Marian Żurowski
Odpowiedzialność zorganizowanego
zespołu za przestępstwo swego
reprezentanta w ujęciu Innocentego
IV
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 24/1-2, 255-263
P ra w o K an on iczn e 24 (1981) nr 1— 2
KS. M. ŻUROWSKI
O D PO W IE D ZIA L N O ŚĆ ZO R G A NIZO W AN EG O Z E SPO ŁU Z A PR ZESTĘPSTW O SW EGO R EPR EZ E N T A N T A W U JĘC IU
IN NO CEN TEG O IV
N a w stęp ie w a rto za zn aczyć, że przy o m a w ia n iu za sy g n a liz o w a n e go p rob lem u pom ija się w sz e lk ie w y p a d k i zu p ełn ie p ew n ej, oso b istej o d p o w ied zia ln o ści rep rezen ta n ta , biorąc pod u w a g ę je d y n ie d o ty czą ce zb iorow ości tzn. ta k ie , k tórych d ok on an o z ra cji p e łn ie n ia przez n ieg o siwej fu n k cji, lu b p rzy n a jm n iej p o zo sta ją ce w ’ śc isłe j r e la c ji do tw e g o sta n o w isk a . W chodzi w ra ch u b ę zarów n o o d p o w ied zia ln o ść p rze łożon ego, jak i p rokuratora, p osiad ającego k o m p eten cje u d zielo n e mu przez zo rg a n izo w a n y zesp ó ł do z a ła tw ie n ia ja k ie jś sp raw y. N ie będą w ię c u w zg lęd n io n e sy tu a cje, w k tó ry ch w y stę p u ją on i jako osob y - p ry w a tn e.
J e ś li ch od zi o te k s ty p raw n e sk ła n ia ją ce k a n o n istó w o w ego okresu do za jęcia się ty m za g a d n ien iem , to n a leży przed e w sz y stk im w y m ie n ić C. 11, qu. 3, c. 63. P r a w o d a w c a u w a ża tu za słu sz n e pozbaiwie- n ie przełożonego p r z y w ile ju u d zielon ego m u z r a cji sp ra w o w a n ej fu n k cji, p on iew aż n a d u ży w a on u d zielo n ej mu w ła d z y Z k o le i z a sto so w a n ie starej zasad y p ra w n ej, że sp ołeczn ość n ie m oże p on ieść szk o d y z pow odu sw eg o rep rezen ta n ta , sp o ty k a m y już w C. 16, qu. 6, c. 2. C zasem p rzestęp stw o zw ierzch n ik a b y w a bardzo w ielk ie. W ów czas i w y m ia r sp r a w ie d liw o śc i m u si być o d p o w ied n i w stosu n k u do p rze stęp stw a . J ed n ą z n a jsu ro w szy ch kar jest dapozycja. N ie n a leży jed n a k z teg o pow odu zab ierać w ła sn o ś c i p rzy n a leżn ej do K ościoła. G d y b y to się stało, trzeb a b ezw zg lęd n ie dobra zabrane K o śc io ło w i n a ty c h m ia st z w r ó c ić 2. Z asada p o w y żej za sto so w a n a (,/delictum p erson ae n on d e b e t in d etrim en tu m eo cle sia red u n d are”), zam ieszczon a p óźniej w re g u le 76 R J in V I°, z a sta ła p rzejęta przez p raw o k an on iczn e z pra w a rzym sk iego. Ma ona sw oje p o d sta w y w różn ych m iejsca ch , jak i w y p o w ied zia ch sły n n y c h p r a w n ik ó w o d n o śn ie fu n k c ji op iek u n a *.
1 „Privileigum om nio m eretu r a m ittere q u i penm issa sib i a b u titu r p o- te s ta te ...” C. 11, q. 3, c. 63;
2 „...eadem eiu s d e p o sitio co n fin m etu r, et om n es r es su a e e c c le sia e , q u a e ab latae fuerurat restituarrtur, q uia d elictu m p erso n a e in dam num e c c le sia e non est co n v erten d u m ...” C. 16, q. 6 c. 2;
256 K s. M. Ż u ro w sk i ,[18]
R ów n ież E u g en iu sz III nie p orw ała, a żeb y p rzestęp stw o d ok on an e p rzez fu n k cjo n a riu szy k lasztoru bez wieidzy apata m ogło b yć p rzy czy n ą u tr a ty u p ra w n ień , jak ie p rzy słu g u ją k la szto ro w i. M ów i o ty m X , 2, 7, c. 3 4.
In n ym te k ste m , k tó ry p ob u d ził d ek rety stó w i d ek reta listó w do n a p isa n ia w ie lu k o m en ta rzy na tem a t k aran ia zb iorow ości, a przy te j o k a z ji ró w n ie ż i do za jęcia się p rob lem em o b ecn ie o m a w ia n y m jest X , 5, 3, c. 30. D o ty czy on w y m ierza n ia sp r a w ie d liw o śc i w zg lęd em p rze łożon ych n ieza leżn ie od su sp en sy i d ep o zy cji teg o , k to d ok on ał sy m o - n ia c k ie g o p rzyjęcia do k lasztoru . A n a lo g iczn ą ok azję do w y p o w ie d z i n a te n tem a t stw a rza X , 5, 39, c. 53, z a w ie r a ją c y n ak az ogłoszen ia k a r y ek sk o m u n ik i n a fu n k cjo n a riu szy i ra d n ych , m iasta, k tóre w y d a ło n ie g o d z iw e sta tu ty 5.
