw o ru m ito lo g ii b a łty jsk ie j. W ydaje się w ię c , że au tor u leg ł p ew n ej sch em a ty za cji w y ro słej na g ru n cie d aw n ych badań. P o c z y n a ją c b o w iem od d z ie w ię tn a sto w ie c z n y c h in terp re ta to ró w p óźn ych p rzek azów ź ró d ło w y ch , zw ła szcza z o k resu odrodzenia i k o n trre fo rm a cji, k ojarzon o n ieo d łą czn ie in d o eu ro p ejsk i k u lt n ieb a (u ch w y tn y b ez w ą tp ien ia w r e lig ii B ałtów ) z o sob ą P erk u n a, n ajb ard ziej o c z y w isty m rzek om o sym b olem jej rodzim ego charak teru . P r z e d sta w ia n y jak o b óg grom u i b ły sk a w ic , w ład ca p io ru n ó w u osab iać m ia ł s iłę n a jw y ższą — p an a n ieb io s, w czym w zo ro w a li się au to rzy ep ok i ren esan su , na rozb u d ow an ych w ierzen ia ch p o lite isty c z n y c h św ia ta a n ty c z n e g o ł*. P rzy p isa n e m u zaś w ó w c z a s „ k la sy czn e” a try b u ty p rzen iesion o a h is- to ry czn ie w stu lecia w c z e śn ie jsz e p om ijając c a ły m ito tw ó rczy c y k l ro zw o jo w y p o sta ci oraz zap om in ając o in n y c h b y ć m oże b ogach ja sn eg o n ieb a (A ndaj, T e lia - v e lis — k o w a l s ło ń c a )1T.
S y g n a lizu ją c te w ą tp liw o ś c i zw ią za n e z ty tu łe m i h a słem p rzew o d n im p racy M. K osm ana, m y śla łe m szerzej o n ie w y k o rzy sta n y ch tu m o żliw o ścia c h badaw czych.
18 P ier w sz o p la n o w y c h d a n y ch na jej tem a t d ostarczają sied em n a sto w ieczn e p rzek azy M. P r a e t o r i u s a, D e lic ia e P ru ssica e, w y d . W. P i e r s o n , B erlin 1871 i Chr. H a r t k n o c h a , A lt u n d N eu es P reu ssen , F ran k fu rt— L eip zig 1684. C enne źród łow o, w b r e w su row ej k r y ty c e m ogą b yć ró w n ież p rzek a zy z w ie k u X V I S. G r u n a u, P re u ss isc h e C h ro n ik t. I—II, w yd . M. P e r l b a c h , L eip zig 1875— 1877 oraz M. W a i s s e l i u s v o n B a r t e n s t e i n , C h ro n ica a lte r P reu sch er.
E iffle n d isc h e r u n d C u rle n d isc h e r H isto rien , K ö n ig sb erg 1599. P or. H. Ł o w m i a ń -
s k i, op. cit., s. 149.
15 Por. np. in terp o la cja w te k ś c ie J. M a 1 a 1 a s a, w yd . F. D o b r j a n s k i j , L. 27, s. 250. .
14 Pr. U B t. I, nr 218, s. 161; M. W a i s s e l i u s , C h ron ica, к. 18; J p a tie w s k a ja
L é to p is , [w:] P e łn o je S o b ra n i je R u ssk ic h L e to p is e j t. II, [cyt. d alej: PSR L ], St.
P etersb u rg 1843, s. 188 (pod 6760 g. — 1252 r.); C a lla tio E p isc o p i V a rm ie n sis, w yd . B e n d e r , D e V e te ru m P r u te n o r u m d iis, B ru n sb erg a e, s. 24, n ot. A.D. 1418; S. G r u n a u , P re u ss isc h e C h ro n ik t. I, s. 56 nn.; Chr. H a r t к n о с h, op. cit., s. 129; por. też W. G a e r t e , U r g e sc h ic h te vo n O stp re u sse n , K ö n ig sb erg 1929, s. 360; W. M a n n n h a r d t , L e ttp -p r e u s s is c h e G ö tte r le h re , R iga 1936, s. 233.
15 O statn io na ten tem at: H. Ł o w m i a ń s k i , E le m e n ty in d o e u r o p e jsk ie ,
s. 148— 153; t e n ż e , R elig ia S ło w ia n , passim ; por. A. G i e y s z t o r , S p r a w c a p io r u n ó w w m ito lo g ii s ło w ia ń s k ie j, [w :] A rs h isto rica , s. 155— 161 oraz P. S k a r -
d ż i u s, op. cit., s. 41 nn.
w Por. np.' u c h w a ły sy n o d a ln e b isk u p ó w p ru sk ich z 1530 r. w yd . W. M a n n - h a r d t , op. cit., s. 233, 235; p rzek a zy £>. G r u n a u ’a, op. cit. czy D. F a b r i c i u s a (w yd.) W. M a n n h a r d t , op. cit., s. 156. P ro b lem a ty k ę t ę o m a w ia ją z w ła szcza H. B i e z a i s , D ie h im m lis c h e G ö tte r fa m ilie d e r a lte n L e tte n , U p p sa la 1972 oraz W. W. I w a n o w , W. N. T o p o r o w , op. cit., s. 4i—30; W. N . T о p о г o w , Z a m ie tk i
p o b a ltijs k o j m ifo ło g ii, s. 289— 314.
