• Nie Znaleziono Wyników

Anmerkungen zu Nietzsche unter Berücksichtigung seiner progressiven Paralyse

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Anmerkungen zu Nietzsche unter Berücksichtigung seiner progressiven Paralyse"

Copied!
31
0
0

Pełen tekst

(1)

Cracovia - Krakow, 9: 2004, 43-72

E r i c h J . H E I N D L

ANMERKUNGEN ZU NIETZSCHE

u n t e r B e r ü c k s i c h t i g u n g seiner progressiven Paralyse

W i l l m a n d e m L e b e n s w e r k Nietzsches gerecht werden, so i s t es u n e r l ä s s l i c h , v i e r S c h w e r p u n k t e n i n Nietzsches L e b e n besondere B e a c h t u n g z u schenken, d a sie v o n a u ß e r o r d e n t l i c h e r B e d e u t u n g sind, n ä m l i c h seinem E l t e r n h a u s , d.h. seiner K i n d h e i t u n d J u g e n d , seiner B e z i e h u n g z u m griechischen A l t e r t u m i m R a h m e n seiner B i l d u n g , seiner i n t e n s i v e n B e s c h ä f t i g u n g m i t dem W e r k Schopenhauers u n d dem E i n f l u s s der progressiven P a r a l y s e als S p ä t s t a d i u m einer acquirierten s y p h i l i t i s c h e n E r k r a n k u n g a u f sein W e r k , was bisher leider z u w e n i g kompetente B e r ü c k s i c h t i g u n g e r f u h r .

F r i e d r i c h W i l h e l m N i e t z s c h e (1844-1900) w u r d e i n R ö c k e n bei L ü t z e n als S o h n eines evangelischen P f a r r e r s geboren. Bereits 5 J a h r e danach starb s e i n V a t e r . D e r Rest der F a m i l i e , bestehend aus seiner noch sehr j u n g e n M u t t e r , seiner u m 2 J a h r e j ü n g e r e n Schwester, zweier T a n t e n u n d der sehr d o m i n a n t e n G r o ß m u t t e r , zog n a c h N a u m b u r g , wo N i e t z s c h e z u n ä c h s t die B ü r g e r s c h u l e besuchte. D o r t wuchs er i n fast a u s s c h l i e ß l i c h w e i b l i c h e r U m g e b u n g ganz i m Geiste tiefer evangelisch - c h r i s t l i c h e r F r ö m m i g k e i t a u f D i e B i b e l k e n n t n i s s e des sensiblen, m u s i k a l i s c h u n d l i t e r a r i s c h ä u ß e r s t begabten K n a b e n w a r e n m i t der Zeit so u m f a n g r e i c h geworden, dass m a n i h n scherzhaft als den k l e i n e n P a s t o r bezeichnete. I n dieser Zeit s i n d sicherlich die W u r z e l n f ü r seinen s p ä t e r e n A n t i f e m i n i s m u s z u suchen sowie seine A b n e i g u n g g e g e n ü b e r dem C h r i s t e n t u m , das er n a h e z u a u s s c h l i e ß l i c h i n der F o r m einer n a i v e n , w e i b l i c h g e p r ä g t e n , w e i c h l i c h - f r ö m m e l n d e n R e l i g i o n s a u s ü b u n g k e n n e n lernte, die i h m dekadent erscheinen musste. E r hatte so keine Gelegenheit, die eigentliche S t ä r k e u n d Tiefe des C h r i s t e n t u m s z u e r f a h r e n .

A l s N i e t z s c h e s c h l i e ß l i c h das traditionsreiche G y m n a s i u m i n der ehemaligen Zisterzienserabtei S c h u l p f o r t a b e i N a u m b u r g besucht, e r w i r b t er sich dort eine g r ü n d l i c h e h u m a n i s t i s c h e B i l d u n g . Seine

(2)

besondere V o r l i e b e gilt der M u s i k u n d der Philologie. F ü r M a t h e m a t i k h a t t e N i e t z s c h e k e i n e B e g a b u n g u n d w o h l deshalb a u c h k e i n Interesse. E i n e g r o ß e V o r l i e b e entwickelte er dagegen f ü r das k l a s s i s c h e G r i e c h e n -t u m , das er a u f seine Weise in-terpre-tier-te. B e r e i -t s damals begann N i e t z s c h e z u dichten u n d verfasste a u c h m u s i k a l i s c h e K o m p o s i t i o n e n . D e r s e l b s t ä n d i g e K o n s u m e u r o p ä i s c h e r L i t e r a t u r , d a r u n t e r W e r k e , deren I n h a l t die L e h r e r s c h a f t des G3nnnasiums n i c h t s c h ä t z t e , entfremdete i h n a l l m ä h l i c h seiner F a m i l i e , u n d n u r seiner M u t t e r zuliebe i m m a t r i k u l i e r t e er sich a n f a n g l i c h i n B o n n neben P h i l o l o g i e a u c h i n Theologie, die er i n W i r k l i c h k e i t aber n i c h t studierte. Seine F a m i l i e h a t t e u r s p r ü n g l i c h erwartet, dass er die T r a d i t i o n fortsetzen u n d wie s e i n V a t e r u n d G r o ß v a t e r ebenfalls evangelischer P a s t o r w e r d e n w ü r d e .

S e i n B e r u f s z i e l w a r demnach die klassische Philologie. N a c h seinen eigenen W o r t e n n a h m er v o n der Theologie n u r noch insoweit N o t i z , als i h n die philologische Seite der E v a n g e l i e n k r i t i k u n d der n e u t e s t a m e n t l i -chen Q u e l l e n f o r s c h u n g anzog. S p ä t e r schreibt er: „Ich bildete m i r n ä m l i c h damals noch e i n , dass die Geschichte u n d i h r e E r f o r s c h u n g i m s t a n d e sei, a u f gewisse r e l i g i ö s e u n d philosophische F r a g e n eine direkte A n t w o r t geben z u k ö n n e n . " L e t z t l i c h ausschlaggebend w a r f ü r N i e t z s c h e jedoch die L e k t ü r e des S t r a u ß ' s c h e n W e r k e s : „ D a s L e b e n Jesu". W a s den A t h e i s m u s Nietzsches b e t r i f f t , so spielt neben d e n e r w ä h n t e n U m s t ä n d e n seiner E r z i e h u n g b z w . seines E l t e r n h a u s e s die k r i t i s c h e philologische F o r s c h u n g z u s ä t z l i c h eine entscheidende R o l l e . D e r m a ß g e b e n d e E i n f l u s s , den S t r a u ß a u f N i e t z s c h e d u r c h sein B u c h „ D a s L e b e n J e s u " a u s ü b t e , bleibt u n b e s t r i t t e n , obwohl sich N i e t z s c h e s p ä t e r energisch gegen S t r a u ß wandte, i n d e m er i h n des „ s c h a m l o s e n P h i l i s t e r o p t i m i s m u s " bezichtigte. D i e s h a t t e jedoch gmdere U r s a c h e n . S t r a u ß hatte n ä m l i c h 8 J a h r e v o r seinem T o d eine A r b e i t u n t e r d e m T i t e l „ D e r alte u n d der neue G l a u b e " v e r ö f f e n t l i c h t , w o r i n er eine Z u s a m m e n f a s s u n g seiner W e l t a n s c h a u u n g darlegt. D a r a u s w u r d e e r s i c h t l i c h , dass S t r a u ß einen m e c h a n i s t i s c h - e v o l u t i o n ä r e n A t h e i s m u s v e r t r a t , i n w e l c h e m er das U n i v e r s u m m i t G o t t i d e n t i f i z i e r t e u n d dessen E n t s t e h u n g bzw. E v o l u t i o n m i t H i l f e der K a n t - L a p l a c e ' s c h e n Theorie bzw. der v o n D a r w i n z u beschreiben versuchte. W a s er jedoch f ü r diese W e l t a n s c h a u u n g fordert, ist „...dieselbe P i e t ä t , w i e der F r o m m e a l t e n S t i l s f ü r seinen Gott. U n s e r G e f ü h l f ü r das A l l reagiert, w e n n es verletzt w i r d , geradezu religiös...". N i e t z s c h e weist es z u r ü c k , das U n i v e r s u m als Gott z u bezeichnen u n d es r e l i g i ö s z u v e r e h r e n . A u ß e r d e m vermisse er, w i e er ebenfalls i n seinen „ U n z e i t g e m ä ß e n B e t r a c h t u n g e n " z u s ä t z l i c h betont, die D a r l e g u n g der ethischen K o n s e -quenzen, die s i c h seiner M e i n u n g n a c h aus der D a r w i n ' s c h e n Theorie z w a n g s l ä u f i g e r g ä b e n . H i e r h ä t t e er „ . . . k ü h n l i c h aus d e m B e l l u m

(3)

o m n i u m contra omnes u n d dem Vorrechte des S t ä r k e r e n Moralvorschrif-ten f ü r das L e b e n ableiMoralvorschrif-ten k ö n n e n . " A n dieser Stelle zeigt sich, dass N i e t z s c h e zumindest h i n s i c h t l i c h der D a r w i n ' s c h e n Theorie ü b e r n u r o b e r f l ä c h l i c h e K e n n t n i s s e v e r f ü g t e , w i e er anscheinend ü b e r h a u p t der n a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h - m a t h e m a t i s c h e n F o r s c h u n g w e n i g B e d e u t u n g z u m a ß u n d s i c h a u c h ü b e r den damaligen, n a t u r w i s s e n s c h a f t l i c h b e g r ü n d e t e n A t h e i s m u s b i s w e i l e n a b f a l l i g ä u ß e r t e . A u f eine Tatsache weist N i e t z s c h e i n diesem Z u s a m m e n h a n g besonders h i n , die seiner M e i n u n g n a c h f ü r die „ w i s s e n s c h a f t l i c h e n M e n s c h e n " besonders gilt: D e r e n „ P a r a d o x o n " g r ü n d e d a r i n , f ü r das U n w i c h t i g e sehr v i e l Zeit z u verwenden, dagegen f ü r das w i r k l i c h W i c h t i g e keine Zeit z u haben. E r b e r u f t sich dabei u.a. a u f P a s c a l , der sagte: „...daß die M e n s c h e n so angelegentlich i h r e G e s c h ä f t e u n d i h r e W i s s e n s c h a f t e n betrieben, u m n u r d a m i t den w i c h t i g s t e n F r a g e n z u entfliehen, die jede E i n s a m k e i t , jede w i r k l i c h e M u s e i h n e n a u f d r ä n g e n w ü r d e , eben j e n e n F r a g e n n a c h dem W a r u m , W o h e r , W o h i n . " Diese richtige F e s t s t e l l u n g bewahrheitet sich gerade heute i m Zeitalter der S p e z i a l i s i e r u n g u n d atemlosen H e k t i k i n einer bisher n i c h t dagewesenen Weise. T a t s ä c h l i c h verbergen sich h i n t e r dieser G e s c h ä f t i g k e i t bzw. der fast a u s s c h l i e ß l i c h e n Devotion a n D e t a i l s vielfache V e r d r ä n g u n g s p r o z e s s e , w o r a u f s p ä t e r M a x Scheler i m Z u s a m m e n h a n g m i t der V e r d r ä n g u n g des Todes zurecht hingewiesen hat.

