Uwagi o stanie współczesnej teologji prawosławnej : (dokończenie) = Hodiernae theologiae orthodoxae conspectus

Wacław Zaïkyn

Uwagi o stanie współczesnej teologji

prawosławnej : (dokończenie)

Collectanea Theologica 16/3, 389-406

oderwanie Kijow a i Ukrainy lewobrzeżnej od Moskwy stwarza­ łoby przed nim widoki na metropolję kijow ską i usunięcie jego wroga Gedeona Czetwertyńskiego“. (str. 166).

Do poważnych zalet pracy dr. Andrusiaka należą: zwięzły styl, wolny od frazeologicznych przejaskrawień; przy minimum słów, dysponując naprawdę ogromnym materjałem, daje autor maximum treści, a zwłaszcza wykazuje idealną objektywność, co bardzo dodatnio wyróżnia pracę w zestawieniu z tendencyjną li­ teraturą rosyjską.

Wilno

Aleksy Deruga.

UWAGI O STANIE WSPÓŁCZESNEJ TEOLOGJI

PRAWOSŁAWNEJ.

[Hodiernae theologiae orthodoxae conspectus].

(D okoń czenie).

Eurazjanizm

jest to właściwie prąd, z jednej strony historjo- zoficzny, z drugiej zaś idęologiczno-polityczny, ale mocno zwią­ zany z dziedziną religji i Cerkwi, a w znacznym stopniu (przy­ najmniej w ujęciu niektórych eurazjanistów), nawet opierający się na podstawach religijno-cerkiewnych. O ile liberalizm w swych źródłach pochodzi od umiarkowanych słowianofilów rosyjskich, głównie od Chomiakowa, z drugiej zaś strony od syntezującego słowianofilizm z okcydentalizmem (z wyraźną przewagą ostatniego) Wł. S o ł o w j o w a , — o tyle eurazjanizm kontynuuje raczej ideo- logję najbardziej krytycznie w obec Zachodu usposobionych zna­ komitych i wraz z tem najw ięcej oryginalnych historjozofów ro­ syjskich — Konst. Leontjewa, Mik. Danilewskiego, Mik. Stracho- wa i in., którzy widzieli w Rosji zupełnie odrębny od Zachodu świat religijny, kulturalny i psychologiczny i walczyli przeciw przenikaniu do Rosji okcydentalnego liberalizmu i demokratyzmu w polityce, kulturze, oraz w religji i Cerkwi. Mik. Danilewski i Mik. Strachów przeciwdziałali okcydentalistycznemu prądowi, reprezentowanemu przez W. Sołow jow a; K. Leontjew ostro pro­ testował przeciwko jakim -bądź zmianom w dogmatyce, ustroju, zwyczajach Kościoła prawosławnego i specjalnie przeciwko libe­ ralno-demokratycznym koncepcjom teologicznym i projektom re­ formy cerkiewnej, wysuwanym przez Chomiakowa1). — T e same *) D oskon ałą charakterystykę św iatopoglądu K. L eon tjew a w ogóle i je g o poglądów teologicznych sp ecjaln ie podał w znakom icie napisanej mo- nografji Mik. B i e r d i a j e w („K onstantin L eon t’ev. Oćerk iz istorii russkoj religioznoj m y śli“, Y M C A -P ress, Parvż 1926); krótkie, ale również doskonałe szk ice św iatopoglądu L eontjew a, D anilew skiego i Strach ow a d aje Bazyli

charakterystyczne cechy występują też u eurazjanistów. Najwy­ bitniejszym teologiem wśród e u r a z j a n i s t ó w jest Leon К a r - s a w i n , b. profesor Akademji duchownej w Petersburgu. Jako teolog zajmuje on pośrednie stanowisko między liberałami a kon­ serwatystami, gdyż, z jednej strony, bardzo krytycznie odnosi się do liberalno-ewolucjonistycznej dogmatyki rosyjskiej (reprezento­ wanej przez prot. Swietłowa, o. Fłorenskiego, prot. Bułgakowa, Bierdiajewa, po części W. Iljina i in.2); ale równocześnie — kry­ tykując teologję katolicką — uderza pośrednio też w teologję konserwatywno-prawosławną; L. Karsawin jest obecnie jednym z najbardziej ostrych antagonistów katolicyzmu wśród teologów prawosławnych; katolicyzmowi zarzuca Karsawin: 1) abstrakcyjne rozumienie chrześcijaństwa, 2) przesadny ascetyzm, 3) jurydyzm, którego jednym z głównych wyrazów ma być pojmowanie Ko­ ścioła, jako organizacji, a nie jako mistycznego Ciała Jezusa Chrystusa, 4) nadmierną unifikację zwyczajów i kultu we wszystkich krajach ze stłumieniem miejscowych osobliwości, itd.3); niektóre z tych zarzutów do pewnego stopnia zaczepiają też teologję kon­ serwatywno-prawosławną. Z drugiej strony Karsawin krytykuje