„Z m ierzch P erk u n a ” tr a k to w a n y jak o sy m b o l zach od zących przeob rażeń sk ła n ia ć p o w in ien raczej do p o szu k iw a ń n ie teg o je d y n ie co g in ie {zanika) w raz z ak cep tacją zasad n o w ej w iary, le c z ta k że teg o co trw a , c o się r o zw ija , a n a w e t zm u sza ją do u stęp stw . M ogą b yć to b o w ie m e le m e n ty św ia d o m ie k u lty w o w a n e j p rzeszło ści relig ijn ej, celo w o e k sp a n sy w n e po to, a b y za p ew n ić ich tr w a ło ść (por. przek azy
J. M ałeck iego i J. Ł a sick ieg o na tem a t rozb u d ow an ych z w y c z a jó w p ogrzeb ow ych czy ś lu b n y ch w X V I w . na Ż m udzi oraz u w a g i D. F ab riciu sa, Chr. H artk n och ta, M. P raetoriu sa i C. S tein a o „ ry tu a ła ch ” w sp ó łto w a rzy szą cy ch św ię to m k o ścieln y m w N a d rew ii-P ru sa ch , n a Ż m udzi i Ł o tw ie w cią g u X V II s t u le c ia 18). T e dane m ogące p o św ia d cza ć dopiero w ła ś c iw y p roces sy n k rety za cji w ie r z e ń tra k tu je zaś autor m argin aln ie, bądź p o m ija ją c je m ilczen iem , bądź p op rzestając na z n a n y ch p o w sz e c h n ie z w cześn iejszej lite r a tu r y o p isach (np. czerw co w e ś w ię to ku czci bożka L igo n a Ł o tw ie, s. 255). T a k ie sp ły c e n ie tem a tu w liczą cej około 390 stron pracy, zm usza do za sta n o w ien ia n ad jej fa k ty czn ą za w artością. N iep ro p o rcjo n a ln ie obszer n ie tra k tu je ona o p o lity ce, u stroju , gospodarce oraz id e o lo g ii w y zn a n io w ej, na tle k tó ry ch p o ja w ia się sp o ra d y czn ie w ła ś c iw y w ą te k p o g a ń sk ich relik tó w .
N ie s te ty m ożna m ieć ró w n ież za strzeżen ia i do ty c h p a r tii k siążk i. D okonując p ob ieżn ej już ty lk o ich k la s y fik a c ji p od k reślić trzeba:
1. N ie k o n se k w e n c je w sto so w a n iu term in o lo g ii o ch a ra k terze etn iczn y m i t e ry to ria ln y m , p rzeja w ia ją cą się w za m ien n y m u ży w a n iu p rzy m io tn ik a „b ałtyj- sk i(e)-b a łty ck i(e)”. T y m cza sem n ie są to p o jęcia ró w n ozn aczn e, ja k ch ce tego au tor (s. 31 p. 7, s. 70, 73). O k reślen ie „ludy i k ra je b a łty c k ie ” od n osi się do m ie sz k a ń có w obszarów p o ło żo n y ch w b a sen ie M orza B a łty ck ieg o , poczyn ając od S k a n d y n a w ii, poprzez F in la n d ię, P o lsk ę, N iem cy po D an ię; zaś „lu d y i k raje b a łty jsk ie ” to term in etn iczn y d otyczący je d y n ie lu d n o ści ob szarów starop ru sk ich , J a ćw ieży , Ż m udzi, L itw y , K u ro n ii i Ł o tw y w ich w ła śc iw y m za sięg u p lem ien n y m od P ry p eci po G rzędę S m oleń sk ą, z w y łą c z e n ie m za m ieszk u ją cy ch ob szary n ad m orsk ie e le m en tó w e sto fiń sk ich . W ty m d zia le u w a g od n otow ać w ię c trzeb a ró w n ie ż n ie d o p u szczaln ą „zbitkę m y ś lo w ą ” ze sta w ia ją c ą m ieszk a ń có w In fla n t (L iw onii) z... B a ł ta m i (s. 77) oraz zu p ełn ie n iezro z u m ia łe (w ś w ie tle k ażd ego z fu n k cjo n u ją cy ch w litera tu r ze przed m iotu pod ziałów ) p o tra k to w a n ie L itw in ó w i Ł o ty szy jak o B a łtó w zachodnich (s. 24).
