Zenon Guldon
"Żydzi szydłowieccy. Materiały z sesji
popularnonaukowej 22 lutego 1997
roku", red. Jacek Wijaczka,
Szydłowiec 1997 : [recenzja]
Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 459-460
Recenzje i om ów ienia 45 9
ków sprow adzałeś osady. Jakąż z nich kraj korzyść, jakąż ty sam odebrałeś? Otóż owe ładne i wygodne domy puste stoją, a rękodziel nicy nie w iedzieć gdzie się rozpierzchnęli”7. N ie da się utrzymać tezy, że przejęte w 1789 r. przez państwo dobra biskupstw a krakowskie go zarządzane były przez komisję skarbową koronną (s. 43). Komisja ta zarządzała jedy n ie kluczam i: sam sonow skim , suchedniow skim i siewierskim , natom iast pozostałe w y puszczała w drodze licytacji w sześcioletnią dzierżaw ę. Tak w ięc Ignacy W yssogota Za k rzew sk i, prezydent W arszaw y, w 1790 r. w ydzierżaw ił klucze: bodzentyński (bez za mku i Tarczka), kunow ski, mirowski i złocki. N atom iast część klucza kieleckiego za łączną sum ę 67700 zł rocznej arendy wydzierżawili A lek san d er W asilew sk i, S ta n isła w Sołtyk, Aleksander Russocki, Jakub Zakrzewski, Mi ch ał K ow nacki, J ó z e f S łu żew sk i, W ojciech Toczyski, A ntoni S old en h off i F elik s Sw ie- szew ski8. N ie da się udokum entować tezy (s. 201), że pierw sza fajansarnia w Ć m ielowie zbudowana została w 1797 r.9
W rozdziale II Autor w sposób w yważony om aw ia działalność Staszica, biorąc pod uw a gę nie tylko jej efekty produkcyjne i finanso w e, lecz również i to, że przyczyniła się ona do rozwoju górnictwa i hutnictw a (s. 6 0 -7 5 )10. W biogram ie L. Sunderlanda (s. 237) Autor pomija pracę J. M oniew skiego11. D ziałalność V a tk eg o (s. 201) i S u n d erla n d a w ią że się z w ytw órn iam i fajan su , a n ie górnictw em i hutnictw em . Obok nich należało uwzględnić Ludwika K iinzla12. Kolejne rozdziały dotyczą działalności gospodarczej Lubeckiego i B an
7 M ateriały do dziejów Sejm u Czteroletniego. T. 2. O prać. J. W o liń s k i, J . M ic h a lsk i i E. R o s tw o r o w sk i. W ro cła w 1 9 5 9 , s. 4 3 3
8 A r c h iw u m P a ń s t w o w e w R a d o m iu , Z a rzą d D ób r P a ń s tw o w y c h , s y g n . 1 8 6 0
9 T a k t e ż Z. W ójcik W k ła d M a ła ch o w sk ich w ro zw ó j p r z e m y s łu c e r a m ic z n e g o w r e g io n ie ś w ię t o k r z y s k im .
W: G a rn ca rstw o na K ielecczy źn ie. K ie lc e 1 9 8 5 , s. 7 8 . Zob. j e d n a k J . M o n ie w s k i, Legenda o g a rn c a rzu W ojtasie. R a d o m 1 9 9 4 , s. 2 - 9 .
10 Zob. te ż o c e n ę Z. W ó jcik a K ieleckie korzenie d z ia ła l n ości go sp o d a rczej S ta n is ła w a S ta szic a . K ie lc e 1 9 8 6 , s. 16. 11 J . M o n ie w s k i F a b ryk a fa ja n su w I łż y 1 8 2 3 - 1 8 8 5 . R ad o m 1 9 9 2
12 J. M o n ie w s k i Kolonia n r 9 w R a d lin ie a w n iej fa b ryka fa ja n su . R a d o m 1 9 9 1 , s. 1 6 - 2 1 ; F . R z e m ie n iu k ,T w o rzen ie się p rze m ysłu ceram iczn ego w B o d zen tyn ie w X IX w iek u . „ R o czn ik M u z e u m N a r o d o w e g o w K ie lc a c h ” t. 16: 1 9 9 2 , s. 1 3 8 - 1 4 5
ku Polskiego. Istotną wartość mają biogramy specjalistów zagranicznych.
Podsumowując powyższe, stwierdzić moż na, że om aw iana rozprawa stanow i istotny postęp w badaniach nad nieudaną próbą k a pitalistycznej industrializacji w regionie św ię to k r z y sk im i całym K r ó le stw ie P o lsk im w 1. połowie XIX w. Po raz pierwszy otrzym a liśm y syntetyczną ocenę roli specjalistów za granicznych w polskim górnictw ie i hu tn ic twie. Autor w swych dociekaniach uwzględnił nie tylko materiały polskie, ale także przecho w yw ane w archiw ach au striackich, brytyj skich i niem ieckich.