N i e t z s c h e siedelte v o n B o n n , wo er als K o r p s s t u d e n t e i n r e l a t i v lockeres L e b e n g e f ü h r t hatte, n a c h L e i p z i g ü b e r . E r v e r l i e ß die B u r s c h e n s c h a f t u n d widmete s i c h i n t e n s i v e n S t u d i e n . I n L e i p z i g t r a f er a u f den b e r ü h m t e n P h i l o l o g e n E r w i n Rohde, dem V e r f a s s e r des W e r k s „ P s y c h e , S e e l e n k u l t u n d U n s t e r b l i c h k e i t s g l a u b e der Griechen", m i t dem i h n d a n n eine F r e u n d s c h a f t v e r b a n d . Z u f a l l i g entdeckte er i n einem A n t i q u a r i a t jenes W e r k , dessen L e k t ü r e einen ungeheuren E i n f l u s s a u f i h n haben sollte: Schopenhauers „Die W e l t als W i l l e u n d V o r s t e l l u n g " . A u c h Nietzsches P h i l o s o p h i e w u r d e eine Philosophie des W i l l e n s , fernab v o n jeder V e r n u n f t u n d V e r n u n f t k r i t i k , j a noch weiter entfernt davon als die P h i l o s o p h i e Schopenhauers. W i e Schopenhauers Philosophie z w a r u n t e r dem E i n f l u s s K a n t s stand, jedoch z u etwas ganz A n d e r e m wurde, so v e r h ä l t es s i c h bei Schopenhauer u n d Nietzsche.

T r o t z eines m e h r als erfolgreichen S t u d i u m s , i n dessen R a h m e n er bereits k l e i n e r e wissenschaftliche A r b e i t e n v e r ö f f e n t l i c h t e , u n d des W o h l w o l l e n s seines L e h r e r s , des g r o ß e n P h i l o l o g e n F r i e d r i c h W i l h e l m R i t s e h l , der i h n i n jeder denkbaren Weise f ö r d e r t e , w a r Nietzsche keineswegs g l ü c k l i c h . A u t o b i o g r a p h i s c h schreibt er: „Ich h i n g damals gerade m i t einigen schmerzlichen E r f a h r u n g e n u n d E n t t ä u s c h u n g e n ohne B e i h i l f e e i n s a m i n der L u f t , ohne G r u n d s ä t z e , ohne H o f f n u n g e n u n d ohne eine f r e u n d l i c h e E r i n n e r u n g . " D e s h a l b passte Schopenhauers

(4)

W e r k völlig z u seiner G r u n d s t i m m u n g . E r schreibt deshalb: „ N u n v e r g e g e n w ä r t i g e m a n sich, w i e i n solchem Zustande die L e k t ü r e v o n Schopenhauers H a u p t w e r k w i r k e n m u ß t e . . . h i e r w a r jede Zeile, die E n t s a g u n g , V e r n e i n u n g , R e s i g n a t i o n schrie, h i e r s a h i c h einen Spiegel, i n dem i c h W e l t , L e b e n u n d E i g e n g e m ü t i n entsetzlicher G r o ß a r t i g k e i t erblickte. H i e r s a h m i c h das volle interesselose Sonnenauge der K u n s t a n , h i e r s a h i c h K r a n k h e i t u n d H e i l u n g , V e r b a n n u n g u n d Z u f l u c h t s o r t , H ö l l e u n d H i m m e l . D a s B e d ü r f n i s n a c h Selbsterkenntnis, j a Selbstzer-n a g u Selbstzer-n g packte m i c h gewaltsam..." W i e viele ISelbstzer-ntellektuelle, die d u r c h F e u e r b a c h , S t r a u ß sowie den d a m a l s vorherrschenden n a t u r w i s s e n -s c h a f t l i c h e n M a t e r i a l i -s m u -s i m R a h m e n der -sog. k l a -s -s i -s c h e n P h y -s i k i h r e n c h r i s t l i c h e n G l a u b e n v e r l o r e n h a t t e n u n d k e i n e m i l i t a n t e n M a r x i s t e n w e r d e n w o l l t e n , so n a h m a u c h Nietzsche die Schopenhauer' sehe L e h r e als E r s a t z r e l i g i o n a n . B e i N i e t z s c h e stellte s i c h jedoch keineswegs der G l e i c h m u t bzw. die Seelenruhe e i n , welche diese L e h r e verspricht.

N i e t z s c h e hatte seine Promotionsarbeit noch n i c h t beendet, als er als a u ß e r o r d e n t l i c h e r Professor f ü r klassische Philologie a n die U n i v e r s i t ä t B a s e l b e r u f e n w u r d e . N i e t z s c h e , den s e i n L e h r e r R i t s e h l als A b g o t t der ganzen j u n g e n P h i l o l o g e n s c h a f t bezeichnete, entfaltete eine ä u ß e r s t e i n f l u ß r e i c h e L e h r t ä t i g k e i t . I n B a s e l begegnete er a u c h einer R e i h e g r o ß e r M ä n n e r , d a r u n t e r d e m H i s t o r i k e r Jacob B u r c k h a r d t u n d d e m Theologen F r a n z Overbeck, m i t d e m i h n eine lebenslange F r e u n d s c h a f t v e r b a n d . W e s e n t l i c h aber i s t die dort entstehende F r e u n d s c h a f t m i t R i c h a r d W a g n e r , der z u dieser Zeit a m V i e r w a l d s t ä t t e r See lebte. N i e t z s c h e w a r W a g n e r bereits i n L e i p z i g begegnet, wobei W a g n e r ä u ß e r t e , dass Schopenhauer w o h l der einzige P h i l o s o p h sei, der das W e s e n der M u s i k e r k a n n t habe. W a g n e r hatte deshalb Schopenhauer die D i c h t u n g des „ R i n g der N i b e l u n g e n " m i t h a n d s c h r i f t l i c h e r W i d m u n g ü b e r b r i n g e n lassen. A b e r erst W a g n e r s „ T r i s t a n " , dessen EQavierauszug N i e t z s c h e bereits als S c h ü l e r k e n n e n gelernt hatte, v e r k ö r p e r t ganz den G e i s t Schopenhauers, der W e l t s c h m e r z u n d E r l ö s u n g d u r c h U n t e r g a n g i m A l l g e m e i n e n a u s d r ü c k t . D e n h o h e n Stellenwert, den die Schopen-hauer'sehe P h i l o s o p h i e bei N i e t z s c h e e i n n a h m , b i l l i g t e er damals a u c h der M u s i k W a g n e r s z u .

A u f g r u n d dieser B e e i n f l u s s u n g u n t e r n a h m N i e t z s c h e den V e r s u c h , i n seinem W e r k „Die G e b u r t der T r a g ö d i e aus dem Geiste der M u s i k " Schopenhauers metaphysische S p e k u l a t i o n e n , den W i l l e n betreffend, m i t der W a g n e r ' s c h e n M u s i k b z w . dessen K u n s t t h e o r i e z u s a m m e n z u f ü -h r e n . D i e s e r V e r s u c -h i s t umso na-heliegender, je m e -h r m a n bedenkt, w e l c h e n Stellenwert Schopenhauer i m R a h m e n seiner M e t a p h y s i k der M u s i k zuerkennt.

(5)

I n diesem Z u s a m m e n h a n g erfolgt Nietzsches neue D e u t u n g des G r i e c h e n t u m s . Nietzsche glaubt i m G r i e c h e n t u m zwei sich d i a m e t r a l g e g e n ü b e r s t e h e n d e M ä c h t e z u erkennen, die er als das Dionysische u n d das A p o l l i n i s c h e bezeichnet. M a n d a r f i m G r i e c h e n t u m nicht „ E i n f a l t u n d stille G r ö ß e " sehen, wie W i n k e l m a n n sich a u s d r ü c k t e , sondern m a n muss i n i h m den Z w i e s p a l t zwischen diesen beiden L e b e n s m ä c h t e n erkennen, eben dem A p o l l i n i s c h e n als dem P r i n z i p der O r d n u n g u n d dem D i o n y s i s c h e n als dem der Z e r s t ö r u n g u n d gleichzeitig dem der b l i n d s c h ö p f e r i s c h e n M a c h t . E s ist n i c h t schwer, d a r i n die Schopen-hauer'sche Philosophie wieder z u erkennen. F ü r das A p o l l i n i s c h e , also f ü r die O r d n u n g , steht die W e l t als V o r s t e l l u n g , f ü r das Dionysische die W e l t als b l i n d e r U r w i l l e . A u s dem R i n g e n dieser beiden M ä c h t e , das sich i m ekstatischen C h o r t a n z des D i o n y s o s k u l t s darstellt, ergibt sich die g r ö ß t e L e i s t u n g des G r i e c h e n t u m s , n ä m l i c h die der T r a g ö d i e . Diese eigenartige u n d durchaus anfechtbare D e u t u n g des Griechentums hatte f ü r N i e t z s c h e s c h l i m m e F o l g e n . Sie wurde v o n a l l e n seinen F a c h k o l l e g e n u n d a u c h v o n seinem L e h r e r R i t s e h l entschieden abgelehnt. Diese A b l e h n u n g w a r das wissenschaftliche T o t e n g e l ä u t f ü r N i e t z s c h e als k l a s s i s c h e n P h i l o l o g e n . Seine H ö r e r z a h l g i n g drastisch z u r ü c k , sein f a c h l i c h e r E i n f l u s s schwand. Nietzsche fragte sich, ob er ü b e r h a u p t z u m P h i l o l o g e n geboren sei. U m einen philosophischen L e h r s t u h l b e m ü h t e er s i c h umsonst.

1873-1876 schrieb Nietzsche seine „ U n z e i t g e m ä ß e n Betrachtungen", die neben der oben e r w ä h n t e n A b r e c h n u n g m i t S t r a u ß folgende T h e m e n behandelten: „ S c h o p e n h a u e r als E r z i e h e r " , „ R i c h a r d W a g n e r i n B a y -reuth", i n w e l c h e m er W a g n e r preist, sowie eine B e t r a c h t u n g u n t e r dem T h e m a „Vom N u t z e n u n d N a c h t e i l der H i s t o r i e f ü r das Leben", w o r i n er s i c h gegen das Ü b e r h a n d n e h m e n des historischen Wissensstoffes stellt, w e i l seiner M e i n u n g n a c h das eigentliche L e b e n d a r u n t e r leidet, eine A u f f a s s u n g , die n i c h t n a c h f ü h l b a r ist.

