Jan Dyduch
Duszpasterski i kanoniczny wymiar
wizytacji parafii
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 44/1-2, 21-30
Praw o K anoniczne 44 (2001) nr 1-2
KS. JA N D Y D U C H
DUSZPASTERSKI I KANONICZNY WYMIAR WIZYTACJI PARAFII
Treść: W stęp. 1. Parafia „K ościołem zamieszkującym pośród swych synów i có rek”. 2. Wizytacja parafii w ypełnianiem potrójnej misji K ościoła. Z akończenie.
Wstęp
Wizytacje kanoniczne parafii, zgodnie z przekazywaną od w ie ków tradycją, potw ierdzoną przez Sobory powszechne i liczne do kum enty kościelne, stanowiły jed en z istotnych elem entów posłu giwania pasterskiego biskupa1. Jed n ak pełn e postrzeganie wizyta cji kanonicznych parafii, to traktow anie ich jak o współpracy bisku pa i innych duszpasterzy w szczególności proboszczów. Skutecz ność wizytacji biskupiej nastąpi wówczas, jeśli stanie się ona akcją duszpasterską w parafii, akcją wspólną, w której bierze udział bi skup wizytujący, duszpasterze pracujący w parafii, zakonnicy i za konnice tam mieszkający, a także wierni świeccy. W łaśnie taki ob raz wizytacji kanonicznych parafii zam ierza ukazać prezentow any artykuł.
1. Parafia „Kościołem zamieszkującym pośród swych synów i córek”
Przykładem, poniekąd wzorem , przeprow adzania wizytacji k a nonicznych, jest K ardynał K arol Wojtyła, który przeprow adzał je z wielką gorliwością, począwszy od pierwszych miesięcy swego bi skupstwa. Od 1959 r. do 1978 zwizytował około 400 parafii. Trzeba dodać, że ostatnią wizytację w Archidiecezji Krakowskiej p rzep ro
1 Por. E. Sztafrow ski, Podręcznik Prawa K anonicznego, W arszawa 1985, t. II, s. 92.
wadził w ośrodku duszpasterskim na Złotych Ł anach w Bielsku Białej. Było to od 29 IX - 11 X 1978, a więc już po śmierci Jana Pawła I. Z Bielska Białej bezpośrednio, w dniu 2 października, udał się do Rzymu, aby uczestniczyć w pogrzebie papieża i wziąć udział w konklawe, na którym został wybrany pasterzem Kościoła pow szechnego2. Trzeba uzupełnić, że na jesieni tegoż roku /1978/ zaplanow ane m iał wizytacje w dekanacie Żywiec - Południe. Były one już dokładnie ustalone i om ówione z duszpasterzam i. W śród zaplanowanych wizytacji, m iała się odbyć także w Rajczy od 14-16 X 1978. W arto przytoczyć program przewidziany na 16 październi ka. Był to poniedziałek: godz. 8.00 - Msza św. dla starszych i cho rych parafian, dla III Z akonu, Żywego R óżańca i dla pracowników charytatywnych; godz. 9.00 - wizytacja u sióstr felicjanek m ieszka jących na wikarówce w Rajczy; godz. 10.00 - wizytacja punktów katechetycznych w Rycerce D olnej, Rajczy Dolnej i Nieckulinie, w czasie wizytacji punktów katechetycznych odwiedziny chorych pozostających w dom ach; godz. 17.00 - Msza św. na zakończenie wizytacji, błogosławienie dzieci i pożegnanie ks. K ardynała.3 O patrzność Boża zm ieniła tok zaplanowanych zajęć K ardynała K arola Wojtyły, który w tym dniu został wybrany Z astępcą Jezusa Chrystusa na ziemi.