Zenon Guldon
ŻYDZI SZYDŁOW IECCY. M ateriały sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997 roku. Red. Jacek W ijaczka. Szydłow iec 1997, M uzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych, ss. 215
Omawiane wydawnictwo zawiera m ateria ły piątej już z kolei sesji poświęconej dziejom Szydłow ca1. W pierwszym artykule J. Wijacz ka om aw ia dzieje ludności w yznania mojże- szowego w m ieście w okresie przedrozbioro wym. Kontrowersje budzi sprawa początków gm iny żydowskiej w Szydłowcu. Sporadyczne w zm ianki o osadnictw ie izraelickim w tym m ieście spotykam y od 1584 r.2 W literaturze można spotkać się z tezą, że w 2. połowie XVII w. powstało tu znaczne skupisko żydowskie3. A. Penkalla twierdzi, że już w tym okresie sta- rozakonni „masowo za m ieszk a li” w okolicy Rynku Skałecznego, istniała gmina żydowska i zw iązany z nią kirkut4. Autor opiera się na przywilejach z lat 1663 i 1676, które dotyczą jednak Szydłow a5. Ze znanych dotąd źródeł
1 Z d ziejó w S zydłow ca. R ed. Z. G u ld o n . S z y d ło w ie c 1993;
H ra b stw o s zyd ło w ieck ie R a d ziw iłłó w . R ed. Z. G u ld o n . S z y d ło w ie c 19 9 4 ; S tu d ia z h isto rii S zy d ło w ca . R ed. Z. G u ld o n i J. W ija c z k a . S z y d ło w ie c 1 9 9 5 ; Z am ek szy d ło w ie ck i i jeg o w łaściciele. R ed. J. W ija c z k a . S z y d ło w ie c 1 9 9 6
2 F. K iry k U rban izacja M ałopolski. W ojew ództw o s a n dom ierskie. X II¡-X V I w iek. K ie lce 1 9 9 4 , s. 144
3 K. D u m a ła Z d ziejó w S zy d ło w ca u sch yłku X V I i w p ie rw sze j p o ło w ie X V II w. „ Z eszy ty H is to r y c z n e U W ” t. 3:
1 9 6 3 , s. 7 2
4 A. P e n k a lla K irk u t w S zyd ło w cu . W: S tu d ia z h isto rii..., s. 8 7 - 8 8
5 J ew ish P rivileges in the Polish C om m onw ealth. W yd. J . G o ld b erg . J e r u s a le m 1 9 8 5 , n r 5 3
46 0 Recenzje i om ów ienia
wynika, że dopiero w 1711 r. właściciel m iasta w y stą p ił do b isk u p a k rakow skiego z proś bą o wyrażenie zgody na budowę bóżnicy6. Już w 1716 r. w m ieście m ieszkało 20 gospodarzy i 25 komorników żydowskich (s. 14). Według wizytacji z 1721 r. w m ieście h a b ita t num e
rosa lu daeoru m p leb s in exdivisa eiusdem ci- vita tis p a rte dicta S kałka. N a podstawie ugo
dy z 1718 r. starozakonni m ieli płacić m iej scowemu prepozytowi 160 zł rocznie. Ponad to m ansjonarzom i uczniom m ieli daw ać 5 funtów pieprzu, 5 funtów im biru, 2,5 funta kminu, 5 funtów rodzynek, 3 uncje szafranu i 3 uncje goździków. Wreszcie uczniom in vim
pensionis vulgo kuzubalec winni płacić 4 du
katy rocznie7. W edług wizytacji z 1748 r. sta rozakonni zajmowali trzecią część m iasta i po siadali bóżnicę8. J. W ijaczka om aw ia dyna miczny rozwój szydłowieckiego kahału, opie rając się w dużym stopniu na nowych m ate riałach, m iędzy innym i z Archiwum Radziwił łów z Połoneczki i Archiwum Zamoyskich.
W kolejnym artykule W. Caban przedsta w ia liczebność, strukturę i źródła utrzym ania ludności żydowskiej w m iastach powiatu opo czyńskiego w latach 1 8 1 5-1862 (s. 3 5 -4 7 ). W 1827 r. Szydłowiec był jednym z pięciu m iast tego powiatu, w których ludność starozakon- na stanow iła w iększość m ieszkańców (s.38)9. Ludność żydow ską w sam ym Szydłow cu w latach 1815-1914 charakteryzuje A. Penkalla (s. 4 9 -7 1 ). Można dodać, że ostatnio kw estią tą zajął się J. P iw ek10.