N a c h der A u f f ü h r u n g v o n Wagner's „ P a r s i f a l " k o m m t es z u m B r u c h m i t W a g n e r . Nietzsches ICritik: W a g n e r sei vor den lebensverneinenden Idealen des C h r i s t e n t u m s z u K r e u z e gekrochen. Selbst noch i n seinem letzten S c h a f f e n s j a h r vor seinem e n d g ü l t i g e n Z u s a m m e n b r u c h 1888 w a n d t e s i c h N i e t z s c h e i n seinen S c h r i f t e n „Der F a l l Wagner" u n d „ N i e t z s c h e contra W a g n e r " nochmals erbittert gegen diesen. H i e r sei l e d i g l i c h das G e d i c h t ,yAn R i c h a r d W a g n e r " a n g e f ü h r t , das i m G r u n d e genommen die ganze S i t u a t i o n i n w e n i g e n Z e i l e n kennzeichnet.

D e r d u a n jeder F e s s e l k r a n k s t , friedloser, u n b e f r e i t e r Geist, siegreicher stets u n d doch gebundener, verekelt m e h r u n d mehr, zerschundener.

(6)

bis d u aus jedem B a l s a m G i f t d i r t r a n k s t , W e h ! d a ß a u c h d u a m K r e u z e niedersankst! A u c h du! A u c h d u - e i n Ü b e r w u n d e n e r ! V o r diesem S c h a u s p i e l steh i c h l a n g , G e f ä n g n i s a t m e n d . G r a m u n d G r o l l u n d G r u f t , dazwischen W e i h r a u c h - W o l k e n , K i r c h e n - D u f t , m i r f r e m d , m i r s c h a u e r l i c h u n d bang. D i e N a r r e n k a p p e w e r f i c h t a n z e n d i n die L u f t , d e n n i c h entsprang! A n d e m P u n k t , a n d e m sich N i e t z s c h e v o n a l l d e m abwendet, w a s er b i s h e r verehrte, i s t es u n e r l ä s s l i c h , sich m i t j e n e r K r a n k h e i t z u b e s c h ä f t i g e n , die l a n g s a m seine geistige U m n a c h t u n g veru rs a ch t e u n d s c h l i e ß l i c h seinen T o d h e r b e i f ü h r t e , n ä m l i c h die S y p h i l i s . Z u u n t e r s u -chen i s t , w a n n die luetische I n f e k t i o n w o m ö g l i c h erfolgte, w a s deren W e s e n i s t , u n d ab w a n n sie bzw. i n w i e w e i t sie N i e t z s c h e s D e n k e n beeinflusste.

D e r E r r e g e r der S y p h i l i s oder L u e s i s t b e k a n n t l i c h die sog. S p i r o c h a e t a p a l l i d a (Treponema p a l l i d u m ) . Sie i s t k e i n B l u t - , sondern e i n ausgespro-chener Gewebsparasit u n d benutzt das B l u t n u r z u i h r e r A u s b r e i t u n g . D i e h ä u f i g s t e n F o r m e n i h r e r Ü b e r t r a g u n g s i n d der G e s c h l e c h t s v e r k e h r u n d der K u ß . V o r a u s s e t z u n g d a f ü r s i n d L ä s i o n e n der H a u t sowohl b e i m E r k r a n k t e n als a u c h b e i d e m , der i n f i z i e r t w i r d . A u s r e i c h e n d s i n d bereits M i k r o l ä s i o n e n , w i e sie b e i m Geschlechtsverkehr l e i c h t a u f t r e t e n . B e i m I n f i z i e r t e n entsteht a n der E i n t r i t t s s t e l l e der Spirochaeten der sog. P r i m ä r a f f e k t i n F o r m eines meistens ca. l i n s e n g r o ß e n schmerzlosen G e s c h w ü r s m i t einer obligatorisch s i c h einstellenden L y m p h k n o t e n -schwellung, die i n der N ä h e des P r i m ä r a f f e k t s a m a u s g e p r ä g t e s t e n ist. D e r P r i m ä r a f f e k t k a n n a u c h so k l e i n sein, dass er ü b e r s e h e n w i r d . D i e i m R a h m e n des E r u p t i o n s s t a d i u m s (ca. 78 W o c h e n n a c h d e r A n s t e c -k u n g ) auftretenden s u b j e -k t i v e n B e s c h w e r d e n w i e K o p f s c h m e r z e n , S c h m e r z e m p f i n d u n g e n a n K n o c h e n , M u s k e l n u n d G e l e n k e n , N e u r a l -gien, N e r v o s i t ä t , S c h l a f l o s i g k e i t , G e w i c h t s a b n a h m e , a n ä m i s c h e s A u s s e h e n u n d b i s w e i l e n F i e b e r w e r d e n h ä u f i g n i c h t als S y m p t o m e einer S y p h i l i s gedeutet. H e i m t ü c k i s c h e r w e i s e k ö n n e n die geschilderten sulDjektiven B e s c h w e r d e n i m E r u p t i o n s s t a d i u m a u c h völlig f e h l e n . E s i s t deshalb n i c h t v e r w u n d e r l i c h , dass die S y p h i l i s b e i c a . 30% der l u e t i s c h E r k r a n k t e n erst i m S p ä t s t a d i u m e r k a n n t w i r d . Z u r S p ä t e r -k e n n u n g t r ä g t f e r n e r bei, dass n u r das erste S t a d i u m der S y p h i l i s stets gleich v e r l ä u f t , w a s b e i der fortgeschrittenen S y p h i l i s n i c h t m e h r der F a l l i s t . W a s die Diagnose einer S 3 ^ h i l i s jedoch b i s w e i l e n ä u ß e r s t erschwert i s t die Tatsache, dass bei i h r , j e nachdem, i n w e l c h e m O r g a n

(7)

sich die Gewebsparasiten ansiedeln, andere O r g a n e r k r a n k u n g e n v o r g e t ä u s c h t werden, weswegen die S y p h i l i s auch als der

,Affe

u n t e r den K r a n k h e i t e n " bezeichnet w i r d oder als jene K r a n k h e i t m i t tausend Facetten. Dementsprechend k a n n die S p ä t s y p h i l i s a n verschiedenen O r g a n e n schwere E r k r a n k u n g e n m i t unterschiedlichster S y m p t o m a t i k verursachen, ohne p r i m ä r als s p ä t s y p h i l i t i s c h e E r k r a n k u n g e r k a n n t z u werden. N e b e n einer u m f a n g r e i c h e n S y m p t o m a t i k i m B e r e i c h der H a u t als E x a n t h e m , das i m sog. zweiten S t a d i u m m e h r s y m m e t r i s c h , i m d r i t t e n S t a d i u m dagegen m e h r l o k a l i s i e r t a u f t r i t t - i n e i n genaues S c h e m a l ä s s t sich die S y p h i l i s ohnehin n i c h t einordnen - k ö n n e n A u g e , O h r , der Bewegungsapparat (Knochen, Gelenke, M u s k e l n , Sehnenscheiden, Schleimbeutel), das H e r z , B l u t g e f ä ß e , L y m p h g e f ä ß e , die A t m u n g s -wege (Nase, L u f t r ö h r e , B r o n c h i e n , L u n g e ) , M a g e n , D a r m , M a s t d a r m , Leber, B a u c h s p e i c h e l d r ü s e , H a r n - u n d Geschlechtsorgane (Nieren, H o d e n , Nebenhoden, C o r p o r a cavernosa, E i e r s t ö c k e , E i l e i t e r , G e b ä r -mutter, H a r n b l a s e ) sowie die D r ü s e n m i t i n n e r e r S e k r e t i o n w i e S c h i l d d r ü s e , T h y m u s , H y p h o p h y s e u n d N e b e n n i e r e n b e f a l l e n werden. E i n e weitere T ü c k e der S y p h i l i s besteht d a r i n , dass sie meistens i n S c h ü b e n v e r l ä u f t , sodass z . B . selbst umfangreiche H a u t e r s c h e i n u n g e n wieder völlig abheilen u n d dem P a t i e n t e n H e i l u n g v o r t ä u s c h e n k ö n n e n , u m p l ö t z l i c h wieder m i t anderer S y m p t o m a t i k erneut aufzutreten. D e r P a t i e n t ist jedoch dabei nie völlig gesund, sondern l e d i g l i c h t e m p o r ä r erscheinungsfrei. D i e K r a n k h e i t l ä ß t sich i n den erscheinungsfreien I n t e r v a l l e n n u r m i t H i l f e der Serologie nachweisen.

Betrachtet m a n die v o n N i e t z s c h e seit seiner Studentenzeit geklagten B e s c h w e r d e n u n t e r diesem A s p e k t , so lassen sie sich - m i t zwei A u s n a h m e n - gut u n t e r seine s y p h i l i t i s c h e E r k r a n k u n g subsumieren. A u s g e n o m m e n w e r d e n m ü s s e n die S y m p t o m a t i k des T h y p h u s , den sich N i e t z s c h e w ä h r e n d des d e u t s c h - f r a n z ö s i s c h e n K r i e g e s 1870/71 als K r a n k e n p f l e g e r zuzog, u n d die eventuellen S p ä t f o l g e n eines R e i t u n f a l l s , weswegen er f ü r den a k t i v e n D i e n s t bei der F e l d a r t i l l e r i e n i c h t m e h r t a u g l i c h w a r . S e l b s t v e r s t ä n d l i c h k ö n n e n manche B e s c h w e r d e n als S p ä t f o l g e dieses R e i t u n f a l l s gedeutet werden, insbesondere S c h m e r z e n i m B e r e i c h der davon betroffenen K n o c h e n u n d Gelenke. Insgesamt aber s i n d zweifellos der G r o ß t e i l der j a h r e l a n g aufgetretenen B e s c h w e r d e n Folge seiner erworbenen S y p h i l i s , die sich i m V e r l a u f seiner L e h r t ä t i g k e i t so i n t e n s i v i e r t e n , dass er 1876 u m einen e i n j ä h r i g e n K r a n k e n u r -l a u b b i t t e n m u ß t e u n d b a -l d d a r a u f seine P e n s i o n i e r u n g beantragte. N i e t z s c h e schied d a m i t aus dem U n i v e r s i t ä t s l e b e n aus, u n d die Stadt B a s e l zahlte i h m bis z u seinem Lebensende eine P e n s i o n v o n 3000 F r a n k e n .

Angesichts dieser K r a n k e n g e s c h i c h t e i s t a n z u n e h m e n , dass seine s y p h i l i t i s c h e I n f e k t i o n w o h l i n seiner Studentenzeit erfolgte, d a das

(8)

A u f t r e t e n einer progressiven P a r a l y s e - u n d u m deren besondere B e a c h t u n g geht es h i e r - meistens eine L a t e n z z e i t v o n 10 - 20 J a h r e n a u f w e i s t . I n seltenen F ä l l e n ist sie noch l ä n g e r , aber sie k a n n auch, w a s noch seltener ist, n u r zwei bis d r e i J a h r e betragen.