Jako Biskup Rzym u, Jan Paweł II w dalszym ciągu bardzo wy soko ceni wizytacje kanoniczne i przeprow adza je w parafiach D iecezji Rzymskiej. W śród wielu dokonań swojego pontyfikatu ogrom ną wagę przywiązuje do bezpośredniego duszpasterstw a prow adzonego w parafiach Diecezji Rzymskiej w czasie wizytacji. W dn. 31 X II 1998 r. Ja n Paweł II przewodniczył uroczystym nie szporom na zakończenie Starego R oku w rzymskim kościele Św. Ignacego Loyoli. W kazaniu powiedział wtedy: „Jakżeż nie dzię kować Bogu za obfite dary, które nam przekazał w kończącym się roku. W ten wieczór wraz z wami chciałbym szczególnie dzięko wać za to, czego dokonał w naszej w spólnocie diecezjalnej. Myślę o wizytacjach w parafiach, stanowiących cenne i wzbogacające okazje do owocnych spotkań duszpasterskich. N a przestrzeni 20 lat odw iedziłem aż 273 parafie, spotykając się w każdej z gorliwą
2 2 KS. J. DYDUCH [2]
2 Por. J. D yduch, Kanoniczne wizytacje parafii Kardynała Karola Wojtyły, K raków 2000, s. 22-23.
wiarą i aktywnym działaniem dzięki zaangażow aniu kapłanów , za konników, zakonnic i świeckich...”4. Od tego czasu Ojciec Święty zwizytował jeszcze ponad 20 parafii, tak, że liczba ich wzrosła p ra wie do 300.
Biskup, przeprowadzający wizytację kanoniczną parafii spotyka się, jak to powiedział Papież, z gorliwą wiarą kapłanów, zakonni ków, zakonnic i świeckich. Przychodzi on do powierzonej owcza rni, której jest nauczycielem wiary i obyczajów, kapłanem i p aste rzem. Naucza o tym bardzo pięknie, instrukcja o pasterskim posłu giwaniu biskupów: „M ając przed oczyma obraz Jezusa D obrego Pasterza, ukazuje się biskup wiernym nie ‘jako błyszczący m ow ą’ 11 Kor 2, 11, ani wsławiający się słowem i czynem, lecz przyoble czony duchem Jezusa Chrystusa, naśladujący Jego pokorę, łagod ność, oddanie, sztukę słuchania i zjednywania sobie słuchaczy”5. Miłość pasterska jest jakby duszą wizytacji. O na winna towarzy szyć biskupowi, gdy naucza,· szafuje świętymi sakram entam i, a ta k że gdy sprawdza, jak przedstaw ia się duszpasterstw o w parafii i jej stan m aterialny i majątkowy. Wizytacja kanoniczna bowiem zawie ra także elem enty wyraźnie przez praw o przewidziane. K odeks Prawa K anonicznego nakazuje: „Biskup obowiązany jest wizyto wać dicezję każdego roku, albo w całości, albo częściowo, tak je d nak, by przynajmniej raz na 5 łat zwizytował całą. Obowiązek ten ma wypełnić osobiście, a w wypadku uzasadnionej przeszkody, przez biskupa koadiutora lub pom ocniczego albo przez wikariusza generalnego lub biskupiego, albo przez innego p rezbitera” /kan. 396, §1/ oraz: „Zwyczajnej wizytacji biskupiej podlegają osoby, in stytucje katolickie, rzeczy i miejsca święte, znajdujące się w o b rę bie diecezji” /kan. 397, §1/.
Spełniając te funkcje wizytacyjne, biskup jest inspirowany m iło ścią pasterską, dzięki której jak pisze również przywołana już in strukcja „Ecclesiae im ago”: „Wizytacja pasterska jest czynnością apostolską, zwiastunem łaski. Zaw iera w sobie obraz owej szczegól nej i wprost cudownej wizytacji, u której najwyższy Pasterz, stróż /biskup/ naszych dusz /por. 1 Pt 2, 23/ Jezus Chrystus nawiedził i odkupił swój lud. /por. Łk 1, 68/.”6