„zmyślanie nowych dogmatów“ przez liberałów, ale razem z tem gotów, zdaje się, dopuścić pewien relatywizm w etyce, podsta­ wach ustroju kościelnego itd.; niektóre zaś jego koncepcje i wy­ razy, zwłaszcza w jego zresztą bardzo zajmującej i naogół cennej „Filosofii istoni“ (Berlin, 1923) ujęte są w taką nieudaną (czy rozmyślnie niew yraźną?) formę, że dają zupełnie słuszną pod­ stawę do zarzucenia mu skłonności heretyckich; taki charakter

ma np. jego rozróżnianie osoby Chrystusa od osoby „historycz­ nego Jezusa“ itd. Główne prace Karsawina należą do zakresu historjozofji, którą ujmuje on (podobnie, jak i Bierdiajew i nawet w większym jeszcze stopniu) z punktu widzenia teologicznego i wiąże ją z dogmatyką, w obec czego historjozofja w jego in­ terpretacji staje się jedną z gałęzi nauki teologicznej. Historjozofja rosyjska oddawna już sięga bardzo wysokich wyżyn; w niej już dawno omawiano i rozstrzygano zagadnienia, do których zwróciła się historjozofja niemiecka dopiero niedawno ; przytem historjo­ zofja rosyjska przeważnie szukała łączności z teologją i dążyła do oparcia się na religji. Karsawin należy bezwątpienia do naj­ wybitniejszych historjozofów rosyjskich. Jego prace

historjozoficz-Z i e ń k o w s k i — w k s .: Russkie m ysliteli i Evropa (jb . 1927); o Strach o - w ie s ą je sz cz e dwa m oje skrom ne artykuły: „Voskr. Ct.“ 1929, nr. 14 i 15; N. Zorja, 1928, nr. 97.

2) Porów , je g o p racę: Uroki otrecennoj very. E vrazijskij Vremennik IV, B erlin 1925.

3) Ob opasnostjach i preodolënii o tv leien n ag o christianstva. Put’, V I; (porów . rec. ks. D. Kołpinskiego — K iteż, 1927, I —VII, 20— 23); polemizuje z katolicyzm em K arsaw in także i w szeregu innych sw ych prac.

ne4) są cenne zarówno dla teologji, filozofji, historjozofji i meto- dologji nauk historycznych. Niestety jednak obok bardzo warto­ ściowych uwag, wniosków i hipotez w pracach tych spotykamy dość wiele twierdzeń mało poważnych, prawie że lekkomyśl­ nych — i to głównie w zakresie teologji i najnowszej historji politycznej. Wprost trudno zrozumieć, jak mogło się stać, iż tak głęboki i utalentowany filozof mógł w taki sposób wypo­ wiadać się o poważnych problemach teologicznych i socjalno- politycznych. Zresztą ta mieszanina głębokiej historjozofji z lek- komyślnemi postulatami w zakresie socjologji i polityki jest wogóle charakterystyczną dla eurazjanizmu5). — Na osobną uwagę za­ sługuje podręcznik patrologji Karsawina: „Sv. Otcy i Ućiteli Cerkvi. Raskrytie Pravoslavija v ich tvorenijach“ (YM CA-Press, Paryż 1927), jedna z najlepszych prac Karsawina. W podręczniku tym mówi Karsawin wyłącznie o tych O jcach Kościoła i teologach starożytnych, których prace dały podstawę

dogmatyce prawo­

sławnej,

przyczynili się — jak wyraża się Karsawin — w samym tytule swej pracy do „raskrytija Pravoslavija“ w swych dziełach. W obec tego pomija np. św. Augustyna. Najlepszym rozdziałem tej pracy jest doskonale napisany szkic o teologji św. Grzegorza z Nissy; niewątpliwą wartość stanowi też rozdział o św. Maksy­ mie Spowiedniku. — Drugim wybitnym eurazjanistą, którego prace są bardzo ciekawe dla teologji, jest Mikołaj A l e k s i e j e w , b. profesor prawa politycznego w Uniwersytecie Dorpackim, który na emigracji, prócz cennych prac z zakresu filozofji prawa, napi­ sał szereg zasługujących na szczególną uwagę teologa dzieł