Z anim b ęd zie m ożn a przejść do szczeg ó ło w eg o o m ó w ien ia p ogląd ów In n o cen teg o IV, w y p a d a p rzyn ajm n iej w sp o m n ieć w y p o w ied zi ty ch d e k r e ty s tó w i dekreitalistów , k tórzy sto p n io w o coraz bard ziej p rzy czy n ili się do w y ra źn eg o rozgran iczen ia sy tu a cji, k ie d y w in ie n b yć u k a ra n y sam zw ierzch n ik , czy d zia ła ją cy z u p o w a żn ien ia zb io ro w o ści pro kurator, od w y p a d k u , k ied y k o n sek w en cje p on osi rów n ież zorgan izo w a n a zbiorow ość.
Z god n ie z p o g lą d em G racjana w y ra żo n y m w „ d ictu m p o st” C. 16, qu. 6, c. 7: p rzestęp stw o opata n ie m o że być p rzy czy n ą szkody w y rządzonej k la szto ro w i, p o n iew a ż rep rezen ta n t sp o łeczn o ści posiada u p o w a żn ien ia , b y d ziałać na k orzyść zespołu,' n ie zaś na jego szko d ę *.
P a u c a p a le a w sw o jej su m ie n ie w n o si nic n o w e g o 7, a R olandua propter ae'tatem suan> sponite s e d e fen d ere n e q u it” {P aul. 1. 1 pr. D . d e tu te la 26, 1). „D olu s tu to m m pu ero n e q u e n e c e r e n eq u e p ro d esss d e b e t” .(Palp. 1. 3 D. q u ando e x fa c to 26, 9). „Im p u b eres sin e tu tore a g e n te s, n il poisse scire in te llig u n tu r ” (Pap. 1 10 d e j. et f. ignor 22, 2). „O fficio tu to ris in cu m b it ra tio n es su i co n ficere et p u p illo red d ere” (1. 1 § 3, de tut. et rat. distr.). „T utoris p ra ecip u u m o ffic iu m est n e in d efen su m p u p ijlu m r e lin q u a n t” (Marc. 1. 30 de a m f. tu t. 26, 7). „Cit. B a r t o c c e t t i V i c t o r i u s , D e r e g u lis iu ris, R am a 1955, S. 237 s. 4 „..A dicim Us eitiam u t p rop ter in iu ria m q u am ig n o ra n te abbate S. T rin ita tis, R ip u le n si ab b ati audiviim us illa ta m [...] M on asteriu m S. T rin ita tis n u lla te n u s su o iu re p riv etu r”. X . 2, 7. c. 3.
5 Cfr. X . 5, 39, c. 49;
6 „Si ergo d e lic tu m p erso n a e in d am n u m e c c le s ia e c o n v e r ti n o n p o te s t, quia procu rator co n d itio n em e c c le sia e potesit fa c e r e m elio rem , n on d eterio rem , ...” G ra tia n i Dp. C. 16, q. 6, c. 7;
7 S u m m a P a u c a p a l e a-e, C. 16. q. 6, ed. G ië sse n 1890, S. 89; 8 „...n egligen tia e p isc a p i in dam num e c c le sia e c o n v e r titu r [...] Ergo d e lic ti n om in e <crdmen in te lig itu r n o n n e g lig e n tia [...] d ictu m e s t eo cle - siam in propriis reb u s pro a lic u iu s d elicto m in im e p ro scrib en d a m . ... V e r e d e lic tu m p erso n a e in d am n u m e c c le sia e c o n v e r ti n o n debet, q u ia d ig n ita s e c c le sia e in d ig n ita te sacerd otis n o n im m in u itu r ... R o l a n - d u s B a n d i n e l l u s , S u m m a , C . 16, q. 6; ed. T h a n n er FV. In n sbruck 1874 s. 55
{191 O d p ow ied zialn ość zesp ołu za p rzestęp stw o 257
B a n d in e lli sto su ją c a n a lo g ię do szk od y m a teria ln e j tw ierd zi, że god ność K ościoła rów n ież n ie m oże p o n ieść u szczerb k u z p ow od u jej ^bra ku u rep rezen ta n ta 8.
P on ad to w a żn y , n o w y elem en t sp o ty k a m y jeszcze u R olan d a B a n - d in elli. W ed łu g n iego n ie p rzestęp stw o zw ierzch n ik a szk od zi K o ścio ło w i, ale zan ied b an ie p rzez n ieg o sw o ich o b o w ią z k ó w 9. N ie m ó w i w ię c tu ta j nic o o d p o w ied zia ln o ści zesp o ło w ej, je d y n ie stw ierd za fa k t, że zb iorow ość, czy osoba praw n a w drugim w yp a d k u , p o n o si o b ie k ty w n ą szkodę. N,ie m ożna jed n ak z tego jesz.cz« w y c ią g n ą ć w n io sk u o d ot k n ię c iu w jak iś sposób san k cją karn ą zespołu.
D w a p rzyk ład y in d y w id u a ln e j kary sto so w a n ej za n a d u ży cie w ła d zy podaje S u m a P arysk a. W p ierw szy m w yp ad k u arcy b isk u p jest zo b o w ią za n y do za p ła cen ia n a leżn o ści ze sw o jeg o p atrim on iu m , je d n a k n ie z zasob ów w sip ó ln y c h 10, a w drugim k sią żę z o sta ł u k aran y ek sk o m u n ik ą , p o n iew a ż z pow odu n ie c h ę c i ,i z a p a lc z y w o śc i zak azał b isk u p o w i u d an ia się n a s o b ó r 11.