[3] WYMIAR WIZYTACJI PARAFII 23
4 E O sservatore R om ano, 20/1999/ nr 2, s. 38.
5 K ongregacja biskupów, Instrukcja „Ecclesiae im ago”, 2 2 II 1973 / = E1/, n.170. 6 Tamże, n. 166.
O dw iedzający parafię biskup spotyka się z kapłanam i - dusz pasterzam i, którzy w jego im ieniu i pod jego zwierzchnictwem spraw ują tam na m iejscu duszpasterstw o. Jeśli wizytacja k a n o niczna parafii m a stać się forum w spółpracy pasterskiej biskupa i kapłanów -m iejscow ych duszpasterzy, to musi być nawiązany wzajem ny, owocny dialog, uwzględniający zarów no osiągnięcia, jak i trudności i niedom ogi w ewangelizacji i apostolstw ie. M oże zajść po trzeb a wspólnego, ponow nego i wnikliwego p rzean alizo w ania całego program u i plan u duszpasterstw a, zakończonego konkretnym i wnioskam i. B iskup nie m oże zamykać oczu i p rze m ilczeć zaniedbań, czy lekcew ażenia obowiązków przez d uszpa sterzy, lecz: „W izytacja m a na uwadze raczej niesienie pom ocy niż sądzenie pracow ników winnicy Pańskiej”7. P rzedm iotem zain teresow ania wizytującego biskupa jest całokształt życia i posługi kapłanów , także ich sytuacja m aterialnobytow a. Spraw ę tę n a stę pująco postrzega K odeks Praw a K anonicznego: „Biskup d iece zjalny w inien otoczyć szczególną tro sk ą prezbiterów , których p o w inien wysłuchiwać jak o pom ocników i doradców , stać na straży przysługujących im upraw nień i troszczyć się o to, aby w ypełniali właściwe ich stanow i obowiązki i mieli do dyspozycji środki oraz instytucje p otrzeb n e do rozw oju życia duchow ego i in te le k tu a l nego. Jeg o troską m a być rów nież zapew nienie im godziwego utrzym ania o raz opieki społecznej, zgodnie z przepisam i praw a”, /kan. 384/. Szczególne zainteresow anie wykazuje wizytujący b i skup kap łan am i starym i i chorym i. Odw iedza ich i niesie im p o m oc. W izytacja kanoniczna parafii jest w ażną okazją do zam ani festow ania jedności biskupa i kapłanów : „W czasie wizytacji p a sterskiej ukazuje się biskup w dostrzegalny sposób jak o widzialne ź ródło i fu n dam en t jedności w pow ierzonym sobie K ościele p a r tykularnym ”8 Stąd w ażną jest obecność w czasie wizytacji również kapłanów z innych parafii, z sąsiedztw a i z d ek an atu , zwłaszcza na pow itaniu i rozpoczęciu wizytacji oraz jej zakończeniu. Także godne polecenia byłoby na tę okazję zaprosić i zgrom adzić k a płanów pochodzących z tej parafii, ja k również tych, którzy p o p rzed n io w niej pracow ali.
2 4 KS. J. DYDUCH [4]
7 Tamże, n. 166. 8 Tamże, n. 166.
Przedm iotem wizytacj w parafii są dom y zakonne m ęskie i żeń skie. U pow ażnia biskupa do tego praw odaw ca powszechny: „Bi skup diecezjalny może osobiście lub przez kogo innego podczas wizytacji pasterskiej, jak również w wypadku konieczności wizyto wać: kościoły, kaplice, do których w ierni stale uczęszczają, szkoły oraz inne dzieła pobożności lub m iłosierdzia pow ierzone zako n nikom ...” /kan 683, §1/. Szanując autonom ię zakonów, zapenioną im przez prawo, wizytujący biskup upoważniony jest do zwizyto wania i spraw dzenia wszystkiego tego, co dotyczy duszpasterstw a i apostolstw a prow adzonego przez zakony. W inien zatroszczyć się 0 to, aby apostolskie i duszpasterskie w spółdziałanie zakonników 1 zakonnic z kapłanam i diecezjalnym i służyło zbawieniu wiernych i dobru Kościoła. Z e swej strony zakonnicy, zwłaszcza kapłani za konni winni być gotowi do wielorakiej w spółpracy z biskupem i duszpasterstw em diecezjalnym . Sobór W atykański II naucza: „K apłani zakonni wyświęceni do zadań kapłańskich na to, by i oni byli skrzętnym i w spółpracow nikam i biskupiego stanu, m ają dzi siaj służyć jeszcze większą pom ocą biskupom wobec zwiększenia się potrzeb dusz.”9 Biskup trak tu je kapłanów zakonnych jako współpracowników w duszpasterstw ie. Jawi się to w sposób szcze gólny przy wizytacjach tych parafii, których prow adzenie zostało powierzone kapłanom zakonnym .