2. P o słu g iw a n ie się n a d m iern ie u p roszczon ym i sch em a ta m i przy in terp reta cji o p isy w a n y ch sy tu a cji. U d erza tu w p ro w a d za n ie term in o lo g ii p o d zia łó w k la so w y ch , w dobie w czesn eg o śr e d n io w ie c z a fa k ty c z n ie m ało isto tn y c h (s. 23, 304). R azi to zaś z w ła szcza w o d n iesien iu do lu d ó w n a p rzed p a ń stw o w y m eta p ie rozw oju. Co w ię c e j lin ie p od ziału m ięd zy k la są a sta n em n ie z a w sze się p o k ry w a ją , „u p rzy w i le jo w a n ie k la s o w e ” (s. 204) w ię c jest w ręcz sfo rm u ło w a n iem b łęd n ym , b o nie p rzy w ilej jest dla n a s w y r ó ż n ik ie m k la so w ej seg reg a cji, le c z sto su n ek do środ k ów produkcji. E fek tem p r z y ję ty c h up roszczeń b ęd zie o p ero w a n ie sch em atem : w a lc z ą cy m z ch ry stia n iza cją „m asom lu d o w y m ” p r z eciw sta w ia s ię p o z y ty w n ie b iern ych , bądź k o la b o ru ją cy ch w ręcz z n a jeźd źcą „ feu d a łó w ” <s. 73, 233, 249).
Ze sta n o w isk ie m ty m n ie m ożn a s ię zgodzić, k o n tra rg u m en tó w zaś dostarcza sa m autor, op isu jąc np. w c z e śn ie j bardzo n isk i sto p ień zróżn icow an ia sp ołeczn ego p lem ion ło tew sk ich . P rz y w ó d c y (a w ię c p o ten cja ln e grono u p rzy w ilejo w a n y ch )
18 J. M a e 1 e t i u s, L ib e llu s D e S a c rific iis e t ld o la tr ia V e te r u m B o ru sso ru m ,
L iu o n u m , a lia ru m ą u e u ic in a ru m g e n tiu m , „ M itteilu n g en der L itera r isch en G e
se llsc h a ft M azovia” 1902, z. 2, s. 177— 196; J. L a sic li P o lo n ii D e d ü s S a m a g ita ru m , w y d . W. M a n n h a r d t , R iga 1868, s. 14 n., 22—24; D. F a b r i c i u s , op. cit.; Chr. H a r t k n o c h , op. cit., s. 175— 188, 167— 168; M. P r a e t o r i u s , op. cit.,
p a s s im ; C. S t e i n , M e m o ra b ilia P ru ssica , [w :] A c ta B o ru ssica t. I, K ön igsb erg
322 J E R Z Y S U C H O C K I
w y b ie r a n i b y li spośród w sz y stk ic h człon k ów grupy, za w d zięcza ją c to w y ró żn ien ie zw ła szcza sw y m p rzy m io to m o sob istym , tj. p red y sp o zy cji do w a lk i z obcym i, czy do w a lk i „z n o w y m ” — co u m acn ian o p rzy sięg ą (s. 66). P o za k o ń czen iu w y p ra w y (w a lk obronnych) w r a c a li zaś do gron a rów n ej im reszty sp o łeczeń stw a . W ychodzili w ię c z „m as lu d o w y ch ” i b y li p rzez n ie w ch ła n ia n i. A za tem m a m y tu do cz y n ie nia z eta p em rozw oju, na k tó ry m o p ero w a n ie term in em k la s a n ta g o n isty c z n y c h m oże ch y b a budzić w ą tp liw o śc i. „ P rzy ch y ln y sto su n ek p r zy w ó d có w p le m ie n n y c h do ob cy ch i ich w ia r y ” (s. 73) sta n o w i u o g ó ln ien ie n ie do p rzy jęcia , ty m bardziej, że zb liżon y do sy tu a c ji w In fla n ta c h b rak ja sn y c h lin ii p o d zia łó w u w id o czn i się ró w n ie ż w cza sie p o w sta ń p ru sk ich 19.
N a m a rg in esie d o ty ch cza so w y ch za strzeżeń d o ty czą cy ch n ie k o n se k w e n tn e j te r m in o lo g ii oraz ten d en cji do u p raszczan ia p a n u ją cy ch sto su n k ó w sp ołeczn ych , z a sy g n a lizo w a ć trzeb a p o d k ła d a n ie n ie w ła ś c iw y c h chyba tr e ś c i p od te r m in „bojar”, s to so w a n y p rzez autora w o d n ie sie n iu do w y r ó żn io n y ch sp o łe c z n ie m ieszk a ń có w ziem lite w sk ic h (s. 162, 188, 195, 207). J e st to p o jęcie w y w o d z o n e z R u si — fa k ty c z n ie fu n k cjo n u ją ce ta m na o zn a czen ie u p r z y w ile jo w a n e j g ó ry fe u d a ln e j, w raz z gru p ą k n ia zió w w y ra źn ie dom in u jącej n ad „czarnym lu d e m ”. P r zen iesio n e jed n ak w g ra n ice L itw y w ła śc iw e j u le g ło ono znacznej d egrad acji od n osząc s ię do lu d n ości n ie p osiad ającej (po sc h y łe k X IV , a w ła ś c iw ie po la ta tr z y d z ie ste X V stu lecia) u p r zy w ilejo w a n eg o sta n o w isk a , n ie w y ró żn ia n ej b o g a ctw em , b ąd ź p r e s t iż e m 20. D o p iero p rzeob rażen ia zw ią za n e z c y k le m u n ii W ielk ieg o K s ię stw a z K oroną P olsk ą d oprow adzą do k o n ieczn eg o (bo w y n ik a ją c e g o z tw o rzen ia sta n ó w ) k r y sta lizo w a n ia s ię p ły n n y ch d otych czas lin ii p o d zia łó w sp ołeczn ych . S tą d d ojd zie z czasem (X V /X V I w ., pocz. X V I w .) do p e w n e j id e n ty fik a c ji p o jęć b o ja r-szla ch cic, w y n ik a ją cej w ła śn ie z p otrzeb y istn ie n ia p o r ó w n y w a ln y c h s t a n ó w 21.