D i e s y p h i l i t i s c h e E r k r a n k u n g des Zentralnervensystems u n d d a m i t die P a r a l y s e s c h i l l e r t i n v i e l e n F a r b e n . D i e s ist a u c h leicht z u e r k l ä r e n , w e n n m a n bedenkt, dass es bei der A r t der S y m p t o m a t i k d a r a u f a n k o m m t , welche G e h i r n t e i l e bzw. welche A r e a l e v o m E r r e g e r b e f a l l e n w e r d e n . D a es s i c h b e i m G e h i r n u m die komplizierteste A p p a r a t u r handelt, die w i r k e n n e n , m i t deren H i l f e s i c h das menschliche I c h als psychische E n t i t ä t u n t e r z u s ä t z l i c h e r Z u h i l f e n a h m e der Sinnesorgane die i n E r s c h e i n u n g tretende W e l t interpretiert, ist die schillernde V i e l f a l t u n d die reichhaltige pathologische S y m p t o m a t i k e r k l ä r b a r , w o d u r c h jeder F a l l einer sog. G e i s t e s k r a n k h e i t z u r E i n z i g a r t i g k e i t w i r d , insbesondere, w e n n m a n bedenkt, dass das jeweilige K r a n k h e i t s b i l d z u s ä t z l i c h a u c h noch v o m B i l d u n g s g r a d des E r k r a n k t e n beeinflusst w i r d .

D e n n o c h l ä s s t s i c h bei der P a r a l y s e m i t E i n s c h r ä n k u n g eine ganz bestimmte S y m p t o m a t i k feststellen, die i m R a h m e n dieser E r k r a n k u n g besonders h ä u f i g v o r k o m m t , sodass bei deren A u f t r e t e n der V e r d a c h t a u f P a r a l y s e n a h e liegt, obwohl die einzelnen Symptome a u c h b e i anderen sog. G e i s t e s k r a n k h e i t e n a u f t r e t e n k ö n n e n . D e m n a c h l ä s s t s i c h Folgendes sagen: F ü r das A u f t r e t e n einer P a r a l y s e k e n n z e i c h n e n d s i n d E r m ü d u n g s e r s c h e i n u n g e n m i t e r h ö h t e r R e i z b a r k e i t , k o m b i n i e r t m i t K o p f s c h m e r z e n , die z u n ä c h s t h ä u f i g als N e u r a s t h e n i e fehlgedeutet w e r d e n . A l l m ä h l i c h ist jedoch eine V e r ä n d e r u n g der P e r s ö n l i c h k e i t z u beobachten, n i c h t selten gekennzeichnet d u r c h z ü g e l l o s e s V e r h a l t e n u n d berufliches V e r s a g e n , A u s u f e r n der m o r a l i s c h e n A n s c h a u u n g e n sowie M a n g e l a n logischem D e n k e n u n d G e d ä c h t n i s s c h w ä c h e . I m R a h m e n der P a r a l y s e k ö n n e n s i c h verschiedene F o r m e n e n t w i c k e l n , b e i denen jeweils eine bestimmte S y m p t o m a t i k i m V o r d e r g r u n d steht. Diese D i f f e r e n z i e r u n g erfolgt aus d i d a k t i s c h e n G r ü n d e n ; v e r s t ä n d l i c h e r w e i s e liegt den verschiedenen K r a n k h e i t s f o r m e n stets eine M i s c h u n g der S y m p t o m e i n m e h r oder m i n d e r g r o ß e m A u s m a ß zugrunde. Besonders hervorzuheben i s t die f r ü h e r h ä u f i g e r vorkommende expansive F o r m der P a r a l y s e , die d u r c h einen ausgesprochenen G r ö ß e n w a h n s i n n gekennzeichnet ist. Weitere V e r l a u f s f o r m e n s i n d die depressive F o r m , die m i t melancholischen u n d hypochondrischen S t ö r u n g e n einhergeht, die demente F o r m , welche z u r V e r b l ö d u n g f u h r t , u n d die agitierende F o r m , die d u r c h E r r e g u n g s z u s t ä n d e u n d D e l i r i e n gekennzeichnet ist. A l s m ö g l i c h e Symptome k o m m e n vor: R e f l e x s t ö r u n g e n , S t ö r u n g e n der Sprache u n d der S c h r i f t r e g e l m ä ß i g k e i t , t e m p o r ä r e A p o p l e x i e n a u f g r u n d v o n G e f a ß s p a s m e n i m G e h i r n , einhergehend m i t m e h r oder m i n d e r

(9)

s t a r k e n B e w u ß t s e i n s s t ö r u n g e n , f e r n e r paralytische A n f ä l l e i n F o r m v o n a l l g e m e i n e n oder a u c h n u r halbseitigen K r ä m p f e n .

W e r e i n m a l verschiedene K r a n k h e i t s b i l d e r v o n Paral3rtikern beobachten konnte, der ist t i e f beeindruckt v o m geistigen Z e r f a l l , vor a l l e m aber v o n der K r i t i k l o s i g k e i t dieser P a t i e n t e n : W e n n z . B . ein völlig k a c h e k t i -scher P a t i e n t , der s i c h k a u m noch a u f den B e i n e n h a l t e n k a n n , m i t dem G r u n d t o n der Ü b e r z e u g u n g e r k l ä r t , er werde d e m n ä c h s t einen olympischen R e k o r d i n L e i c h t a t h l e t i k aufstellen, oder w e n n ein A n d e r e r sagt, er werde den P a p s t s t u h l besteigen u n d s ä m t l i c h e Religionen dieser W e l t v e r e i n e n u n d d g l . E s w e r d e n D i n g e u n d V o r g ä n g e fest behauptet u n d geglaubt, die jeder V e r n u n f t H o h n sprechen. Z u k r i t i s c h e n E r w ä g u n g e n s i n d diese P a t i e n t e n n i c h t m e h r f ä h i g .

D a N i e t z s c h e zweifellos a n P a r a l y s e e r k r a n k t w a r , ist a u f solche k r a n k h a f t e n Ä u ß e r u n g e n z u achten; v o r a l l e m ist sein S p ä t w e r k d a r a u f h i n z u untersuchen. B e k a n n t l i c h schrieb Nietzsche 1887 bis 1888 k r a n k h a f t e r w e i s e a u ß e r o r d e n t l i c h v i e l u n d i n i m m e r drastischerer A u s d r u c k s f o r m , bis er M i t t e 1888 i n T u r i n e n d g ü l t i g zusammenbrach. A u c h a u f F e h l i n t e r p r e t a t i o n e n , welche die P e r s o n Nietzsches betreffen, ist h i n z u w e i s e n . So meinte beispielsweise D u r a n t : „ S e l t e n hat j e m a n d einen so hohen P r e i s f ü r sein Genie bezahlt". E i n e solche Aussage ist schlechthin f a l s c h , d a der P r e i s f ü r die geistige U m n a c h t u n g Nietzsches keineswegs seine geniale B e g a b u n g w a r , sondern Folge der erworbenen S y p h i l i s . Solche u n d ä h n l i c h e F e h l u r t e i l e stellen sich ein, w e n n entsprechende Probleme keine i n t e r d i s z i p l i n ä r e B e a c h t u n g f i n d e n . Ä h n l i c h e s w a r a u c h i m F a l l H ö l d e r l i n z u beobachten, wo P h i l o l o g e n noch n a c h E i n t r e t e n seiner schweren schizophrenen E r k r a n k u n g i n dem, was H ö l d e r l i n als „ W o r t s a l a t " v o n sich gab, n a c h t i e f s c h ü r f e n d e n geistigen I n h a l t e n suchten, w ä h r e n d das P r o d u z i e r e n eines sog. W o r t s a l a t s l e d i g l i c h e i n typisches S y m p t o m seiner E r k r a n k u n g w a r . N a c h seiner A b w e n d u n g v o n W a g n e r u n d der Philologie distanzierte sich N i e t z s c h e a u c h v o n Schopenhauers M e t a p h y s i k u n d P e s s i m i s m u s . Z u n ä c h s t suchte er Z u f l u c h t i n der W i s s e n s c h a f t . S e i n d i e s b e z ü g l i c h e s W e r k , i n dem er einen n a t u r a l i s t i s c h e n P o s i t i v i s m u s vertrat: „ M e n s c h l i -ches, a l l z u M e n s c h l i c h e s , e i n B u c h f ü r f r e i e Geister", das 1880 vollendet w u r d e , i s t V o l t a i r e gewidmet. D a s alles w a r der B e g i n n v o n dem, was N i e t z s c h e die B e z e i c h n u n g „ D e r P h i l o s o p h m i t dem H a m m e r " einbrach-te: D i e Z e r s t ö r u n g a l l e r bisherigen W e r t e . Sie sollten danach d u r c h neue W e r t e ersetzt werden. I n seinem i n dichterischer H i n s i c h t genialen W e r k des Z a r a t h u s t r a spricht er dies d e u t l i c h aus: „ D r e i V e r w a n d l u n -gen nenne i c h euch des Geistes: W i e der G e i s t z u m K a m e l e w i r d , u n d z u m L ö w e n das K a m e l , u n d z u m K i n d zuletzt der L ö w e . " D a r u n t e r ist Folgendes z u verstehen: D a s K a m e l als T r a g t i e r symbolisiert das geduldige T r a g e n des Ü b e r l i e f e r t e n , das e h r f ü r c h t i g e G l a u b e n a n Ideale

(10)

u n d d a m i t a u ch die A b h ä n g i g k e i t v o n a l l J e n e n , die Solches v e r k ü n d e n . D a s ist die erste S t u f e des sich evoluierenden M e n s c h e n . D a s B i l d des L ö w e n als das eines k ä m p f e r i s c h e n T i e r s s3m[ibolisiert den K a m p f u m die F r e i h e i t v o n a l l diesen D i n g e n , i n dessen V e r l a u f dieser G l a u b e zerbricht u n d der E i n z e l n e d a d u r c h f r e i w i r d f ü r A n d e r e s u n d der n u n m e h r f r e i gewordene G e i s t den N i h i l i s m u s durchlebt. D a s K i n d steht als S y m b o l f ü r die U n v o r e i n g e n o m m e n h e i t , das i m u n s c h u l d i g e n J a - S a g e n z u m L e b e n sich den eigenen W e r t e n u n d Z i e l e n a u f g r u n d der e r k ä m p f t e n F r e i h e i t zuwendet. Dieses dritte S t a d i u m i s t die Zeit einer n e u e n G l ä u b i g k e i t .