Przedm iotem troski wizytującego biskupa są domy zakonne żeń skie. W śród nich zakony kontem placyjne, które w Kościele, die cezji i parafii spełniają niezwykle doniosłą rolę. Także inne zakony żeńskie prowadzące różne dzieła apostolskie. Wizytujący biskup winien docenić zarów no dzieła apostolskie przez nie spełniane, na przykład prowadzenie przedszkoli, ochronek, szkół, zakładów dla niepełnosprawnych, starców, przewlekle chorych, szpitali itp.: jak również charyzmat zakonny.
Spotkania z wiernymi świeckimi stanowią trzon wizytacji kano nicznej parafii. M ają to być najpierw spotkania ogólne z wiernymi uczestniczącymi w Mszach świętych i nabożeństwach, którym prze wodniczy biskup. O prócz takich spotkań są potrzebne spotkania z tymi wiernymi, którzy bezpośrednio w spółpracują z duszpasterza mi, np. z organistą, kościelnym. Ważne są spotkania z zespołami,
[5] WYMIAR WIZYTACJI PARAFII 25
radam i, grupam i, organizacjami, stowarzyszeniami, rucham i apo stolskimi świeckich oraz ich m oderatoram i. M ożna wymienić takie jak: Żywy Różaniec, III zakony, chóry i orkiestry parafialne, brac twa, arcybractwa, Straż Honorowa, zespoły m inistranckie, zespoły lektorów, i inne organizacje. O grom ne znaczenie w rozwoju i dyna mice duszpasterskiej parafii miały i m ają duszpasterstwa stanowe i specjalistyczne. Tu trzeba wymienić duszpasterstwo akademików, nauczycieli, lekarzy, pielęgniarek, robotników, rolników, inżynie rów. Spotkania z uczestnikam i duszpasterstw stanowych i specjali stycznych stanow ią niezwykle istotny elem ent wizytacji kanonicz nej. Trzeba dodać, że do spotkań, z różnymi grupam i, zespołami, duszpasterstwam i stanowymi i specjalistycznymi ogrom ną wagę przywiązywał Kardynał Karol Wojtyła i zawsze m iał na nie czas. Czasem m oże się zdarzyć, że właśnie wizytacja będzie okazją do za łożenia, utworzenia jakiejś grupy czy organizacji lub stowarzyszenia w parafii. Chodzi oczywiście oto, aby one po odjeździe biskupa n a dal prowadziły działalność.
W śród zespołów nie m oże nie być w parafii zespołu charytatyw nego, zajmującego się działalnością wśród biednych i chorych. Wi zytujący biskup winien dużo czasu poświęcić biednym, chorym i sta rym. Nie tylko uczestnicząc w spotkaniu ze starymi i lżej chorymi w kościele, ale także nawiedzając obłożnie chorych w ich domach, czy w szpitalach, w dom ach starców i innych dom ach opieki spo łecznej. Ważną sprawą, jawiącą się podczas wizytacji jest troska 0 jedność Kościoła, wyrażająca się ruchem ekumenicznym. Biskup spotyka się z braćm i odłączonymi i ich duszpasterzam i. Takie spo tkania jed n ak powinny być przygotowane i uzgodnione wcześniej między proboszczem i duchownym innego wyznania oraz zaakcep towane przez biskupa.
2. Wizytacja, parafii wypełnianiem potrójnej misji Kościoła
Biskup w czasie wizytacji kanonicznej parafii w ypełnia posługę nauczania, uśw ięcania i rządzenia. Praw odaw ca nakazuje bisku powi: „Biskup diecezjalny m a obow iązek przedstaw iać wiernym 1 wyjaśniać praw dy wiary, w k tó re należy wierzyć i stosować w obyczajach, sam często przepow iadając. Pow inien również trosz czyć się o to, by pilnie w ypełniano przepisy kanonów dotyczące posługi słowa, zwłaszcza hom ilii i nauczania katech e tycznego, tak, żeby wszystkim była przekazyw ana cała nauka
chrześcijańska” /kan. 383, §1, KPK/. Biskup wizytując, naucza poprzez kazania, hom ilie, przem ów ienia, jak również spraw dza, jak głoszone są praw dy Boże w parafii. Słucha kazanań wygłasza nych przez kapłanów i je ocenia. Uczestniczy w katechizacji, przysłuchuje się nauczeniu religii prow adzonem u w szkole czy w innym m iejscu. U dzielanie sakram en tu bierzm ow ania łączy z k a techizacją dzieci i m łodzieży. Troszczy się o katolickie wychowa nie dzieci i m łodzieży. D zieci i m łodzież są przedm iotem szcze gólnego zainteresow ania podczas wizytacji. O prócz katechizacji sprawdza, a w razie potrzeby inspiruje inne form y d u szp aster stwa dzieci i m łodzieży, na przykład: ich przystępow anie do świę tych sakram entów , M sze święte dla dzieci i m łodzieży, reko lek cje, grupy i zespoły m łodzieżowe.