Z danie M. K osm an a „ p om in ięto szla ch tę w y zn a n ia ru sk ieg o u p r z y w ile jo w u ją c b o ja r s tw o ” (s. 207) je s t w ię c m ery to ry czn ie b łęd n e. „S zla ch ta w y z n a n ia ru sk ieg o ” to b o w iem w ła śc iw e b o ja rstw o . A k t p r z y w ile ju zaś (chodzi o d ok u m en t J a g ie łły z lu teg o 1387 r.) n a d a n y z o sta ł k a to lik o m , o w y m l i t e w s k i m b ojarom i k n ia ziom , trw a ją cy m d otych czas w w ię k sz o ś c i p rzy d aw n ej r e lig ii i n ie w y ró żn ia n y m p ra w n ie (w se n sie gru p y, stan u ) z p ły n n ej m a sy sp o łeczn ej W. K się stw a .
3. S ta w ia n ie w n io sk ó w m o g ą cy ch bu d zić w ą tp liw o ś c i, to zresztą ca ły , osobny d zia ł zastrzeżeń. D o za k w e stio n o w a n ia (polem iki) są b o w iem te z y autora:
— o m on ogam ii p a n u jącej w śr ó d B a łtó w (u żyw a s ię tu term in u „ jed n ożeń - stw o ” s. 37, 98), p o d w a ża ln e w k ilk u p rzek azach ź r ó d ło w y c h 22;
— o b raku w a r stw y k a p ła ń sk iej, k tórej fu n k c je sp ełn ia ć m ie li p rzyw ód cy p lem ien n i i p a ń stw o w i (M endog, K iejstu t, Ja g iełło , s. 134, 194). A rg u m en ta cja autora czerp an a w p rzypadku M endoga z „L atopisu h ip a ck ieg o ” je s t n iew y sta rcza ją ca
19 A. E w a l d , D ie E ro b eru n g P re u ss e n s d u rch d ie D e u tsc h e n t. I—II, H a lle 1972; К . G ó r s k i , Z a k o n K r z y ż a c k i a p o w s ta n ie p a ń s tw a p ru s k ie g o , W rocław 1977, s. 37—41, 46—51.
20 Por. O. P . B a c k u s , D ie R e c h ts s te llu n g d e r lita u isc h e n B o ja re n 1387— 1506, „Jahrbücher fü r G esch ich te O steu ro p a s” t. V I, 1958, z. 1, s. 1__32; por. te ż k la sy czn e m o n o g ra fie przedm iotu: М. К . L j u b a w s k i j , L ito w s k o - r u s s k ij s e jm , M oskw a 1900; t e n ż e , O c ze rk is to r ii L ito w s k o -R u s s k o g o g o s u d a r s tw a do L ju b lin s k o j u n ii
w k lju c z itie ln o , M oskw a 1910; W. K a m i e n i e c k i , S p o łe c z e ń s tw o lite w s k ie w X V w ie k u , W arszaw a 1947; H. Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i s p o łe c z e ń s tw a i p a ń s tw a lite w s k ie g o t. I, W.ilno 1931, s. 324— 329. 21 O. H a l e c k i , O p o c z ą tk a c h szlflc h ty i h e r a ld y k i n a L itw ie , K H r. X X IX , 1915, s. 177—207; W. S e m k o w i c z , W s p r a w ie p o c z ą tk ó w s z la c h ty n a L itw ie i j e j u s tr o ju ro d o w e g o , K H r. X X I X , 1915, s. 214— 256; W. K a m i e n i e c k i , op. cit., s. 40—62. 22 Por. np. tra k ta k ch ry stb u rsk i 1249; Pr. U B , nr 218, s. 161; M. W a i s s e l i u s , op. cit., к. 7, 12; Chr. H a r t k n o c h , op. cit., s. 176— 177.