chrześcijańsko-socjologicznych

(niektóre z nich drukowały się w „Puti“). — Do eurazjanistów należał dawniej także Jerzy F ł o r o w s k i (obecnie protojerej), profesor Instytutu teologicznego w Paryżu, który jednak zerwał później z eurazjanizmem, poddał go ostrej krytyce i przyłączył się do liberalnej grupy teologów

paryskich.

Osobne miejsce wśród współczesnych teologów prawosław­ nych zajmuje metropolita A n t o n i C h r a p o w i c k i . Krytycznie nastawiony wobec teologji liberalnej, metr. Antoni równocześnie z większym jeszcze krytycyzmem odnosi się do tradycyjnej, kon­ serwatywnej teologji prawosławnej (m akarjuszowsko-sylwestrow- skiej), której zarzuca 1) nadmierną suchość i scholastycyzm (któ­

4) W ażniejsze z prac K arsaw in a: O snovy srednevëkovoj relig io zn o sti; V al’densy do 1218 g. „IstoriC. O bozr.“ X V ; Vvedenie v istoriju. T e o rija istorii. P etrogr. 1921; О svobod e. „M ysi’“, P b. 1921, nr. 1; O dobre i zle, ib., nr. 3 ; N octes P etro p o litan ae. Pb. 1922; V ostok, Zapad i R u sskaja ideja, ib. 1922; Dżiordano Bruno. B erlin 1923; F iio so fija istorii, ib. 1923 itd.

5) O eurazjaniźm ie w ogóle por. artykuł jed nego z tw órców i ideolo­ gów tego prądu Piotra S aw ickiego — „Przegląd W sp ółcz.“ 1933, nr. 134 i 135— 136; porów, m oje uwagi o h istorjozofji eurazjańskiej — w „Roczni­ kach dziejów społ. i g o sp .“, III.

rych skutkami są m. in. nieuwzględnienie dzieł modlitewno-po- etyckich O jców Kościoła wschodniego i innych wschodnich po­ etów religijnych IV—VIII w., nieopracowanie nauki o działaniu Św . Ducha w życiu ludzkiem itd.) i 2) silne zbliżenie się ku ka­ tolicyzmowi (m. in. w nauce o Zbawieniu, w rozumieniu treści

i znaczenia Mąk Chrystusowych i Ofiary Jezusa Chrystusa, w nauce o siedmiu Sakramentach6), o działalności prorockiej, ar- cykapłańskiej i królewskiej Jezusa Chrystusa itd.). Do teologji ka­ tolickiej odnosi się metr. Antoni bardzo nieprzyjaźnie, zarzucając je j, podobnie jak szereg innych rosyjskich krytyków katolicyzmu, zbytnią suchość, formalizm, jurydyzm itd.; równocześnie mistyce katolickiej zarzuca nadmierny, rafinowany sentymentalizm, niena- turalność itp. Najbardziej oryginalną koncepcją metr. Antoniego jest jego wyjaśnienie znaczenia Męki krzyżowej Jezusa Chrystusa i wogóle cała nauka jego o zbawieniu, w której odrzuca ideę zadośćuczynienia przez Męki Chrystusowe Sprawiedliwości Bo­ skiej, i tłumaczy Ofiarę Jezusa Chrystusa jako akt miłości bez­ miernej, m ającej służyć za wzór ludziom w ich drodze do zba­ w ienia7). Nauka metr. Antoniego o zbawieniu wywołała jednak ostry sprzeciw i krytykę, głównie ze strony teologów serbskich i bułgarskich. Zresztą krytycznie odniósł się do niej też jeden z najwybitniejszych współczesnych teologów rosyjskich Mik. G ł u b o k o w s k i 8). W umiarkowanej formie naukę metr. Anto­ niego o zbawieniu przyjął i wyłożył w swej ciekawej pracy9) przebywyjący w Polsce arcybiskup P a n t e l e j m o n . Poza tern jednak rosyjska nauka teologiczna nie wypowiedziała się o kon­ cep cjach metr. Antoniego.