Posługa uśw ięcania spełniana przez biskupa podczas wizytacji koncentruje się p rzed e wszystkim w okół spraw ow ania Liturgii Eucharystycznej i udzielania Sakram entów świętych. L iturgia E u charystyczna w inna być spraw owana w sposób uroczysty, z udzia łem służby liturgicznej: m inistrantów , lektorów , kantorów , k o m entatorów , zgodnie z posoborow ą odnow ą liturgiczną. Takiej li turgii przew odniczy biskup, wskazana jest także - o ile to możliwe - koncelebra. Biskup udziela sakram entu bierzm ow ania, którego jest zwyczajnym szafarzem , również zasiada w konfesjonale, aby spowiadać i rozgrzeszać wiernych. N a podstaw ie spraw ozdań z wi zytacji kanonicznych przeprow adzanych przez K ardynała K arola Wojtyłę m ożna stwierdzić, iż szafowanie sakram en tu pokuty było nieodłącznym p unktem program u każdej wizytacji. O prócz sza- farstwa sakram entów , biskup przew odniczy innym aktom kultu i pobożności, na przykład: poświęca kościoły, prowadzi procesję żałobną na cm entarz i modlitwy za zmarłych. K ardynał Karol Wojtyła napisał w spraw ozdaniu z wizytacji parafii w Makowie Podhalańskim: „Z kolei odpraw iłem Mszę świętą ‘de die’ w in ten cji zmarłych parafian i kapłanów . Po Mszy św. udaliśm y się na cm entarz przylegający do kościoła parafialnego w procesji żałob nej. Parafianie stali przy oświetlonych grobach swoich zmarłych, a procesja okrążyła cały cm entarz. Był to piękny obraz łączności Kościoła na ziem i i w wieczności”1".
[7] WYMIAR WIZYTACJI PARAFII 2 7
Ważnym zadaniem biskupa podczas wizytacji, jest duszpaster stwo m ałżeństw i rodzin. Sam wśród nich duszpasterzuje i spraw dza: jak wygląda to duszpasterstwo w parafii. Nauczanie Soboru W atykańskiego II i dokum enty posoborowe, zwłaszcza posynodal na adhortacja „Familiaris consortio” z 22 X I 1981, podkreślają obowiązek wielorakiej troski duszpasterskiej o małżeństwa i rodzi ny. Sięgnijmy znowu do wizytacji K ardynała Karola Wojtyły. C en tralnym, chyba najważniejszym elem entem wizytacji... było, dla nie go zgrom adzenie małżonków na Mszy Świętej i udzielenie każdej parze indywidualnego błogosławieństwa. Czasem w tej ceremonii uczestniczyły całe rodziny. W większych parafiach takie błogo sławieństwo było udzielane na dwóch, trzech czy nawet czterech M szach świętych. Podział grup był dokonywany w zależności od stażu małżeńskiego. Kardynał Karol Wojtyła pisał na ten tem at: „W punkcie 1-ym pragnę wyjaśnić, dlaczego w czasie wizytacji bi skupich w parafii błogosławię poszczególne małżeństwa. Jaki to ma sens i w jaki sposób można to wykorzystać, wprowadzając w cało kształt duszpasterstwa parafialnego. W istocie rzeczy spotkania wi zytacyjne z małżeństwami uważam za bardzo ważny wręcz central ny m om ent wizytacji.... Spotkanie to jest pom yślane tak, aby dla duszpasterzy miejscowych stanowiło punkt wyjścia i zarazem punkt dojścia w ich własnym duszpasterstwie rodzin....,,". W tym duszpa sterstwie trzeba zwrócić szczególną uwagę na rodziny wielodzietne. Przedm iotem troski biskupa podczas wizytacji są sprawy m ate rialne i m ajątkow e parafii. Biskup sam lub przez swoich przedsta wicieli sprawdza stan budynków kościelnych i służących duszpa sterstwu, stan m ajątku i finansów parafialnych, sposób adm inistro wania m ajątkiem kościelnym i beneficjalnym, jeśli taki jest. Pod czas wizytacji trzeba ustalić, czy nie zachodzi potrzeba budowy no wego kościoła, kaplicy czy innych budynków; także czy nie zachodzi potrzeba tworzenia nowych struktur parafialnych. Biskup wizytuje kancelarię parafialną i archiwum, ich wyposażenie, sprawdza księgi parafialne oraz sposób przechowywania dokum entów kościelnych, zwłaszcza starych. O grom ne znaczenie dla dokum entowania wyda rzeń posiada kronika parafialna, która winna być rzetelnie na bie
2 8 KS. J. DYDUCH [8]