(s. 134). Z am ieszczon a b o w ie m po 1252 r. w zm ia n k a o fa łsz y w y m ch rzcie kniazia, który sk ła d a ć m ia ł n a d a l o fia ry sw y m bogom , n ie p r e c y z u je b y n a jm n iej b y c zy n ił on to w im ien iu p o d d a n y c h 23. U zu p ełn ien ie ty c h d a n y ch p rzek a zem o fu n k c ji K iejstu ta jak o g łó w n e g o o fia rn ik a w za w a rty m z L u d w ik ie m W ęg iersk im p o ro zu m ien iu (w y p ra w a 1351 r.) oraz o o so b isty m z a a n g a żo w a n iu J a g ie łły w n iszczen iu o gn isk k u lto w y c h n a L itw ie w cza sie a k cji ch ry stia n iza cy jn ej 1387 r., ta k że n ie stw arza p rzesła n ek p od ta k d a lek ie w n io sk i. U p ra w n ien ia J a g ie łły w y n ik a ją c e zd an iem M. K osm an a z w c z e śn ie jsz y c h , n a jw y ższy ch fu n k c ji k a p ła ń sk ich p o g a ń skiego w ła d cy , w c a le n ie m u s ia ły sta n o w ić o jeg o u d zia le w „form aln ej lik w id a c ji ogn isk starej w ia r y ” (s. 194). P ro stszy m i bardziej p rzem a w ia ją cy m tłu m a czen ie m m ogła b y ć k w e stia p restiżu n o w eg o króla, bądź chęć u d o k u m en to w a n ia sw ej dobrej w o li ja k o n eo fity . Z a k ła d a ją c zaś n a w et, że k a żd y z p rzy w ó d có w p lem ien n y ch fu n k cjo n o w a ł w śró d B a łtó w ja k o p o n tife x m a x im u s sw ej gru p y, p lem ien ia , p a ń stw a, is tn ie n ie fu n k c ji n a czeln ej n ie p rzeczy b yn a jm n iej (a w ręcz p rzeciw n ie m oże p otw ierd zać) w y o d ręb n ien ie z czasem osobnej w a r stw y k a p ła ń sk iej 24.
Z a sta n a w ia ją ca je s t w ię c p ew n o ść autora, z k tó rą u o g ó ln ia on (i ta k h ip o te tyczne) fa k ty je d n o stk o w e. Oto b o w ie m przy w zm ia n k a ch o p orozu m ien iach z a w iera n y ch w L iw o n ii m ięd zy r y c e r stw e m zakonnym , a z w a lc z a n y m i lu d a m i n ap o ty k a m y na d ok ład n y opis (ob ow iązu jącego ponoć) ry tu a łu p o k ojow ego, znany z n ieu d a n ej w y p r a w y K ie jstu ta p r zeciw L u d w ik o w i W ęg iersk iem u w 1351 r. (a w ię c b lisk o 150 la t p óźn iej w stosu n k u do re la c jo n o w a n y c h zdarzeń!; s. 71 n.). R óżnica w cza sie i p rzestrzen i (rzecz d zieje się na W ołyniu) n ie p rzeszk od ziła je d n ak a u to ro w i w u to żsa m ien iu k ilk u en ig m a ty czn y ch zd ań o p rzy sięd ze „na k rew p rzela n ą ” („H einrici C hronicon L iv o n ia e ”) z j e d y n y m zn a n y m p rzek azem o fo r m ie u m o w y za w a rtej m ię d z y L u d w ik iem a k n ia ziem lite w sk im . M ógł to b yć zaś np. jed en z w ie lu w a r ia n tó w sk ła d a n y ch p rzyrzeczeń , k tó ry ch w ia ro g o d n o ść u m a c niano ofiarą z a k c e n to w a n ie m e lem en tu k rw i.
Co w ię c e j p o d a n y przez M. K o sm a n a p rzyk ład d obrany zo sta ł szczeg ó ln ie n iesz c z ę śliw ie , gd yż p rzeczy sta w ia n e j tezie. A u tor stw ierd za b o w iem , że tak a form a p rzy sięg i (w której o d w o ły w a n o się do s w y c h b ogów ) gw a ra n to w a ć m ia ła jej d otrzym an ie p rzez „p ogań sk iego k o n tra h en ta ” s. 72). T y m cza sem ja k w ie m y K ie jstu t w n ie sp e łn a trzy dn i złam ał za w a rte porozu m ien ie, n ie zw a ża ją c b y n a j m n iej n a e w e n tu a ln e k o n se k w e n c je r e lig ij n e 25. N ie je s t to zresztą je d y n y p rzy padek ch yb ion ej a rg u m en ta cji (por. p o w o ły w a n ie się n a k a rierę W ojd yłły, jako p rzyk ład p r z y w ile jó w d a w a n y ch bojarom , s. 195) 26. N ie u fn ie p a trzeć w ię c m oże cz y te ln ik ró w n ież na te w n io sk i, p rzy k tó ry ch b rak je s t d o k u m en ta cji źród łow ej, m ogącej je u zasad n iać (np. s. 230 n.).
N a m a rg in esie sy g n a liz o w a n y c h p rob lem ów w a rto je szcze zap ytać, czy rze c z y w iśc ie słu szn ie p o słu g u je się często lite r a tu r a p rzed m iotu tezą o „ toleran cji r e lig ijn e j” p an u jącej w W ielk im K s ię stw ie przed ch rztem 1387— 1417 (s. 141). N ie n egu jąc b y n a jm n iej sw o b o d y w sp ó łistn ie n ia na ty c h teren a ch różn ych sy stem ó w r e lig ijn y c h (b ałtyjsk i p o liteizm , ch rześcija ń stw o dw u w y zn a ń , isla m T atarów , m
o-23 I p a tie v s k a ja L ë to p is , P S R L t. II, s. 188.