To; co R oland p o w ied zia ł o góln ie, nieco ro zw in ą ł i do p ew n eg o sto p n ia u za sa d n ił D a m a s u s 12. M ów i on, że p rzestęp stw o p rzełożonego p o leg a ją ce na k o n k retn y m cz y n ie („con sisten s in faiciendo”) n ie szk o d zi K o ścio ło w i, natom iast' jego za n ied b a n ie np. op u szczen ie o b o w ią z k ó w , lu b zlec o n y c h czyn n ości, już bezp ośred n io m oże b yć szk o d liw e d la zesp ołu . Z w rócen ie u w a g i n a to rozróżn ien ie jest bardzo w a żn e, p o n iew a ż p ó źn iejsi au torzy pójdą za ty m stw ierd zen iem , n ad al szu k a ją c u za sa d n ien ia i w y ja śn ie n ia , ja k ie d ziałan ia m ogą b y ć u zn an e za p op ełn ion e przez zesp ó ł jako ta k i i k o n sek w en tn ie, co zesp o ło w i m ożn a p rzypisać. Z a in sp iro w a ło to w ię c głęb szą a n a lizę zd oln ości z e s p ołu do d ziałan ia.
W arto zw rócić u w a g ę n a k o lejn y etap rozw oju m y ś li d e k reta li- s tó w z a w a rty w „G lossa oTdinaria” do X , 2, 10, c. 2, v. „ipsius do- lu m ” 1S. W tek ście ty m poruszone jest w a żn e z a g a d n ien ie ap rob aty
9 „..Item quoq u e in a frican o ooncilio, in quo sta tu tu m est, quod si a liq u is episicopus p leb em ad su am ca th ed ra m p ertin en tes in cathculica n e g le x it u n ita te lu crari, ad eurn sp ectab u n t ep iscop u m , q u i eas ad u n ita te m fid e i p o tu erit revocare. Ecice quod d e lic tu m p ersa n a e i. e. n e g lig e n tia ep isco p i in d am n u m e c c le sia e co n v ertitu r...” R o l a n d u s B a n d 1 n e H i , S u m m a , C. 14, q. 6, ed. c. S. 55.
10 „...sic d e lic tu m a rc hi ep isco p i red u n d aret in d am n u m e c c le sia e ” R esp . „In q u ad ru p lu m r ed d a t a rch iep isco p u s d e suo proprio patrim on io, v e l de sua p artion e q u a e e i con tigit, non d e co m m u n i”. S u m m a P a r i-
sie n s is , D ist. 18, s. 7; ed. T oronto 1952, S. 18.
11 Ibid.
12 „ D elictu m quod co n sistit in om iten d o, redu n d at in danum e c c le sia e p u ta, si om ittat inter.rum pere p raescrip tion em . D e lic tu m v ero quod c o n sistit in facien d o: puta si occid it hom inem , v e l sim ile q u id fe c e r it, n o n red u n d at, n isi fo rte u n iv e r s ita s to ta d e lin q u e n t. D a m a s u s , B u r -c h a r d i -c a, siv e re g u la e -can on i-cae reg. 32 ed. L u gd u n i 1565, S. 53;
18 ,,Sed quare d eb u it n o cere e c c le sia e dolus ab b atis sin e v io le n tia : cu m d eliotu m p erso n a e [...] sed hie to tu e co n v en tu s co n sen sera t ab b ati.
258 K s. M. Ż u row sk i {20]
p rzestęp czego czynu zw ierzch n ik a przez zesp ół po fa k cie już doko n a n y m i ty m sa m y m u zn an ie tego czynu za sw ó j („ratiliab itio1'). W ty m w y p a d k u p od m iotem sa n k c ji karn ej n ie b ęd zie już" ty lk o in d y w id u a ln a osoba zw ierzch n ik a , a le rów n ież c a ły zesp ó ł jako taki.
N ajob szern iej jed n a k prob lem rozb u d ow an y jest u In n o cen teg o IV. N ie ogran icza się on ty lk o do p rzyp om n ien ia sta ry ch i u sta lo n y ch już zasad, że z ra cji w in y zw ierzch n ik a K o śció ł n ie p o w in ien stracić dóbr m a te r ia ln y c h I4, an i sw o ich p o sia d ło ści „ feu d o ”, a le sto su je t ę s a m ą , zasad ę w o b ec in n ych m o ż liw y c h p rzed m io tó w sa n k cji k a rn ych . W przypadku b o w ie m p o p ełn ien ia p rzestęp stw a h e r e z ji przez b isk u p a K ościół n ie tra ci sw o je j czicd, p rzy w ilejó w , a n i te ż pod/ległych so b ie d o ty ch cza s in n y ch K ościołów . W in n ym k o n k retn y m w yp ad k u dom a ga się in d y w id u a ln eg o u k aran ia opatów , o d p o w ied zia ln y ch za p o p eł n io n e n a d u ży cia 15.