G e m ä ß dem oben e r w ä h n t e n z w e i t e n S t a d i u m der E n t w i c k l u n g des m e n s c h l i c h e n Geistes geht N i e t z s c h e n u n d a r a n , a l l das z u z e r t r ü m -m e r n , was er bisher verehrte, d a er e r k a n n t z u h a b e n glaubt, dass dies f a l s c h w a r . E r sagt: „ W e r e i n S c h ö p f e r sein muss i m G u t e n u n d B ö s e n , w a h r l i c h , der muss e i n V e r n i c h t e r erst sein u n d W e r t e zerbrechen." N u r so entsteht P l a t z f ü r Neues u n d , w i e er glaubt, f ü r das R i c h t i g e . D a s i n t e n s i v e D u r c h l a u f e n des ersten S t a d i u m s , d.h. ,yAlles V e r e h r e n s w e r t e s a m m e l n u n d m i t e i n a n d e r k ä m p f e n lassen" i s t deshalb notwendig, u m es als I l l u s i o n z u e r k e n n e n , sodass der G l a u b e a n diese A r t v o n K u l t u r zerbricht. N i e t z s c h e sieht i n seiner Zeitepoche eine Zeit der „Decadence." „...die Zeit eines g r o ß e n i n n e r e n V e r f a l l e s u n d A u s e i n a n d e r -falles. D i e U n g e w i ß h e i t ist dieser Zeit eigen; nichts steht a u f festen F ü ß e n u n d h a r t e m G l a u b e n a n sich." L a u t N i e t z s c h e i s t anstelle alles b i s h e r sicher G e g l a u b t e n das N i c h t s , das N i h i l , getreten, w e i l der G l a u b e d a r a n schwindet. D e s h a l b prophezeit er das H e r a u f k o m m e n des N i h i l i s m u s . N i e t z s c h e f ü h l t sich i n grenzenloser S e l b s t ü b e r s c h ä t z u n g d a z u berufen, alle ü b e r k o m m e n e n W e r t e , die sich i m L a u f e einer m e h r als z w e i t a u s e n d j ä h r i g e n Geistesgeschichte gebildet haben, als V o r u r t e i l e z u e n t l a r v e n u n d d a d u r c h z u beseitigen.

W a s N i e t z s c h e z u r E r k e n n t n i s f ä h i g k e i t des M e n s c h e n a n f ü h r t , i s t e r k e n n t n i s k r i t i s c h i n k e i n e r W e i s e r e f l e k t i e r t . E s h a n d e l t s i c h daher s c h l e c h t h i n u m pure B e h a u p t u n g e n . N i e t z s c h e ü b e r n i m m t h i e r u.a. die M e t a p h y s i k Schopenhauers u n d behauptet, sowohl die V e r n u n f t als a u c h das B e w u s s t s e i n seien n u r A u s d r u c k des W i l l e n s , den er i m Gegensatz z u Schopenhauer n i c h t als b l i n d e n W e l t w i l l e n , sondern als „Willen z u r M a c h t " bezeichnet. E s sei k e i n e r l e i w i r k l i c h e E r k e n n t n i s m ö g l i c h . D i e menschliche E r k e n n t n i s a p p a r a t u r b e f ä h i g e l e d i g l i c h das R e g e l n der D i n g e unseres Lebens u n d stehe so n u r i m „ D i e n s t e des Lebens". A l l e s basiere s c h l i e ß l i c h a u f r e i n e m I n s t i n k t . D i e s e r sei „ u n t e r a l l e n A r t e n der Intelligenz, die b i s h e r entdeckt w u r d e n , die intelligente-ste". Selbst das philosophische D e n k e n sei i n s o f e r n I n s t i n k t t ä t i g k e i t , als h i n t e r diesem W e r t s c h ä t z u n g e n u n d F o r d e r u n g e n des I n s t i n k t s stecken, w i e N i e t z s c h e i n seiner A r b e i t „ J e n s e i t s v o n G u t u n d B ö s e " behauptet.

(11)

W e n n dem so w ä r e , d a n n h ä t t e es n i e m a l s einen echten F o r t s c h r i t t i m R a h m e n der W i s s e n s c h a f t u n d der T e c h n i k gegeben; keine G l ü h l a m p e w ü r d e je brennen, k e i n A t o m m e i l e r E n e r g i e erzeugen u n d keine Atombombe j e m a l s z u r E x p l o s i o n gebracht w e r d e n k ö n n e n . D i e Tatsache jedoch, dass der M e n s c h a u ß e r s t a n d e ist, die W a h r h e i t a n sich z u erkennen, ist eine B i n s e n w a h r h e i t .

W a s a n der E r k e n n t n i s l e h r e Nietzsches aber so u n e r t r ä g l i c h ist, ist die Tatsache, dass er n a c h a l l diesen vernichtenden A u s s a g e n ü b e r die m e n s c h l i c h e n E r k e n n t n i s m ö g l i c h k e i t e n s p ä t e r behauptet, i n den v o n i h m propagierten neuen W e r t e n die W a h r h e i t u n d das Z i e l des Seins e r k a n n t z u haben. E r bedient s i c h dabei der gleichen M e t h o d e n , die er vorher l e i d e n s c h a f t l i c h abgelehnt hat.

V e r h e e r e n d i n i h r e n geschichtlichen A u s w i r k u n g e n ist vor a l l e m Nietzsches K r i t i k a n der g ä n g i g e n M o r a l . H i e r w i r d die U m w e r t u n g a l l e r W e r t e , die N i e t z s c h e v o r n e h m e n w i r d , besonders deutlich. E r sagt, dass es n u n z u E n d e geht m i t „ f a s t jeder M o r a l , die bisher gelehrt, verehrt u n d gepredigt w o r d e n ist". N i e t z s c h e b e g r ü n d e t dies damit: die bisherige M o r a l w ü r d e s i c h gegen die I n s t i n k t e des Lebens wenden. W o f ü r er p l ä d i e r t , ist e i n sog. „ N a t u r a l i s m u s i n der M o r a l " , der v o n „ e i n e m I n s t i n k t e des Lebens beherrscht" w i r d . E i n e solche „ g e s u n d e M o r a l " , n a c h der g ä n g i g e n M o r a l e i n I m m o r a l i s m u s , bejaht alles, was f ü r das L e b e n n ü t z l i c h ist. Nietzsche unterscheidet eine H e r r e n m o r a l v o n einer S k l a v e n m o r a l m i t g r u n d s ä t z l i c h u n t e r s c h i e d l i c h sich g e g e n ü b e r s t e h e n d e n bzw. s i c h widersprechenden M o r a l a u f f a s s u n g e n . F ü r das V o r h e r r s c h e n der jetzigen M o r a l b e g r i f f e macht er i n erster L i n i e das J u d e n t u m v e r a n t w o r t l i c h , das d u r c h r a d i k a l e U m k e h r u n g der n a t ü r l i c h e n W e r t e die M o r a l pervertiert u n d a u f den K o p f gestellt habe. U n t e r anderem versucht Nietzsche auch das E n t s t e h e n des sog. schlechten Gewissens z u e r k l ä r e n , i n d e m er behauptet, die gesunden I n s t i n k t e , welche u n t e r der H e r r s c h a f t der S k l a v e n m o r a l u n t e r d r ü c k t w ü r d e n , w ü r d e n s i c h n a c h i n n e n wenden u n d der M e n s c h w ü r d e d a d u r c h beginnen, a n sich selbst z u leiden. A u s der V e r a c h t u n g der H e r d e n t i e r m o r a l e r k l ä r t sich a u c h Nietzsches antidemokratische H a l t u n g . Ä h n l i c h e s gilt f ü r seinen A n t i s o z i a l i s m u s . E r sieht i m sozialistischen Ideal die E n t a r t u n g des M e n s c h e n z u m H e r d e n t i e r . N a c h der A u f f a s s u n g Nietzsches liegt die E s s e n z des Lebens i n jeglicher A n e i g n u n g , i n der Ü b e r w ä l t i g u n g des Schwachen bzw. dessen U n t e r d r ü c k u n g . D a b e i erfolgt entweder eine E i n v e r l e i b u n g d u r c h A u f z w i n -g u n -g ei-gener F o r m e n oder der U n t e r d r ü c k t e w i r d zumindest aus-gebeu- ausgebeu-tet. M i t l e i d , V e r s c h o n u n g alles Schwachen, R ü c k s i c h t a u f alles Schwache etc. i s t gegen das L e b e n gerichtet u n d deshalb schlecht. D e n H ö h e p u n k t seiner B e h a u p t u n g , dass alles B i s h e r i g e nichts sei, erreicht N i e t z s c h e i n seiner R e l i g i o n s k r i t i k . M i t einem pathologischen

(12)

F a n a t i s m u s wendet er sich gegen jegUche ReUgion, insbesondere aber gegen das C h r i s t e n t u m , das er als den H ö h e p u n k t der Decadence bezeichnet. D i e i m R a h m e n des C h r i s t e n t u m s v e r k ü n d e t e M o r a l bezeichnet er als e i n „ K a p i t a l v e r b r e c h e n a m L e b e n " u n d der v e r k ü n d e t e G o t t i s t seiner Aussage g e m ä ß z u m „ W i d e r s p r u c h des Lebens abgear-tet". D a s C h r i s t e n t u m sei eine „ N i h i l i s t i s c h e Religion", d a sie a u f lebensfeindliche W e r t e , besonders aber a u f einen Gott als d e n absolut n i c h t i g e n W e r t zielt. A l l diese v e r a b s o l u t i e r t e n W e r t e s i n d n i c h t s u n d d a m i t i s t die gesamte M o r a l n i c h t i g . I n seinem N a c h l a s s f i n d e t sich „ Z u r Genesis des N i h i l i s t e n " folgendes B e k e n n t n i s : „ M a n h a t n u r s p ä t den M u t z u dem, was m a n e i g e n t l i c h w e i ß . D a s s i c h v o n G r u n d aus b i s h e r N i h i l i s t gewesen b i n , das habe i c h m i r erst seit k u r z e m einge-standen: D i e E n e r g i e , der R a d i k a l i s m u s , m i t dem i c h als N i h i l i s t v o r w ä r t s ging, t ä u s c h t e m i c h ü b e r diese G r u n d t a t s a c h e . W e n n m a n e i n e m Ziele entgegengeht, so scheint es u n m ö g l i c h , dass „die Ziellosigk e i t a n sich u n s e r G l a u b e n s g r u n d s a t z ist." E r s t sehr s p ä t also r e f l e Ziellosigk -t i e r -t N i e -t z s c h e den B e g r i f f N i h i l i s m u s v o l l s -t ä n d i g . D i e F r a g e „ W a s bedeutet N i h i l i s m u s " beantwortet er d a m i t : „ D a s s die obersten W e r t e s i c h entwerten. E s f e h l t das Z i e l ; es f e h l t die A n t w o r t a u f das „Wozu?". W e n n N i e t z s c h e seinen „tollen M e n s c h e n " sagen l ä s s t : „ G o t t i s t tot u n d w i r h a b e n i h n g e t ö t e t " , so bedeutet das logischerweise, dass der G l a u b e a n G o t t g e t ö t e t w u r d e , die F i k t i o n Gott, w i e N i e t z s c h e m e i n t . E r sieht aber sehr w o h l , dass es ohne W e r t e n i c h t geht u n d daher der N i h i l i s -m u s ü b e r w u n d e n w e r d e n -m ü s s e . D e r N i h i l i s -m u s w ä r e jedoch notwen-d i g , u m f r e i z u sein f ü r notwen-die n e u e n W e r t e .