24 N ie zajm u jąc jed n ozn aczn ego sta n o w isk a za is tn ie n ie m bądź b rak iem w y o d ręb n ion ej w a r stw y sp ołeczn ej zajm u jącej się ty lk o o b słu gą k u ltu za sy g n a lizo w a ć w arto, że rzym sk i p o n tif e x m a x im u s sta ł na czele sta n u k a p ła ń sk ieg o .
25 C h ron icon D u b n icen se, w y d . M. F l o r i a n u s , [w :] H isto ria e H u n garicae
F ontes D o m e stic i t. III, L eip zig 1884, s. 143— 167.
2β W ojdyłło a w a n so w a ł od n ie w o ln e g o parobka — do ro li m ęża k siężn ej M arii (siostry J a g iełły ). N i g d z i e , w ża d n y m z p rzek azów źró d ło w y ch o m a w ia ją cy ch tę sy tu a cję, n ie w y s tę p u je ja k o bojar (!); por. S c r ip to r e s R e ru m P ru ss ic a ru m t. II, L eip zig 1863, s. 712 nn.; P S R L t. X V II, St. P eterb u rg 1907, s. 72 n., 155, 316 n., 442 п., 501, 575.
324 J E R Z Y S U C H O C K I
zaizm K araim ów etc.) z a sta n a w ia w ła śn ie słu szn ość op erow an ia term in em „tole ra n cji”.
O ficjaln ą r elig ią p a ń stw a G ed ym in a b y ł p o lite isty c z n y k u lt p ogań sk i. P o liteizm
e x d e fin itio n e zakłada m ity czn ą w sp ó łe g z y ste n c ję w ie lu b ogów . W obec zróżnico
w a n ia etn iczn eg o p an u jącego w W ielk im K się stw ie , w y w o ła n e g o m .in. (poza ro z le g ły m terytoriu m ) ta k że n a p ły w e m obcych, n a tu ra ln y m b y ło u trzy m y w a n ie się w ie lu w ierzeń . N ie m u sia ło to razić p a n u ją cy ch k n ia z ió w (i zm uszać do ich „tolerancji"), gd yż b yć m oże tra k to w a n o w sposób zw y k ły w sp ó łistn ie n ie obok pan teon u rodzim ego, ta k że św ia ta ob cy ch b o g ó w (np. B óg ojciec, C h rystu s w raz z k a ta lo g iem ś w ię ty c h ch rześcija ń sk ich ) *>. J e st to rzecz ja sn a h ip oteza, w y d a je się jed n ak , że term in „ to lera n cja ” p a su je do m o d elu r e lig ii e k sp a n sy w n y c h (m ono teizm ch rześcijań sk i) d ążących do ob jęcia sw y m sy ste m e m ca łej sp o łeczn o ści lu d z k iej i to leru ją cy ch e w e n tu a ln e od stęp stw a d o k try n a ln e w sw y c h og ó ln y ch ram ach. B a łty jsk ie p o g a ń stw o zaś tej c e c h y n ie p rzejaw iało. S tą d p o sta w io n e p ytan ie. M ieści się w ty m n u rcie rozw ażań ta k że sp raw a sto su n k ó w w y z n a n io w y c h p an u ją cy ch w W ielk im K s ię stw ie p rzed ch rystian izacją. M. K o sm an stw ierd za b ow iem , że w ro zle g ły m p a ń stw ie J a g ie łły „zd ecyd ow an a w ię k sz o ść lu d n o ści w y zn a w a ła k a to licy zm lub p ra w o sła w ie, sp ośród zaś L itw in ó w góra feu d a ln a b yła sto su n k o w o dobrze zazn ajom ion a z ch r z e śc ija ń stw e m ” <s. 161 n.). N iep o k o ić m ogą w tej m y ś li prop on ow an e proporcje. O k reślen ie „zd ecyd ow an a w ię k sz o ś ć ” (z k tórego w y łą cza się L itw in ó w ) odnosić s ię m a za tem do ob cy ch i R u sin ów . O bcy e le m e n t lu d n o ścio w y to g łó w n ie N iem cy , P o la cy , T atarzy, O rm ian ie i Ż ydzi. J ed y n ie p ew n ą ich część uznać n a leży za k a to lik ó w . W gro n ie m ieszk a ń có w W ielk ieg o K się stw a przed ch ry stia n iza cją sta n o w ią o n i m a ły procen t w sto su n k u do p ra w o sła w n ej Rusi, czy b a łty jsk ich w y z n a w c ó w p o liteizm u . O ile w ię c zgodzić s ię trzeb a z ogóln ą a k cep ta cją w ła d c ó w p o g a ń sk ich dla sw o b o d y szerzen ia w ia r y k a to lick iej na sw y m tery to riu m o ty le e fe k t ty ch n au k przed p r z y w ile je m dla n e o fitó w z 1387 r. b y ł ch yb a n iew sp ó łm iern ie niski.