To n ie w y czerp u je jed n a k jego p o gląd ów na w tspom niany prob lem . P oru sza bow iem za g a d n ien ia o d p o w ied zia ln o ści zesp o łu za p r zestęp stw o rep rezen ta n ta przy ok azji om a w ia n ia nad u żyć d o k o n a n y ch przez p ełn o m o cn ik ó w (procuratores). R ów n ież i tu u zn a je za słu szn ą do ty ch cza s p rzyjętą dok tryn ę. W edług n iej d ający u p o w a żn ien ia pro k u ra to ro w i m oże p o n ieść szkodę z p ow od u za n ied b a n ia ze stron y t e go o s t a tn ie g o ,6. Z teg o pow odu b o w iem u tr a c ił on u p ra w n ien ie a p e la cji. N a in n ym m iejscu udow ad nia, ż e p rok u rator sam od p ow iad a aa w y k ro czen ie, je ż e li przy p o p ełn ien iu czyn u p rzestęp czeg o p rzekro c z y ł d an e sob ie u p o w a żn ien ie np. je ż e li pod rob ił d o k u m en ty, lu b d o k o n a ł in n eg o o s z u s tw a 17. C y tu je jed n a k o d m ien n e zdanie n iek tó ry ch . Z godnie z n im w n orm aln ej sy tu a c ji d a ją cy p ełn o m o cn ictw o n ie jest o d p o w ie d z ia ln y za w in ę p rokuratora ch yb a, że m ó g ł tem u w y k r o c z e niu jak oś zap ab ieic18. J e ż e li n atom iast p rokurator n ie w y p e łn ił sw e g o o b o w ią zk u zg o d n ie ze zlec en iem , w te d y te n fa k t obciąża sp o łeczn o ść, kitórą r e p rezen tu je, p o n iew a ż ona, lu b jej zastęp ca, p o w in ien się w są
v e l ab in itio, v e l e x p o st facto [...] sed ra tih a b itio in m a le fic io retro tra -h itu r...” Gd. X. 2, 10, 2, v. ip siu s d olu m .
14 I n n o c e n t i u s IV, X. 2, 2, c. 7, nr 3;
15 „A batibus. id eo h i p raecip u e p u niuntur, q u ia eoru m con cilio e t a u cto rita te om nia fiu n t...” I n n o c e n t i u s IV , 5, 3, c. 30, nr 1; ed. L u g d u n i 1546, f. 326r.
16 I n n o c e n t i u s IV, X , 2, 6, 1 nr 5 i 7, f. 135r.
17 „...secus a u tem esset si fa lsa in stru m en ta p rod u ceret p rocu rator v e l a liam fra u d em fa ceret, et est ratio d iv e r sita tis q u ia ad hoc n o n ten eb a tu r d om inus, u n d e n ec sib i im p u ta tu r sibi, si fia t a procu ratore, qu are non com m issa vid etu r...” I n n o c e n t i u s IV , X , 2, 6, 1, nr 7. ibid. f. 135r.
18 „Q uidam etia m d icu n t quod etiam e x dolo co m m isso eit a m in istro e t a tu to re et a p ro cu ra to re in n eg o tio sib i com m isso, n o n te n e r e tu r e c c le sia v e l p u p illu s n isi u b i a d elin q u en tib u s p o ss u n t se serv a re in d em n es. et tu n e su ffie it si ced an t a ctio n es...” I n n o c e n t i u s IV , ibid. nr 8 f. 135 v.
O d p ow ied zialn ość zesp ołu za p rzestęp stw o 2 59
idzie s t a w i ć 19. J ed n a k że n ie w e w sz y stk ic h w y p a d k a ch m oże się u d z ie la j ą c y u p o w a żn ien ia p rok u ratorow i u sp r a w ie d liw ia ć , ch o cia ż zgod n ie z zasadą pod an ą C. 16, qu. 6, c. 2 w y k r o c z e n ie p o szczeg ó ln ej osoby n ie szk o d zi K o ścio ło w i. M im o to w pew nyich w y p a d k a ch m oże b yć K o śció ł p o c ią g n ię ty do o d p o w ied zia ln o ści i d o tk n ięty sa n k c ją k a rn ą n ie za w in ę (prokuratora, le c z za sw oją, p o n iew a ż n ie w y b ra n o god n ego zau fan ia i p o sia d a ją ceg o o d p o w ied n ie u m iejętn o ści p rokuratora („quod n on e le - g it et in fid e et fa c u lta tib u s bonum p rocu ratorem ”) 20.
J e st rzeczą zn am ien n ą, że In n o cen ty w k o m en ta rzu do X 5, 3, 30 n r 1 m ó w i w y ra źn ie: „nos dicim u s quod u n iv e r sa s non potesit a ccu sa ri ne'e puniiri sed d e liq u e n te s ta n tu m ”, le c z zaraz p o te m dodaje: „ civ iliter co n v e n ir i et p ecu n ia riter p u n iri pos'sunt e x d e lic to recto ru m ”. A n a lo g ic z n e z e s ta w ie n ie m a m y w ty m że sa m y m k o m en ta rzu d o X 5, 3>9, 53 n r 1, gd zie m ów i: „ ...U n iv ersita s a u te m n o n podest ex co m m u n fca ri, q uia im p o ssib ile e st, quod u n iv e r s ita s d e lin q u a t q u ia u n iv e r s ita s sicu t e s t c a p itu lu m p op u lu s g en s et h u iu sm o d i n om in a su n t iu ris ett n o n p e r so - n a ru m id eo n o n cad it in earn- ex corom u n icatio. Item in u niverisitate su n t e t p u eri u n iu s died...” etc.