M. Przeniosło pisze na tem at aktyw ności politycznej Żydów szydłowieckich (s. 7 3 -9 2 )11, a R. Renz o ich życiu codziennym w okresie
6 K. D u m a ła S tu d ia z d z ie jó w S z y d ło w c a . „ R o c z n ik M u z e u m Ś w ię t o k r z y s k ie g o ” t. 4: 1 9 6 7 , s. 2 1 7
7 A rch iw u m K urii M etro p o lita ln ej w K rak o w ie, sy g n . AV 2 1 , k. 3 1 - 3 1 v .
8 Z. G u id o n G m in y w yzn a n ia m ojżeszow ego w pow iecie ra d o m sk im w X V I-X V III w ieku. W: R adom i region ra d o m sk i w dobie szla ch eck iej R zeczyp o sp o litej. T. 2. R ed. Z. G u i do n i S . Z ie liń s k i. R a d o m 1 9 9 6 , s. 1 6 8
9 Zob. s z e r z e j W . C a b a n S p o łe c ze ń stw o K ie lec czy zn y 18 3 2 -1 8 6 4 . S tu d ia n a d stru k tu rą i a k tyw n o ścią g o s p o d a r czą z ie m ia ń s tw a , m ie s zc za ń s tw a i Ż y d ó w . K ie lc e 1 9 9 3 , s. 1 6 3 - 1 8 6 .
10 J . P iw e k S zy d ło w ie c i do b ra szyd ło w ieck ie w p ie r w s ze j po ło w ie X IX w ieku. K ie lce 1 9 9 6 , s. 5 4 - 5 7 , 2 5 1 - 2 5 6
11 Zob. t e ż M. P r z e n io s ło Ruch „w yw rotow y ” w w ojew ódz tw ie kieleckim 1 9 1 8 -1 9 2 6 . K ie lc e 1 9 9 5.
m ięd zyw ojen n ym (s. 9 3 —1 1 2 )12. Z k o lei S. P iątkow ski scharakteryzow ał losy ludności izraelickiej w czasie ostatniej wojny (s. 1 1 3 - -1 3 3 ). W reszcie G. M iernik om ów ił losy Ży dów, a zw łaszcza n ieru ch om ości pożydow skich w okresie powojennym (s. 135-214).
Tak więc om aw iane w ydaw nictw o stan o wi interesującą próbę całościow ego przedsta w ienia dziejów Żydów szydłowieckich. Zabra kło w nim jed n a k o m ów ien ia ok resu a u s triackiego (1795-1809), K sięstw a W arszaw skiego i pierwszej wojny św iatowej.
Zenon Guldon
JA K U B LEW ICKI: B L A SK I I C IE N IE K O NSER W AC JI PAŁA CU B ISK U P IE G O W KIELCACH. W: OCHRONA I KONSER W ACJA DÓBR K U L T U R Y W PO L SC E 1944-1989. UWARUNKOWANIA POLITYCZ N E I SPO Ł E C Z N E . W a rsza w a 1996, s. 167-192
A rtykuł je s t opublikowaną w ersją refera tu w ygłoszon ego na k onferencji naukow ej 1 0 -1 2 XI 1994 r. w Kazim ierzu Dolnym, pod czas której podjęto próbę krytycznego omó w ienia państwowej ochrony zabytków w cza sach PRL. N a przykładzie pałacu biskupów k r a k o w sk ic h w K ielca ch a u to r a n a liz u je przedsięwzięcia projektowo-badawcze i ich re alizację, wiążąc je z ów czesnym i tendencjam i w polskim konserw atorstw ie.
Zespół pałacowy - jako fragm ent zabudo wy W zgórza Zamkowego - był w latach 60. przedm iotem konkursu urbanistycznego; w 1965 r. pow stała koncepcja projektowa prof. G. Ciołka, w 1970 r. zaś projekty urbanistycz ne. M ankam entem tych koncepcji (jak rów nież opracowanych w 1969 r. konserw ator sk ich założeń program ow ych) był, w ed łu g autora, brak rozpoznania i waloryzacji zacho wanej zabudowy, zw łaszcza dawnych posesji kanonickich i zabudowań folwarku biskupie go, co w konsekwencji przyniosło propozycje licznych rozbiórek i nowych inw estycji — nie liczących się z krajobrazem historycznym .
12 Zob. t e ż R. R e n z , Ż y cie co d zie n n e w m ia steczk a ch w o je w ó d ztw a kieleckiego 1 9 1 8 -1 9 3 9 . K ie lc e 1 9 9 4 .