N ie w d a ją c się już szczeg ó ło w o w d y sk u sję nad k ilk u in n y m i tezam i, zw róćm y jeszcze u w a g ę n a p ew n e b łę d y rzeczo w e p o ja w ia ją ce się w p ra cy №.
1. T erm in „C esarstw o r zy m sk ie narodu n ie m ie c k ie g o ” p o ja w ia się dopiero w X V stu leciu , n ie m ógł w ię c fu n k cjo n o w a ć na o zn a czen ie p a ń stw a d y n a stii sa sk iej, zasiad ającej na tro n ie w X i X I w . (s. 27, 131) M.
2. „L iw oń sk a K ron ik a R y m o w a n a ” („L ivlän d isch e R eim ch ro n ik ”) n ie b yła p rzy p u szcza ln ie d ziełem D itlieb a v o n A ln p ek e, jak tw ie r d z i M. K o sm an (s. 11, 119). T eza ta p o sta w io n a u sch y łk u X I X w . zo sta ła w k ró tce p o tem zarzucona po k ry ty czn y ch stu d iach h isto rio g ra fii n iem ieck iej ” .
ï7 Por. np. ed ycja lis tó w G ed ym in a: G e d im in o la iśk a i, par. V. P a ś u t a, I. S t a l , V iln iu s 1966, nr 14, s. 129, 30; na te n tem a t p isz e te ż au tor w recen zo w a n ej p racy (s. 148).
28 P om ijam tu b łęd y d ru k arsk ie (nie zam ieszczon e w erracie): m .in. s. 105 — D łu g o sz (w. X V — n ie X V I); s. 358 (a n ty /p a p ież Jan X X II I, rok 1414 (a n ie 1514).
M W. M ü l l e r , D e u tsc h e s V o lk u n d d e u ts c h e s L a n d in s p ä te n M itte la lte r .
Ein B e itra g z u r G esc h ic h te d e s n a tio n a le n N am en s, „H istorisch e Z e its c h r ift” t. 132,
1925, s. 450— 465; G. L a n d w e h r , „ N a tio n ” u n d „ D eu tsch e N a tio n ”. E n tsteh u n g
u n d I n h a ltsw a n d e l z w e ie r B e g riffe u n te r b e so n d e r e r B e rü c k sic h tig u n g n o rd d e u ts c h e r und h a n sisch er Q u ellen v o rn e h m lic h d es M itte la lte r s au s H a m b u rg e r R e c h ts le b e n .W a lte r R e im e rs z u m 65. G e b u r ts ta g , B erlin 1979, s. 17: p ie r w sz y raz 3 sty c z
n ia 1474 w d ok u m en cie L an d grafa H erijiana h esk ieg o jak o zarząd cy arcy b isk u p stw a k o lo ń sk ieg o h e ilig e s R ö m isch es r y c h d i r D u y tsc h e n n a cio n — w w e r sji ła ciń sk iej rezo lu c ji R eich stagu w R a ty zb o n ie z 1471 r., pochodzącej z 1474 r. sa c ru m R o m a n u m
im p e r iu m n a tio n is G erm a n ica e; p o tem częściej.
39 Por. L iv lä n d isc h e R e im c h ro n ik , W. M a n n h a r d t , L etto p reu ssisch e G ötte- rieh re, s. 70—82.
3. N a soborze w K o n sta n cji (1414— 1418) Europa n ie m o g ła przyjąć do w ia d o m ości „ oficjaln ej lik w id a c ji k u ltu po g a ń sk ieg o p rzez J a g ie llo n ó w ” (s. 169), gdyż ta k o w y ch n ie b yło. J a g ie łło n ie p o sia d a ł w ó w cza s jeszcze d ziedzica, tru d n o w ię c m ów ić o J a g iello n a ch . W ew n ętrzn a ch ry stia n iza cja zap o czą tk o w a n a została przez d rugie p o k o len ie G ed y m in o w iczó w (syn ów K iejstu ta i O lgierda).