Pierw siza część z pop rzed n iego k om en tarza ja k i p o w y ż e j z a c y to w a n y te k s t X , 5, 39, c. 53 nr 1 n a jc z ę śc ie j są p o d a w a n e i p rzy ta cza n e p rzez a u torów jak o m y śl In n o cen teg o w y k a zu ją ca n ie m o ż liw o ść karan ia zb iorow ości. A u to rzy c i jed n ak n ie zw ra ca ją u w a g i n a d a lszy c ią g w sp o m n ia n eg o teksitu, gd zie pod k o n iec n u m eru p ie r w sz e g o jest m o w a zarów n o o z lec en iu p rzestęp czym , jak i o a p ro b a cie ta k ie g o czyn u p o d ok on an iu go bez u p rzed n ieg o u p o w a żn ien ia : „...P ostea u n iv e r s ita s , quod suo n o m in e erat fa ctu m , ra tu m habet et q uod u n iv e r s a s p u n ia tu r s p e c i a l i p o en a su sp en sio n is et .interdicti <...) et etia m tem p o ra l!, p u ta p ecu n ia ria ”.
B ezp ośred n ią w ię c o d p o w ied zia ln o ść p on osi zo rg a n izo w a n y z e sp ó ł, g d y p ełn o m o cn ik d z ia ła zgodnie z u p o w a żn ien iem m u u d zielo n y m , szczeg ó ln ie k ied y ono jest sk ie r o w a n e d o p o p e łn ie n ia czy n u p rzestęp c z e g o 21. W yraźn ie b o w ie m tu ta j m ó w i In n o cen ty IV, ż e je ś li zw ie r z ć h
-19 „...praedictis ration ib u s v id etu r, quod si p rocu rator e c c le sia e p rop te r co n tu m a cia m suaim cen d em n etu r in e x p e n sis, quod m an d ab itu r s e n - te n tia ex e c u tio n ! in b on is e c c le s ia e , q u ia ip se in cu lp a et co n tu m a x fu it cum ip se v e l a liu s e iu s n o m in e oom parare deb u erit. E t id em v id e tu r si a lia m an d ata iu d icis n on im p lea t, p u ta q u ia n on e x h ib e t acta v e l alia in stru m en ta et id em in sim ili-bus...” I n n o c e n t i u s IV , X . 2, 6, 1, nr 7, ed. L u g d u n i 1578 f. 135r‘,
„ ...contum acia p r o c u r a to r s g en era t p ra eiu d iciu m dom ino in re u b i est procurator n on ta'men in a liis...” ibid.
20 „..quia in p ra ed ictis n o n p u n itu r e o c le sia pro d elicto procu ratoris, se d pro sua culpa, in q u a fu it quod n on e le g it et in fid e et in fa c u lta tib u s b on u m procu ratorem ...” I n n o c e n t i u s IV, X, 2, 6, 1, nr 7.
21 fa tem u r ta m en , qu od si rectores a licu iu s u n iversitati's, v e l a lii aliq u od m a le fic iu m fa ciu n t de manidato u n iv e r s ita tis to tiu s, v e l ta n ta e p a rtis quod in v itis a liis m a le fic iu m fe c e r in t, sed p ostea u n iv e r sita s,
260 K s. M. Ż u row sk i [22]
n ic y ja k ie jś sp o łeczn o ści, albo in n i, d o k o n u ją .p rzestęp stw a na z le c e n ie c a łe j sp o łeczn o ści, alb o .potem on a ap rob u je to , c o b y ło w jej im ien iu d o k on an e, n a leży ją u k a ra ć s p e c j a l n ą k a r ą su s p e n sy lu b in te r - dyfctu, czy inną k a rą d o czesn ą np. k arą p ie n ię ż n ą 22.
W n a stęp n y m n u m erze te x tu pierw szego: X , 5, 39, 53 nr 2 jest zd a n ie n ie k tó r y c h a u torów w sk a z u ją c e n a m o ż liw o ść w y to c z e n ia sp r a w y c y w iln e j .przeciw ko sp o łeczn o ści, co iprow adzi d o w y m ierzen ia jej k ary p ien iężn ej. N a leżn o ść trzeb a w ó w cza s z a p ła cić z d ó b r w sp ó ln y ch , a w ioh braku sp o łeczn o ść jako ta k a w k o n se k w e n c ji zostaje rozw iązan a. („p rivab itu r p r M le g io univers-itatis u-t ul-terius non sit u n iv ersa s, et sic p a tietu r cap itis d im in u tio n em ”). N ie m oana n atom iast p rzeciw k o n iej w y stę p o w a ć w sp r a w ie k ry m in a łn eij2S.