11 Por. A. Boniecki, Kalendarium życia Karola Wojtyły, wyd. II, K raków 2000, s. 160.
[91 WYMIAR WIZYTACJI PARAFII 2 9
żąco prowadzona. Sprawdza także stan naczyń i szat liturgicznych, wykazuje troskę o zabytki i kościelne dziedzictwo historyczne.
Biskup po przeprowadzonej wizytacji sporządza sprawozdanie, które przesyła do parafii. Zawiera ono, między innymi, zalecenia i polecenia powizytacyjne, stanowiące swoisty program pracy na przyszłość. D la utrw alenia owoców wizytacji wskazane jest spotka nie powizytacyjne biskupa z duszpasterzam i, dokonujące podsum o wania; zazwyczaj po zakończeniu wizytowania parafii w dekanacie. Kardynał Karol Wojtyła wprowadził zwyczaj zapraszania duszpa sterzy i wiernych wizytowanych parafii do katedry na uroczystość Bożego N arodzenia i W ielkanoc.
D obrem u przeżyciu wizytacji pom aga odpowiednie jej przygoto wanie. W spom niana już instrukcja. „Ecclesiae im ago” p ro p o nuje poprzedzenie wizytacji misjami czy specjalną serią kazań i przem ówień na tem at wspólnoty Kościoła, posłannictwa i zadań Episkopatu. W tę akcję przygotowawczą należy włączyć środki przekazu12. Potrzebna jest przedwizytacyjna współpraca z wydziała mi Kurii Biskupiej, w szczególności z wydziałem katechetycznym, charytatywnym, duszpasterstwa rodzin i gospodarczym. W niektó rych sprawach potrzebne będzie wyczerpujące i rzetelne wypełnie nie przesłanych z Kurii ankiet, dotyczących spraw duszpasterskich i gospodarczych.
Zakończenie
N a zakończenie w arto przytoczyć wypowiedź K ardynała K arola Wojtyły zaw artą w wytycznych skierowanych do duszpasterzy: „W i zytacja czyli odwiedziny biskupa w parafii posiadają nade wszystko znaczenie duszpasterskie. Poprzez obecność biskupa parafia lepiej widzi swoje miejsce w Kościele i pełniej przeżywa swój udział w je go posłannictwie. Praktyka wizytacyjna, jaka rozwinęła się w n a szej Archidiecezji, zm ierza do tego, aby biskup mógł spotkać się z całą społecznością parafialną według wieku, stanu i zadań, do wszystkich przemówić, wszystkim uświadomić ich udział w dziele zbawienia, płynące stąd obowiązki, a także udzielić błogosław ień stwa pasterskiego.”13
12 Por. E l, n. 169.
3 0 KS. J. DYDUCH [10]
The pastoral and can on ical m eaning o f the P arish visita tio n s
T he canonical visitations o f parishes are th e essential instrum ent o f the bishop’ s pastoral ministry. T he legislator requires to conduct them systematically in such a way th a t the entire diocese could be visited during the period o f five years. Sub jects to th e visitations are persons, C atholic institutions, also sacred places and ob jects rem aining on the territo ry o f the given parish.
T he parish visitation should becom e the joint pastoral action o f the bishop, th e priests, th e religious and the laity; action perm eated with loving concern for souls. T he bishop inspects all dep artm en ts o f apostolate and pastoral m inistry in the p a rish, its adm inistration and financial status. D uring his visitation, the bishop p e r form s his mission o f teaching, sanctifying and governing.