In n ego ty p u w ą tp liw o ś c i zw ią za n e są z tw ierd zen ia m i autora, że sposób za b ó jstw a św . W ojciecha, tj. p o ćw ia rto w a n ie zw ło k i w b ic ie g ło w y na pal, zgodne być m iało z p r a w o d a w stw e m pru sk im (s. 48); że w a sa l w o k resie śred n io w iecza za leżn y b y ł je d y n ie od b ezp o śred n ieg o sen iora (s. 114); czy też, że ok reślen ie „ A esti” słu ży ło pisarzom sta ro ży tn y m i sagom sk a n d y n a w sk im na ozn aczen ie p le m ion in d o eu ro p ejsk ich o sia d ły ch nad B a łty k iem (B ałtów , s. 24). W e w szy stk ich tych przyp ad k ach m am y do czy n ien ia z jed n ostron n ą, bądź n iep ełn ą p rezen ta cją danych. N a tem at p r a w o d a w stw a pru sk iego w X w . n ie m ożna p o w ied zieć nic
^ p e w n e g o 51. P rzytoczon a zasad a h ierarchii feu d a ln ej jest jed n ą z dw u o b o w ią zu
jących w ty m czasie. „M odel a n g ie lsk i” zaś za k ła d a ł bezp ośred n ią zależność w sz y stk ic h -p o d d a n y c h od n a jw y ż sz e g o sen iora (tj. w ła d c y )82. W reszcie term in em „ A e sti” o p isyw an o lu d y b y ć m oże w k lu czu g eo g ra ficzn y m (zam ieszk u jące na w sch ó d od u jścia W isły), n ie seg reg u ją c etn iczn ie in d o eu ro p ejsk ich B a łtó w od E stów (Finów ). P rzy to czo n y zaś pogląd, to ty lk o jed n a z h ip otez w ią żą ca tę n azw ę z etn iczn y m d esy g n a tem 38
W yraźnie n ie dbał w ię c au tor b y p recy zo w a ć m y śli. N ie u n ik a ł też „sk rótów p o ję c io w y c h ”, m ogących w y p a cza ć ich tok. I stąd w o p isie k o le jn y c h ch ry stia n i zacji, rozp oczętym od F ra n k ó w i chrztu C hlod w iga w 496 r., zn ajd u ją się w zm ia n k i : na tem a t p rzyjęcia n o w ej w ia r y w śró d W izygotów i L on gob ard ów w VI i V II stu
le c iu (s. 26). Oba te lu d y zaś b y ły ju ż od b lisk o dw u w ie k ó w sch ry stia n izo w a n e, ty le że w y z n a w a ły a rian izm . N ie m ożna jed n a k zm ia n y w y z n a n ia tra k to w a ć na rów n i ze w stęp n ą ch ry stia n iza cją .
S zereg p rzytoczon ych za strzeżeń p od k reślać m ia ł je d y n ie n ieró w n y ch arak ter pracy M. K osm ana. Z d ecy d o w a n ie lep sze są p artie ch ro n o lo g iczn ie najp óźn iejsze, ' o m a w ia ją ce la ta k o n trrefo rm a cji po w ie k X IX . J e st to z a p ew n e efe k te m p o g łęb io
n y ch stu d ió w autora, z w ią za n y ch z w ie lo le tn im i b ad an iam i. C iek a w e u w agi, które tra k to w a ć n a leży ja k o c ią g p o stu la tó w b a d a w czy ch za w a rte są zw ła szcza w jej trzeciej części, om a w ia ją cej „p ogań stw o u ch rześcija n io n e” (s. 279—384).
Sp orn ym n ied o cią g n ięciem zaś ca ło ści p o zo sta ł n ie k o n se k w e n tn ie sto so w a n y ap arat n au k ow y. O peruje b o w ie m autor jak b y od n iech cen ia p o d a w a n y m i p rzyp i sam i, za w iera ją cy m i cza sem lite r a tu r ę m ało istotn ą; p om ija zaś w ie le przek azów źród łow ych m ogących e w e n tu a ln ie u ła tw ić k ry ty czn e p oru szan ie się czy teln ik a w p rezen to w a n y m m a teria le. W ym ogów ty c h n ie sp ełn ia na p ew n o sk ró to w y p rze gląd źródeł zam ieszczon y n a koń cu pracy, oscy lu ją cej n ieja sn o na k ra w ęd zi pop u la ry za cji i litera tu r y n a u k o w ej.
81 P or. S. M i e l c z a r s k i , M isja p ru s k a ś w ię te g o W o jciech a , G dańsk 1967; H. Ł o w m i a ń s k i , R e lig ia S ło w ia n , s. 190—207; t e n ż e , P r u s y p o g a ń sk ie, Toruń 1935, s. 23— 44; A. F i s c h e r , E tn o g ra fia d a w n y c h P ru só w , G d yn ia 1937, s. 30 n.; por. też na tem at k o d y fik a c ji W. T. P a s z u t o, P o m e za n ija . P o m e za n s k a ja P ra w d a
к а к is to r ic z e s k ij is to c z n ik iz u c ze n ija o b sz c ze stw ie n n o g o i p o litic z e s k o g o s tr o ją P o - m e z a n ii X I I I —X IV w ., M osk w a 1955 oraz J u ra P ru te n o r u m , w y d . J. M a t u s z e w
s k i , T oruń 1963.
82 Por. np. G. G. С o u 1 1 o n, P a n o ra m a ś r e d n io w ie c z n e j A n g lii, W arszaw a 1976, s. 57—70.
88 P rob lem ten p osiad a olb rzym ią literaturę; c zę śc io w e g o jej zesta w ien ia , w raz z w ła sn y m k om en tarzem d ok on ał J. P o w i e r s k i , N a jd a w n ie js z e n a z w y e tn ic zn e
z te r e n u P ru s i n ie k tó r y c h o b s z a r ó w są sied n ich , „K o m u n ik a ty M azu rsk o-W arm iń