A za tem w id a ć , ż e In n o cen ty , ch ociaż n ie na'zywa teg o ipo im ien iu , jed n ak że wiidzi zasad n iczą różn icę m ię d z y in d y w id u a ln y m p rzestęp stw em i k a rą d o sto so w a n ą do p oszczególn ego c z ło w ie k a a d zia ła n iem zb iorow ości jako ta k ie j b ezp ośred n io, c z y te ż przez sw eg o r ep rezen ta n ta . I s tn ie je w ó w cza s k on ieczn ość z a sto so w a n ia d o n iej in n ego rodzaju sa n k cji a n iż e li w stosu n k u do osób in d y w id u a ln y c h . P o jm o w a n ie z e sp ołu zo rg a n izo w a n eg o jako fik c ji p raw n ej p ow in n o p ro w a d zić d o w n io sk u , ż e zesp ó ł n ie m a ż e d zia ła ć. N ie w ie lu jed n ak k a n o n istó w od w ażyło się w y c ią g n ą ć ta k i w n io sek . C o w ię c e j, inaw et oi, k tó rzy teo r e ty c z n ie to p rzy jm u ją np. In n o cen ty IV, w te k s ta c h p o w y ż e j c y to w a n y c h p ra k - ty lo z n ie tnzym a się n ie k o n se k w e n tn ie sfo rm u ło w a n ej zasad y. W ed łu g n ie j zesp ó ł m oże d ziałać p rzez -swoich c z ło n k ó w 24, p rzełożonych, p e łn o m ocn ik ów , lu b w sposób o g r a n ic z o n y 25.
N ie w ą tp liw ie n ie b ez zn aczen ia jest fa k t, ż e w sp ó łc z e ś n i In n o cen tem u k o m en ta to rzy p r a w a rzym sk iego, tmimo liczn y ch op orów ró w n ież tę
quod suo n om in e era t fa ctu m , ratum h ab et quod U niversitas p u n ietu r sp e c ia li p oena su sp en sio n is et in te d ic ti (...) et e tia m tem p o ra li, puta p ecu n ia ria ...” I n n o c e n t i u s IV, X. 5, 39, 53, nr 1, ed. c. f. 364 v.
22 ibid.
23 „Q uidam tarnen d icunt, e t fo rte n o n m a le, quod, et si p ossit contra u n iv e r sita te m a g i o iv ilite r (...) et a liis h u iu sm od i, q u ibus irrogatur p oen a p ecu n iaria, n o n tarnen p a test con tra earn agi crim in a liter, sen - te n tia a u tem con tra u n iv e r sita te m m a n d ab itu r e x e c u tio n i in b on is u n i v e r sita tis, si h ab et a lia com m unia, e t si n ih il h ab et com m une, p riv a - foitur p riv ileg io universitaitis, u t u lteriu s n on sit u n iv e r s ita s et sic p a tie tu r ca p itis d im in u tio n em ...” I n n o c e n t i u s IV, ibid, nr 2. Cfr. N os dicim u s q uod u n iv ei^ ita s non p o test aocusari, nec p uniri, sed d e iiq u e n te s tan tu m , c iv ilite r a u tem co n v e n ir i e t pecuniariiter p u n iri p o ssu n t e x d elicto rectoru m ...” ibid. X , 5, 3, 30, rvr 1, f. 3t26r.
24 „Ouia ca p itu lu m , quod e s t n om en in te lle c tu a le et res in corp oralis, n ih il fa c e r e p otest, n is i per m em bra sua. I n n o c e n t i u s IV, X, 5, 39, c. 64 nr 3, ed. c. f. 367 v.
25 Ibid. Cfr. P. G i l l e t , L a p e r s o n a lity ju r id iq u e en d r o it e c c le s ia -
123] O d p ow ied zialn ość zesp o łu za p rzestęp stw o 261
zd o ln o ść do d ziałan ia p rzy jm u ją * 8. N ajb ard ziej jed n ak chyba zaw ażyła tr a d y c ja k an on iczn a, k tó r e j n ie zd ołało ob alić w p r o w a d z e n ie fik c y jn e j k o n c e p c ji s p o łe c z n o ś c i27. P rzy r o zw ią zy w a n iu tru d n o ści te o r e ty c z n y c h c z ę sto u ciek a n o się za w z o r e m In n o cen teg o IV do fik c ji p raw n ej. W w ie lu w y p a d k a ch okazyv. ała się ona w y g o d n y m ro zw ią za n iem . Z d ol n o ść zb iorow ości do d zia ła n ia sz czeg ó ln ie pnzesz a k ty k o le g ia ln e („colle- g ia lite r ”, ,,'capitulariter, sim u l c o n g reg a ti”, „ p u lsata eam p an a et elev a to v e x il lo ”) sta le b y ła w tr a d y c ji k a n o n iczn ej u zn a w a n a i p ra k ty czn ie r e s p ek to w a n a , a w w y p a d k u p rzestęp stw a ścig a n a sa n k cja m i karnym i. D zia ła n ia (tego, jak o ty m już b y ła m o w a p o w y żej, d o k o n y w a ć m ożna w różn y sposób: p rzez rep r e z e n ta n tó w czy p ełn o m o cn ik ó w , w oparciu o z le c e n ie w p ro st, c z y p ó źn iejszą ap rob atę (ratihabitio).
P r a k ty c z n ie jest to ro zw ią za n ie, k tóre a k c e p tu ją ta k że p ó ź n ie jsi k a - n o n iści, ch o ć n ie brak p o w o łu ją c y c h .się n a p o p rzed n ie, m n ie j sp recy z o w a n e jeszcze sfo rm u ło w a n ia , co w p row ad za za m iesza n ie p o jęć.