N u n m e h r beginnt das dritte S t a d i u m der m e n s c h l i c h e n E v o l u t i o n , dessen neue W e r t e N i e t z s c h e n u n v e r k ü n d e t . D a s , was er v o r h e r so sehr v e r d a m m t u n d z u r ü c k g e w i e s e n hat, m a c h t N i e t z s c h e n u n selbst: E r setzt w i l l k ü r l i c h seiner P h a n t a s i e entsprungene Gebilde als das, was das W e s e n des Seins ausmacht, u n d behauptet e i n f a c h deren G ü l t i g k e i t . E r etabliert eine seinen w i l d e n S p e k u l a t i o n e n entsprungene M e t a p h y s i k u n d p r ä s e n t i e r t sie als die a l l g e m e i n g ü l t i g e W a h r h e i t . L a u t N i e t z s c h e ist n u n der P h i l o s o p h gefragt. E r soll „ n e u e W e r t e a u f neue T a f e l n schreiben". I n seiner A r b e i t „ J e n s e i t s v o n G u t u n d B ö s e " betont er a u s d r ü c k l i c h : „Die eigentlichen P h i l o s o p h e n aber s i n d B e f e h l e n d e u n d Gesetzgebende. Sie sagen, „so soll es sein", sie b e s t i m m e n erst das W o h i n ? u n d W o z u ? des Menschen...". Ü b e r sich u r t e i l t er i n grenzen-loser S e l b s t ü b e r s c h ä t z u n g : „ E s ist n i c h t u n m ö g l i c h , dass i c h der erste P h i l o s o p h des Zeitalters b i n , j a v i e l l e i c h t noch e i n w e n i g m e h r , i r g e n d etwas Entscheidendes u n d V e r h ä n g n i s v o l l e s , das z w i s c h e n z w e i J a h r t a u s e n d e n steht." G e m ä ß dieser L e g i t i m a t i o n v e r k ü n d e t er seine neue G l a u b e n s l e h r e m i t neuen W e r t e n , deren I n h a l t seinen m e t a p h y s i

(13)

-sehen S p e k u l a t i o n e n entspringt. D a s „ s c h a f f e n d e , wollende, werdende Ich" soll dabei „ d a s M a ß u n d der W e r t der D i n g e " sein.

D a s F u n d a m e n t i n der S k a l a der neuen W e r t e o r d n u n g soll das L e b e n a n s i c h sein. I m Gegensatz z u Schopenhauers verneinender L e b e n s p h i -losophie ist die Lebensphi-losophie Nietzsches durchaus positiv u n d bejahend. „ J a sagen z u m L e b e n noch i n seinen fremdesten u n d h ä r t e s t e n P r o b l e m e n , der W i l l e z u m L e b e n i m O p f e r seiner h ö c h s t e n T y p e n , der eigenen U n e r s c h ö p f l i c h k e i t f r o h werdend, u m die ewige L u s t des Werdens selbst z u sein, jene L u s t , die auch noch die L u s t a m V e r n i c h t e n i n s i c h s c h l i e ß t " . Gegen jede pessimistische u n d angeblich a u c h christliche V e r n e i n u n g des Lebens propagiert Nietzsche eine heroische B e j a h u n g .

Besonders verheerend w i r k e n s i c h jene Inhalte seiner L e h r e a u f die N a c h w e l t aus, die der sog. H e r d e n m o r a l eine Absage erteilen u n d e i n aristokratisches I d e a l b i l d propagieren, das vor a l l e m v o m W i l l e n z u r M a c h t gekennzeichnet ist. E r s t a u n l i c h e r w e i s e ist dieses aristokratische Ideal n i c h t d u r c h eine I n t e l l e k t u a l i s i e r u n g erreichbar, sondern e i n R e s u l t a t der Zucht, welche die neuen H e r r e n hervorbringt. A r i s t o k r a t i e i s t demnach eine Sache des B l u t e s u n d nicht des Geistes. D i e v o n Nietzsche v e r k ü n d e t e H e r r e n m o r a l berechtigt dazu, alles Schwache z u negieren u n d z u v e r n i c h t e n , d a alles schlecht ist, was schwach ist u n d n u r z u r V e r w e i c h l i c h u n g f ü h r t .

W e r die Geschichte k e n n t , w e i ß , dass s i c h a u f diese M o r a l nicht n u r der F a s c h i s m u s s t ü t z t e , sondern n i c h t selten auch - u n t e r z u s ä t z l i c h e m H i n w e i s a u f einen f a l s c h verstandenen D a r w i n i s m u s - der atheistische K a p i t a l i s m u s u n d der M a r x i s m u s - L e n i n i s m u s , w e n n es galt, i h r e V e r b r e c h e n z u rechtfertigen. W e n n a u c h Nietzsche sowohl das demokra-tische als a u c h das sozialisdemokra-tische S y s t e m als V e r k ö r p e r u n g bzw. den N ä h r b o d e n f ü r die H e r d e n m o r a l sah, so h a t die P r a x i s gezeigt, dass s i c h a u c h dort u n t e r der F ü h r u n g s s c h i c h t eine A r i s t o k r a t i e i m S i n n e Nietzsches herausbildete m i t dem absoluten W i l l e n z u r M a c h t , die selbst gegen die Ideologie, die sie z u vertreten vorgibt - wie dies i n sozialistischen L ä n d e r n der F a l l ist , i h r e n hemmungslosen M a c h t w i l -l e n aus-lebt u n d so i n diesem P u n k t der L e h r e Nietzsches gerecht w i r d . D a der G l a u b e a n Gott l a u t N i e t z s c h e n u n m e h r tot ist u n d der M e n s c h i n seinem j e t z i g e n Z u s t a n d dies n u r schlecht v e r k r a f t e t , l e h r t N i e t z s c h e die E n t w i c k l u n g z u m Ü b e r m e n s c h e n als S i n n unseres E r d e n d a s e i n s . E r l ä s s t seinen Z a r a t h u s t r a Folgendes sprechen: „Der M e n s c h ist e i n S e i l , g e k n ü p f t zwischen T i e r u n d Ü b e r m e n s c h - e i n S e i l ü b e r einem A b g r u n d e . ...was g r o ß ist a m M e n s c h e n , das ist, dass er eine B r ü c k e u n d k e i n Zweck ist: was geliebt w e r d e n k a n n a m M e n s c h e n , das ist, dass er e i n Ü b e r g a n g u n d e i n U n t e r g a n g i s t ...ich liebe die, welche n i c h t erst h i n t e r den S t e r n e n einen G r u n d suchen, unterzugehen u n d O p f e r

(14)

z u sein: sondern die sich der E r d e opfern, dass die E r d e einst des Ü b e r m e n s c h e n werde."

A b e r es ist n i c h t n u r die B e s t i m m u n g des M e n s c h e n , ü b e r s i c h h i n a u s z u d r ä n g e n . N a c h Nietzsche i s t das der G r u n d z u g n i c h t n u r des L e b e n -den, sondern a u c h a l l e n Seins. „ W a s m i r die W e l t ist? E i n U n g e h e u e r v o n K r a f t , ohne A n f a n g , ohne E n d e , die s i c h n i c h t verbraucht, sondern n u r v e r w a n d e l t - v o m „ N i c h t s " umschlossen als v o n einer G r e n z e , ...diese meine dionysische W e l t des e w i g Sich-Selberschafifens, des e w i g S i c h - S e l b e r z e r s t ö r e n s , - w o l l t i h r einen N a m e n f ü r diese W e l t ? Diese W e l t i s t der W i l l e z u r M a c h t - u n d nichts a u ß e r dem. U n d a u c h i h r selber seid dieser W i l l e z u r M a c h t - u n d nichts a u ß e r dem." A n die Stelle v o n Schopenhauers b l i n d e m U r w i l l e n t r i t t h i e r e i n S e i n m i t dem W i l l e n z u r M a c h t . Z i e l - u n d zwecklos ist l a u t N i e t z s c h e dieses S e i n i n seinem W e c h s e l s p i e l z w i s c h e n E r s c h a f f e n u n d Z e r s t ö r e n . Nietzsches G l a u b e n gipfelt s c h l i e ß l i c h i n d e m G e d a n k e n der ewigen W i e d e r k e h r des G l e i c h e n . ,JDas D a s e i n , so w i e es ist, ohne S i n n u n d Z i e l , aber u n v e r m e i d l i c h w i e d e r k e h r e n d , ohne e i n F i n a l e i n s N i c h t s : D i e ewige W i e d e r k e h r . D a s i s t die extremste F o r m des N i h i l i s m u s , das N i c h t s (das Sinnlose) ewig." I n diesen W o r t e n gipfelt Nietzsches N i h i l i s m u s . T r o t z d e m sieht N i e t z s c h e i n a l l e d e m die reifende Chance, d e n N i h i l i s -m u s z u ü b e r w i n d e n , i n d e -m -m a n i h n bejaht u n d d a -m i t S i n n schafft. E r d r ü c k t das f o l g e n d e r m a ß e n aus: „ E i n f r e i gewordener G e i s t steht m i t e i n e m f r e u d i g e n u n d v e r t r a u e n d e n F a t a l i s m u s m i t t e n i m A l l , i m G l a u b e n , dass n u r das E i n z e l n e v e r w e r f l i c h ist, dass i m G a n z e n s i c h alles e r l ö s t u n d bejaht - er v e r n e i n t n i c h t mehr." E i g e n a r t i g k l i n g t i n dieser A u s s a g e Nietzsches sein G l a u b e a n E r l ö s u n g . E i n R e l i k t aus seiner Z e i t als C h r i s t oder doch die E i n s i c h t , dass die W e l t e r l ö s u n g s b e -d ü r f l i g ist?