P o tw ie r d z e n ie o m ó w io n eg o w y ż e j sta n o w isk a In n o cen teg o IV zn aj d u je m y u H en ryk a d e S eg u sio , k tóry rozróżn ia za n ie d b a n ie p rzełożo n eg o , w z g lę d n ie p rokuratora („ n eg lig en tia m ”) 28 od jego zd ecy d o w a n ej z łe j w o li („dolus”) 29 i św ia d o m eg o przek roczen ia o so b isteg o („dedic- tu m ”) 30. R ów n ież, je ś li ch od zi o m o żliw o ść 'popełnienia p rzestęp stw a p rzez zb iorow ość zorgan izow an ą, te n ż e autor d a je od p ow ied ź p o z y ty w ną 31 i n a w et d o p u szcza — ch ociaż z za strzeżen iem — p o z w a n ie zb ioro w o ś c i np. k o leg iu m — przed tr y b u n a ł z ty tu łu „ex d o lo ”. J ed n a k że w te d y zgadza s ię z In n o cen ty m IV, że n ie m oże to b yć sp ra w a k r y m i n a ln a , ty lk o cy w iln a . W ów czas zb iorow ość od p ow iad a p rzez sw o jeg o sy n d y k a , czy p rok u ratora 32.
S to p n io w o jed n a k — w d u żej m ie r z e d zięk i B a r to lu so w i d e Sasteofe- ra to — dochodzą k a n o n iści do te o rety czn eg o ró w n ież rozgran iczen ia •i w y o d ręb n ien ia d z ia ła ń i ak tów , jak ie z e sp ó ł m oże d ok on ać sam , w sposób sobie w ła ś c iw y , c z y li „p roprie”, od tysch, k tórych sam w y k o
-26 C fr. A. M e s t r e , L es p e rs o n n e s m o ra le s e t le u r r e s p o n s a b ilité p é n a le , P aris, 1899, p. 91 sq.
27 P. G i 11 e t, o. c., p. 87-—92.
28 „Quid si capitu'lum tr a n sfe r t p o testa tem in a liu m et ille n e g lig e n s e st num q u id c a p itu lu m propter hoc p riv a tu r p o te sta te e lig e n d i: puto quod sic (...) quia n e g lig e n tia procu ratoris obest dom ino (...) sicu t etia m n e g lig e n tia p ra ela ti ob est e c c le sia e (...) q u am vis d olu s n on ofosit n ec d elictu m ... H e n r i e u s d e S e g u s i o , S u m m a , D e e le c tio n e e t e le c ti
p o te s ta te , n r 3-3 a, ed. L ion 15-37 (N eu ged ru ck S c ie n tia , A a len , 1962)
f. 24 r.
29 Ibid., D e e x c e s s ib u s p r a e la to r u m e t su b d ito r u m nr 1, ed. c. f. 259 r. 30 Cfr. not. n r 24.
11 H e n r i c u s d e S e g u s i o , L e c tu ra in q u in q u e d e c r e ta liu m lib r o s , P a r isiis 1512, X , 5, 3, c. 30.
32 etiam u n iv erista « , m uinicipium , co lleg iu m , v e l q u a ev is alia e x d olo suo co n v en iri p ossu nt (...) co n tin g a t cu m d iffic u lta te u n iv e r sita s e o n se n tia t in d olo (...) v e l sim ilib u s com m iittendis...” H e n r i c u s d e S e g u s i o , S u m m a , D e d o lo e t c o n tu m a e ia , nr 7, ed. c. f. 90 v.
262 Ks. M. Żurowski {24]
n a ć n ie jest w sta n ie, czy li m u s i je sp ełn ić za p o śred n ictw em sw e g o p rzed sta w iciela . B a rto lu s b o w ie m — co jest zn a m ien n e — p o d ją ł pro b lem a ty k ą In n o cen teg o IV i p u n k t po p u n k cie stara się ją w y ja śn ić i ró w n o cześn ie o d p o w ied zieć na p o w sta ją c e t r u d n o ś c i33. W k o n k lu zji d ochodzi do wniosiku, że za d ziałaln ość przesitępczą „p roprie”, czy też „ im p rop rie” dok on an ą od p ow iad a zorgan izow an a sp o łeczn o ść i m oże być d o tk n ięta san k cją k a rn ą . W sp osob ie karan ia jest jed n a k różn ica w p o rów n an iu z o so b a m i in d y w id u a ln y m i („et u n iv e r s ita s ipsa p u n ietu r, tarnen in m odo p u n ie n d i est d iffe r e n tia ”). /N astępnie r o z w ija m y ś l p o ru szon ą już przez In n o cen teg o IV „ u n iv ersita s p o te s t c o n v e n ir i c iv ilite r in eo quod ad earn p e r v e n it” M. W tym b o w iem w y p a d k u n ik t, n a w e t n a leżą cy do zb iorow ości, n ie b ęd zie p o k rzy w d zo n y , p o n iew a ż dana sp o łecz n o ść zo sta n ie zm u szon a do r e sty tu c ji teg o , co so b ie n ie e s łu sz n ie p rzy własziazy ła .
P ó źn iej u M ik ołaja de T u d e s c h is 35 sp o ty k a m y p ozornie o r y g in a ln e u jęcie. J ed n a k p o g łęb szej a n a lizie n ietru d n o od k ryć podaną jed y n ie w in n ej fo rm ie i o d św ieżo n ą m y ś l In n o cen teg o IV. B ard ziej ty lk o p od k reślo n o tu , ż e d z ia ła n ie rep rezen tan ta, d opóki zn a jd u je się p o za sferą u d zielo n y ch m u p rzez zesp ó ł p ełn o m o cn ictw , n ie je at p o czy ta n e ze sp o łow i.