Nietzsches Z a r a t h u s t r a weist i h n neben seinen G e d i c h t e n zweifellos als einen g r o ß e n D i c h t e r aus. I n diesem dichterischen M e i s t e r w e r k v e r k ü n d e t er eine atheistische G l a u b e n s l e h r e , die s i c h jeder K r i t i k v e r s c h l i e ß t , w e i l sie sonst i n s i c h z u s a m m e n s t ü r z e n w ü r d e . Sie i s t reine V e r k ü n d i g u n g u n d O f f e n b a r u n g eines neuen G l a u b e n s . N i e t z s c h e beabsichtigte, diese dichterische G e s t a l t u n g seiner metaphysischen G e d a n k e n i n e i n e m v i e r b ä n d i g e n P r o s a w e r k systematisch u n t e r d e m T i t e l „ D e r W i l l e z u r M a c h t , V e r s u c h einer U m w e r t u n g a l l e r W e r t e " z u s a m m e n z u s t e l l e n . E r konnte es n i c h t m e h r vollenden. D a s n a c h seinem T o d herausgegebene W e r k h a t deshalb f r a g m e n t a r i s c h e n C h a r a k t e r u n d i s t i n T e i l e n v i e l l e i c h t a u c h n i c h t authentisch, d a seine e i f e r s ü c h t i g e u n d ehrgeizige Schwester, die seinen N a c h l a s s verwaltete, b e k a n n t l i c h a u c h v o r F ä l s c h u n g e n n i c h t z u r ü c k s c h r e c k t e .

A u f s c h l u s s r e i c h f ü r die B e u r t e i l u n g Nietzsches i s t sein V e r h a l t e n , insbesondere n a c h seiner P e n s i o n i e r u n g . R u h e l o s zieht er trotz

(15)

b i s w e i l e n h e f t i g e r gesundheitsbedingter Beschwerden u m h e r . E r h ä l t sich vorwiegend a n verschiedenen O r t e n i n O b e r i t a l i e n , der Schweiz, F r a n k r e i c h u n d b i s w e i l e n i n D e u t s c h l a n d auf. E r bewohnt billige Q u a r t i e r e . E i n e feste W o h n u n g h a t er seit seiner Zeit i n B a s e l nie m e h r besessen. S e i n W e s e n w i r d i m m e r abweisender, obwohl er u n t e r der dadurch zunehmenden V e r e i n s a m u n g leidet. D i e schon f r ü h e r geklagten depressiven Z u s t ä n d e w erden i m m e r heftiger, desgleichen die sich steigernden K o p f s c h m e r z e n u n d das A b n e h m e n des S e h v e r m ö g e n s , das m ö g l i c h e r w e i s e eine luetische A u g e n e r k r a n k u n g w a r . Besonders a u f f a l l i g ist, dass s i c h trotz l a u f e n d zunehmender heftiger Beschwerden sein A r b e i t s d r a n g f a n a t i s c h steigert u n d u n m i t t e l b a r vor dem e n d g ü l t i -gen Z u s a m m e n b r u c h e i n geradezu unglaubliches A u s m a ß an-genommen hat. A l l e i n i m letzten J a h r seines Schaffens 1888 schrieb er „Der F a l l Wagner", „ N i e t z s c h e contra W a g n e r , A k t e n s t ü c k e eines Psychologen". F e m e r erscheinen die „ G ö t z e n d ä m m e r u n g " u n d der „ A n t i c h r i s t " , u n d i n den letzten M o n a t e n des gleichen J a h r e s verfasst er noch seine Autobiographie „Ecce homo". D i e s alles l ä s s t sich als S y m p t o m a t i k u n t e r das K r a n k h e i t s b i l d einer progressiven P a r a l y s e subsumieren. V i e l aufschlussreicher f ü r das a l l m ä h l i c h e E i n t r e t e n einer v o l l ausgebildeten progressiven P a r a l y s e ist der A u s d r u c k u n d die S e l b s t e i n s c h ä -t z u n g Nie-tzsches, besonders i m le-tz-ten J a h r seines W i r k e n s , also 1888. S e i n S t i l w i r d i m m e r aggressiver, seine aus dem R a h m e n fallende P o l e m i k steigert sich u n d seine B e h a u p t u n g e n werd en i m m e r p h a n t a s t i -scher. V o r a l l e m aber seine A u s s a g e n ü b e r sich selbst, d.h. seine S e l b s t e i n s c h ä t z u n g , weisen ganz d e u t l i c h d a r a u f h i n , dass er dem G r ö ß e n w a h n s i n n v e r f ä l l t . D a z u einige Beispiele. E r spricht v o n sich n a c h der „ V e r l o g e n h e i t v o n J a h r t a u s e n d e n " ~ als „der erste a n s t ä n d i g e Mensch", „...ich b i n f r o h e r Botschafter, w i e es k e i n e n gab, i c h kenne A u f g a b e n v o n einer H ö h e , dass der B e g r i f f d a f ü r bisher gefehlt hat; erst von m i r a n gibt es wieder H o f f n u n g e n . " F e r n e r : „Ich b i n k e i n M e n s c h , i c h b i n D y n a m i t " , e i n „ V e r n i c h t e r p a r excellence", „...ich w i l l k e i n H e i l i g e r sein, lieber e i n H a n s w u r s t ... v i e l l e i c h t b i n i c h e i n H a n s w u r s t u n d trotzdem oder v i e l m e h r n i c h t trotzdem - denn es gab nichts Verlogeneres b i s h e r als H e i l i g e - redet aus m i r die W a h r h e i t - aber meine W a h r h e i t i s t f u r c h t b a r : D e n n m a n h i e ß bisher die L ü g e W a h r -heit. - U m w e r t u n g a l l e r Werte: D a s i s t meine F o r m e l f ü r einen A k t h ö c h s t e r S e l b s t b e s i n n u n g der M e n s c h h e i t , der i n m i r F l e i s c h u n d G e n i e geworden ist." U n d a n den D ä n e n B r a n d e s , der erstmals V o r l e s u n g e n ü b e r N i e t z s c h e h ä l t , schrieb er u.a. „...ich s c h w ö r e i h n e n z u , dass w i r i n zwei J a h r e n die ganze E r d e i n K o n v u l s i o n e n haben werden. Ich b i n e i n V e r h ä n g n i s . "

Diese A u s s a g e n , die h a u p t s ä c h l i c h seiner A u t o b i o g r a p h i e ,JEcce homo", seinem letzten W e r k , entnommen w o r d e n s i n d , zeigen d e u t l i c h die

(16)

S p u r e n der progressiven P a r a l y s e . D i e s gilt aber auch f ü r die ü b r i g e n i m J a h r e 1888 entstandenen W e r k e . Seine „ G ö t z e n d ä m m e r u n g " u n d sein ,yAiitichrist" s i n d i n erster L i n i e h a s s e r f ü l l t e S t r e i t s c h r i f t e n gegen das C h r i s t e n t u m , wobei die P e r s o n C h r i s t i selbst m e r k w ü r d i g e r w e i s e r e l a t i v schonend behandelt w i r d . D a n e b e n s i n d z u n e h m e n d a u c h andere K r i t i k s c h w ä c h e n z u beobachten. D i e F r a g e n a c h der W a h r h e i t w i r d bei i h m z u r psychologischen F r a g e . W a s er jedoch u n t e r Psychologie versteht, ist eine „ M o r p h o l o g i e u n d E n t w i c k l u n g s l e h r e des W i l l e n s z u r M a c h t " .

A l l e diese Tatsachen s i n d Zeichen d a f ü r , dass die s y p h i l i t i s c h e E r k r a n k u n g Nietzsches deutliche S p u r e n a u c h i n seinem W e r k h i n t e r l a s s e n hat, die u m so gravierender w u r d e n , je m e h r die K r a n k h e i t f o r t s c h r i t t . E s ist n i c h t etwa so, w i e viele Geisteswissenschaftler m e i n e n , die progressive P a r a l y s e h ä t t e sich p l ö t z l i c h a u s g e w i r k t u n d bei N i e t z s c h e h ä t t e sich sozusagen v o n heute a u f morgen eine geistige U m n a c h t u n g eingestellt. I n diesem Z u s a m m e n h a n g i s t a u c h des ö f t e r e n z u beobachten, dass n i c h t wenige a u f i h r e m Fachgebiet ä u ß e r s t kompetente A u t o r e n , die aber o f f e n s i c h t l i c h n u r ü b e r geringe m e d i z i n i sche K e n n t n i s s e v e r f ü g e n , als U r s a c h e f ü r Nietzsches geistige U m n a c h -t u n g ganz andere F a k -t e n a n f ü h r e n w i e beispielsweise „ g e i s -t i g e Ü b e r a n s t r e n g u n g " oder „ n i c h t rechtzeitige A n e r k e n n u n g " etc., was keineswegs z u t r i f f t .

V e r f o l g t m a n b e i m V o r l i e g e n einer progressiven P a r a l y s e die pathophy-siologischen V o r g ä n g e i m G e h i r n , so w e r d e n das Gehabe u n d die psychischen V e r ä n d e r u n g e n des E r k r a n k t e n v e r s t ä n d l i c h e r . M a n w e i ß heute, dass bestimmte S t ä m m e des Syphiliserregers ( S p i r o c h ä t a p a l l i d a bzw. T r e p o n e m a p a l l i d u m ) bestimmte G^websvorlieben h a b e n bzw. e n t w i c k e l n , die sie bevorzugt als N ä h r b ö d e n benutzen. W i e alle E r r e g e r w ä h l e n a u c h sie n a c h chemischen G e s i c h t s p u n k t e n , d.h. sie w ä h l e n Gewebe des Biosystems, deren biochemische A k t i v i t ä t i h n e n die besten L e b e n s m ö g l i c h k e i t e n bieten. So ziehen beispielsweise die S p i r o c h ä t e n b e i m E i n d r i n g e n i n s menschliche S t a m m h i r n je n a c h A p p e t e n z des eingedrungenen E r r e g e r s t a m m s G r e n z e n zwischen H i r n g e b i e t e n unterschiedlicher biochemischer A k t i v i t ä t , d.h. aber a u c h G r e n z e n z w i s c h e n H i r n g e b i e t e n unterschiedlicher F u n k t i o n . E s w u r d e n d a d u r c h f ü r die F o r s c h u n g f u n k t i o n s s p e z i f i s c h e Regionen erkennbar, deren F u n k t i o n s a r t erst n a c h A b l e b e n u n d O b d u k t i o n aus der K r a n k e n g e -schichte des P a t i e n t e n r ü c k w i r k e n d e r k a n n t w e r d e n konnte. D a d u r c h w u r d e a u c h k l a r , dass der H i r n s t a m m keineswegs f ü r psychische E r s c h e i n u n g e n z u s t ä n d i g ist, sondern l e d i g l i c h vegetative Prozesse steuert. S e h r w o h l k ö n n e n aber massive k ö r p e r l i c h e S t ö r u n g e n , v e r b u n d e n m i t entsprechenden s u b j e k t i v e n Beschwerden, w i e sie a u c h bei N i e t z s c h e v o r k a m e n , b e i m P a r a l y t i k e r d u r c h den B e f a l l des

(17)

S t a m m h i r n s e r k l ä r t werden, f a l l s n i c h t z u s ä t z l i c h andere K r a n k h e i t e n vorliegen. S c h l i e ß l i c h stirbt j a auch der P a r a l y t i k e r a n der Z e r s t ö r u n g seines S t a m m h i r n s infolge des Zusammenbruchs dieses zentralen Regulierungsorgans, insbesondere d u r c h das Ü b e r g r e i f e n des p a r a l y t i schen Prozesses a u f das S t e u e r u n g s z e n t r u m f ü r H e r z u n d A t m u n g s t ä -tigkeit.

Völlig anders ist dies bei B e f a l l des G r o ß h i r n s u n d des Z w i s c h e n h i r n s . H i e r b e i k o m m t es u n a u s w e i c h l i c h z u psychischen Folgeerscheinungen. I n diesen H i n t e r t e i l e n findet sich jene neuronale M a s c h i n e r i e , m i t der das Ich als psychische E i n h e i t - was diese i h r e m W e s e n n a c h a u c h i m m e r sein m a g i n W e c h s e l w i r k u n g steht. H i e r k o m m t den P r ä f r o n -t a l l a p p e n , dem sog. l i m b i s c h e n u n d p a r a l i m b i s c h e n Sys-tem, aber auch b e s t i m m t e n Regionen des Z w i s c h e n h i r n s wie beispielsweise dem A g g r e s s i o n s z e n t r u m , den A n g s t z e n t r e n etc. besondere B e d e u t u n g z u . A b e r a u c h alle e i n s c h l ä g i g e n ü b r i g e n Regionen des G e h i r n s s i n d v o n B e d e u t u n g , u n d es w ä r e f e h l e r h a f t , die neuronale M a s c h i n e r i e nicht als E i n h e i t z u betrachten.

W a s das menschliche I c h b e t r i f f t , jene psychische E i n h e i t , die unser Selbst ausmacht, so m ü s s e n w i r eingestehen, dass w i r uns selbst transzendent s i n d , d.h. uns selbst u n s e r e m W e s e n n a c h n i c h t verstehen, d a w i r a u f g r u n d der A r t unserer E r k e n n t n i s s t r u k t u r e n n i c h t erkennen k ö n n e n , was G e i s t seinem W e s e n n a c h ist. W i r s i n d lediglich i n der L a g e , uns als psychische E n t i t ä t e n z u erleben. Dasselbe E r k e n n t n i s d e f i -zit stellt s i c h e i n , sobald der M e n s c h versucht, das W e s e n der M a t e r i e z u begreifen. A u c h deren W e s e n ist i h m transzendent. W a s i h m w i s s e n s c h a f t l i c h evident w i r d , ist l e d i g l i c h deren V e r h a l t e n u n t e r b e s t i m m t e n Voraussetzungen, n ä m l i c h denen des M e n s c h e n . F e s t steht jedoch die s t ä n d i g vorhandene psychophysische W e c h s e l w i r k u n g i n n e r h a l b dieses Organs, wobei die z u postulierenden L i ä s o n z e n t r e n f ü r das Gebilde M e n s c h nicht g r e i f b a r s i n d , d a dies die begrenzten M ö g l i c h k e i t e n menschlicher F o r s c h u n g s t ä t i g k e i t sowie die der V e r s t a n -d e s s t r u k t u r ü b e r s t e i g t . Selbst w e n n m a n -die Geist - M a t e r i e b a r r i e r e i m q u a n t e n p h y s i k a l i s c h e n B e r e i c h , wo sie s i c h w a h r s c h e i n l i c h befindet, a u f f i n d e n w ü r d e , w ä r e die F r a g e n a c h dem Wesen unseres r ä t s e l h a f t e n Seins d a m i t keineswegs gelöst.

O h n e weiteres v e r s t ä n d l i c h w i r d a u f g r u n d der E r k e n n t n i s s e der heutigen G e h i r n f o r s c h u n g jedoch Folgendes: E r l e i d e t die neuronale M a s c h i n e r i e , der sich das Ich i n v i e l f a c h e r H i n s i c h t bedient u n d die ihrerseits u m g e k e h r t i n m a n n i g f a c h e r Weise a u f das Ich E i n f l u s s n i m m t , Schaden, so w i r d nicht n u r eine ö r t l i c h e D e s t r u k t i o n i m B e r e i c h dieser M a s c h i n e r i e sichtbar, sondern es stellt sich auch, je n a c h L o k a l i s a t i o n u n d A u s m a ß der D e s t r u k t i o n des betreffenden neuronalen Gewebes, e i n bestimmtes D e f i z i t e i n . Dieses entsteht, w e i l der

(18)

physiolo-gische A b l a u f der G e h i r n r e a k t i o n e n n i c h t m e h r g e w ä h r l e i s t e t ist, bedingt d u r c h k r a n k h a f t e V e r ä n d e r u n g e n , z . B . infolge der B e s i e d l u n g des G e h i r n s m i t K r a n k h e i t s e r r e g e r n . J e nachdem, welches G e h i r n g e -webe b e f a l l e n ist, w e r d e n beispielsweise D i n g e f ü r m ö g l i c h gehalten, die m i t H i l f e eines gesunden G e h i r n s a u f g r u n d eines v o m Ich v e r a n l a s s t e n Z u g r i f f s aufgespeicherte E r f a h r u n g e n sofort k o r r i g i e r t w ü r d e n . O d e r es stellen sich m e h r oder m i n d e r schwere emotionale S t ö r u n g e n oder a u c h Aggressionstendenzen, A n g s t z u s t ä n d e etc. b e i m Ü b e r g r e i f e n der E r k r a n k u n g a u f das l i m b i s c h e S y s t e m bzw. a u f die i m Z w i s c h e n h i r n l o k a l i s i e r t e n Aggressions bzw. A n g s t z e n t r e n ein. W e g e n der u n ü b e r -sehbar k o m p l i z i e r t e n S t r u k t u r des m e n s c h l i c h e n G e h i r n s , aber a u c h wegen dessen genetisch t r a d i e r t e n A n l a g e n , die v o r h a n d e n e n B e g a b u n -gen entsprechen, u n d der unterschiedlichen A n g r i f f s p u n k t e des E r r e g e r s sowie des A u s m a ß e s der E r r e g e r i n v a s i o n ist dies jeweils e i n einmaliges, w e n n a u c h i n den G r u n d z ü g e n bekanntes E r e i g n i s , das eine dements-prechend einmalige S y m p t o m a t i k h e r v o r r u f t .

N a c h genauer K e n n t n i s n a h m e der d i e s b e z ü g l i c h e n m e d i z i n i s c h e n Forschungsergebnisse i s t es n u n m e h r einfacher, die k r a n k h e i t s b e -d i n g t e n Ä u ß e r u n g e n aus Nietzsches G e s a m t w e r k als solche besser z u erkennen, was f r ü h e r n i c h t i m m e r ohne weiteres m ö g l i c h w a r . Diese s i n d i n erheblichem U m f a n g v o r h a n d e n u n d n e h m e n k o n t i n u i e r l i c h z u , je w e i t e r der k r a n k h a f t e Prozess fortschreitet.

A n f a n g 1889 erfolgte i n T u r i n der e n d g ü l t i g e geistige Z u s a m m e n b r u c h Nietzsches. D e r H e r g a n g ist bekannt: V o r M i t l e i d schluchzend, u m a r m t e der sonst erbarmungslose H ä r t e predigende u n d das R e c h t des S t ä r k e r e n v e r k ü n d e n d e N i e t z s c h e e i n P f e r d , das v o n einem K u t s c h e r m i s s h a n d e l t worden w a r . N u r m i t M ü h e konnte m a n i h n i n seine Herberge z u r ü c k b r i n g e n . Z w e i Tage s p ä t e r schreibt N i e t z s c h e diverse B r i e f e v e r w i r r e n d e n Inhalts a n hochgestellte P e r s ö n l i c h k e i t e n w i e den i t a l i e n i s c h e n K ö n i g , den K a r d i n a l s t a a t s s e k r e t ä r R a m p o U a , J a k o b B u r c k h a r d t u n d verschiedene F r e u n d e . E r i d e n t i f i z i e r t s i c h m i t Dionysos, dem G e k r e u z i g t e n , ganz der M e i n u n g , der Geopferte z u sein. Overbeck, v o n B u r c k h a r d t a l a r m i e r t , b r i n g t Nietzsche u n t e r g r ö ß t e n S c h w i e r i g k e i t e n n a c h B a s e l i n die P s y c h i a t r i s c h e K l i n i k . V o n dort erfolgt die V e r l e g u n g i n die P s y c h i a t r i s c h e U n i v e r s i t ä t s k l i n i k J e n a . V o n Overbeck h a b e n w i r e r s c h ü t t e r n d e , detaillierte B e r i c h t e ü b e r den Z u s t a n d Nietzsches n a c h dessen e n d g ü l t i g e m psychischen Z u s a m m e n -b r u c h . E r schrei-bt u.a.: „ E s k a m vor, dass er, i n l a u t e n G e s ä n g e n u n d R a s e r e i e n a m K l a v i e r s i c h m a ß l o s steigernd, F e t z e n aus der G e d a n k e n -welt, i n der er zuletzt gelebt hat, h e r v o r s t i e ß u n d dabei auch i n k u r z e n , m i t e i n e m u n b e s c h r e i b l i c h g e d ä m p f t e n Tone hervorgebrachten S ä t z e n s u b l i m e , sonderbar hellsichtige u n d u n s ä g l i c h schauerliche D i n g e ü b e r s i c h als den N a c h f o l g e r des toten Gottes v e r n e h m e n l i e ß , das G a n z e a u f

Cytaty

Powiązane dokumenty

The Institute has sent the work to Tadeusz Pełczyński who, having taken over the Department of Metal Forming of the Warsaw University of Tech- nology, employed the

W poniedziałek zapraszamy wszystkie grupy apostolskie i modlitewne naszej parafii, ruchy młodzieżowe, m inistrantów , Dzieci Maryi, wszystkich pracujących na rzecz naszej

Since 1946 the Ship Structure Committee has addressed critical problems such as brittle fracture and has sponsored research to improve structural design, construction, maintenance

Ponadto zaplanowano trzy panele dyskusyjne: „Mariologia lubelska w dialogu z Kościołami, kulturą i społeczeństwem” (prowadzi S.C. Napiórkowski OFMConv), „Mariologia polska

Sm iarow ski, określony jako „n ajw y b itn iejszy obrońca polskiego okresu m

Na obszarach, gdzie utrzymują się niskie sta- ny położenia swobodnego zwierciadła wód podziemnych pierwszego poziomu wodo- nośnego mogą lokalnie występować nie-

W ielkoformatowe zdjęcia obiektów reprezentacyjnych panującego oraz umocnień obronnych wyspy, to wraz z ponad 20 planszami ilustrującymi kształt X- XI-wiecznej

Entropy Foundations for Stabilized Finite Element Isogeometric Methods: Energy Dissipation, Variational Multiscale Analysis, Variation Entropy, Discontinuity Capturing and Free