T ak w ię c u In n o cen teg o IV , pom im o jego p o g lą d ó w in sp iro w a n y ch n o m in a lizm em , z n a jd u je m y m ery to ry czn e, w y ra źn e ro zró żn ien ie d z ia ła n ia zb io ro w o ści od d zia ła n ia in d y w id u a ln eg o ze w zg lęd u na o d m ien n y jego rodzaj i ch arak ter. Z k o le i daje on jasn e o k r e śle n ie , k ie d y d zia ła ln o ść p rzestęp cza rep rezen ta n ta moeże b y ć p rzyp isan a zesp o ło w i, choć on sa m te ż n ie jest w o ln y od w in y . W reszcie In n o c e n ty IV w y su w a p o stu la t stosowainia o d m ien n y ch kar ze w zg lęd u n a in n y rodzaj pod m io- p raw nego.
D la teg o te ż trzeb a stw ierd zić, że w k ła d In n o cen teg o do e w o lu c ji p rob lem u zd o ln o ści do d zia ła n ia i o d p o w ied n io ści s a n k c ji k a r n y c h d o z esp o łu b y ł zn aczn y i w p ły n ą ł d ecyd u jąco n a teo r e ty c z n ą m y ś l k a n o n iczn ą jem u w sp ó łczesn ą , m oże n a jsk u teczn iej pYzed B a rto lu sem d e S a sso fera to , a te n o sta tn i p osu n ął w ie d z ę naprzód, an a lizu ją c g łęb iej m y ś l In n o cen teg o IV.
V erbrech en der V o rg esetzten und d ie V era n tw o rtu n g der o rg a n isierten G em ein sch a ft n ach tier ^ e h r e d es Jn n o cen tiu s IV
D as P ro b lem k o n zen triert sich au f die a lt e ju ristisch e R eg el, die in 76 RJ in V I0 a u sg ed rü ck t w ird : „das V erb rech en ein er P e r so n so ll
83 B a r t o l u s d e S a x o f e r r a t o , In D ig e stu m N o v u m D. 48. 19. 1. aut. fa c ta § n o n n u m q u a m n r 5 sq.
34 Ibid.
“ N i c o l a u s d e T u d e s c h i s , L e c tu ra in D e c r e ta le s G re g o rii IX , L u gd u n i 1527, X , 2, 6, c. 1, nr 35 s.
[25] O d p ow ied zialn ość zesp ołu za p rzestęp stw o 263
d e r K irch e k ein en S ch a d en a n rich ten ” („d elictu m p erson ae n o n d eb et in d etrim en tu m eo cle sia e r e d u n d a r e ”).
D as R ech t, V o r g e se tz te zu b estra fen , b eg rü n d et In n ozen z der IV . im K om m en tar ziu d en „ D ek reta len ” G regors d es IX .
Br glau b t, d ass v o r a lle m d ie Ä b te b estra ft w e r d e n so lle n , w e il der E n tsch lu ss u n d R a t v o n ih n e n ab hängen.
I n ein em an d eren , g a n z k o n k reten F a ll w ird d ie B estra fu n g der sc h u ld ig e n Ä b te, a ls der e in z ig e n v e r a n tw o r tlic h e n P erso n en fü r den v erü b ten M issb rau ch v e r la n g t.
D em In h a lt d es von s ic h k o m m en tierten T e x te s g em ä ss erin n ern d ie G lo sse zu C. W5, q. 6, c . 2, v. c a u sa e und In n o zen z der IV n ich t n u r daran , d ass d ie K inche in fo lg e der S ch u ld des V o rg esetzten ih re m a te r ie lle n G ü ter n ich t v e r lie r e n soll, aber er wandelt d a sselb e P rin zip in b ezu g a u f a lle m ö g lic h e n O b jek te d e r S tra fsa n k tio n .
In n ozen z der IV. b eh a n d elt das P ro b lem der V era n tw o rtu n g e in e s K o lle g iu m s fü r das V erb rech en d es V o rg esetzten b ez ie h u n g sw e ise e in e s erm ä ch tig ten R ep rä sen ta n ten b e im B esp rech en d e r v o n P ro k u ra to ren g e tr ie b e n e n M issb rau ch e (procurato.res). Er s te llt das fo lg e n d e r m a sse n dar: der P rok u rator selb st ist fü r d ie Ü b ertretu n g v er a n tw o r tlic h , w e n n er b eim V erü b en der v er b r e c h e r isc h e n T at sie ih m e r te ilte E rm ä ch ti gu n g ü b ersch ritten hat; — w e n n er d a g eg en in Ü b erein stim m u n g m it d er B e v o llm ä ch tig u n g h a n d elt, b eson d ers w e n n er erm ä ch tig t w ird , d ie v e r b rech erisch e T at zu verü b en , d a n n -trägt d a fü r sogar in B ezu g a u f d ie S a n k tio n d ie gan ze G em ein sch a ft d ie V era n tw o rtu n g . D as K o lleg iu m k a n n d a rü b er h in a u s w e g e n der fa lsc h e n W ah l sein es P ro k u ra to rs K on seq u en zen tra g en . — In n o zen z der IV. stim m t a u ch m it d e m frü h er erw ä h n ten P rin zip ü b erein , n ach dem d ie V ern a ch lä ssig u n g d er P flic h te n durch d ie o b e n g e n a n n te n V ertreter d e s G em ein sch a ft auoh e in e n G rund fü r die B estra fu n g d e r g a n zen K o lleg iu m s b ild e n k an n .