W Europie Zachodniej znaną obecnie jest głównie rosyjska teologja liberalna; czasem na Zachodzie (m. in. także i w Polsce)

6) M etr. Antoni odrzuca w ogóle potrzebę w yróżnienia najważniejszych czynności kościelnych pod imieniem Sakram entów . Sakram entem może być w szelka czynność kościelna czy religijna, w której otrzym uje człowiek ła sk ę od B o g a, np. naw et m odlitw a; w każdym -bądź razie, w śród siedmiu uzna­ nych przez K ościół katolicki Sakram entów są, w edle zdania metr. Antonie­ go, obrzędy w cale nie najw ażn iejsze, np. m ałżeństw o, od którego s ą d ale­ ko w ażniejsze i w ięcej zasługują na nazywanie Sakram entam i — postrzy- żenie na m nicha lub św ięcenie wody.

7) N ajw ażniejsze z prac m etr. Antoniego, w ydanych od r. 1917, s ą : D ogm at iskuplenija (B og osl. Vëstnik, 1917, V III—IX, X —XII i osobno; dru­ gie wydanie, uzupełnione — Srem . Karl. 1926); Concerning the Dogma of Redem ption (T h e C onstructive Q uarterly, 1919, V II/2); Opyt pravosl. Chri­ stian. katichizisa (Srem . Karl. 1924); T v oren ija Sv. Apostola i Evangelista Ioanna B o g o slo v a (W arsz. 1928); U ien ie Cerkvi о Sv. Duché (Paryż 1925; o działaniu D ucha Św . w życiu ludzkiem ; kw estji Filioque metr. Antoni tu nie p oru sza); B esëd y pravosl. svjaSëennika s uniatskim o zablużdenijach latinjan i uniatov-greko-katolikov) (S r. Κ. 1922); C hristos i evrejskaja revo- lju c ija (B erl. 1922), B yl li C h ristos kosm opolitom ili nacional’nym patrio­ to m ? (Nowy Sad 1923) itd.

8) R u sskaja bo g o slo v sk aja nauka..., s. 8, 9, 72.

przedstawiano całą współczesną teologję rosyjską jako liberalną. Tymczasem jakkolwiek w obecnej teologji rosyjskiej są rzeczy­ wiście bardzo mocne prądy liberalno-reformistyczne, jednak wśród współczesnych teologów rosyjskich są też wybitni uczeni kierunku konserwatywnego, kontynuujący tradycje teologji metr. Makarjusza Bułhakowa, arcb. Filareta Humilewskiego, biskupa Sylwestra M a- lewanskiego i in. Na czele ich stoją dwaj starsi, bardzo zasłużeni teologowie rosyjscy Mikołaj G ł u b o k o w s k i (urodź, w r. 1863), b. profesor Akademji petersburskiej, obecnie profesor wydziału teologji Uniwersytetu Sofijskiego w Bułgarji, pracujący w zakresie różnych gałęzi teologji,10) i prot. Teodor T i to w, b. profesor Aka­ demji Kijowskiej, obecnie Uniwersytetu Beogradzkiego, dawniej znakomity historyk Kościoła ruskiego, obecnie pracujący głównie w zakresie dogmatyki11). Obok nich można nazwać cały szereg stosunkowo już młodszych pracowników teologji konserwatywnej: arcb. A l e k s e g o H r o m a d z k i e g o18), S. B o l s z a k o w a18), J. G r a b b e g o 14), M. Z y z у k i n a 15) i in.

10) W ażniejsze je g o prace (od r. 1917): Iskuplenie i Iskupitel’ po Evr. 1!. (P etrog r. 1917); P rav oslavn oe ru sskoe bëloe duchovenstvo po ego polo- żeniju i znaćeniju v istorii (ib. 1917); Den ortodoxa Kyrkan och frogan on Sam m an lutning m ellan den kristna kyrkorna (w ks. „Den ortodoxa kri- sten heten...“ Stockholm 1921); Sv. Apostoł Luka E v en g elist i D ëep isatel’ ; E v an g elija i ich b lag o v ëstija o C hristë i E go iskupitel’nom d ëlë; C hristian- skoe edinenie i bogoslovskoe prosvëSëenie v p ravoslavnoj Perspektive (P u t’, IV ); B o g -'lo v o (P rav osl. M ysi’ I) i bardzo w iele in. (o pracach G. w języku bułgarskim zob. niżej, w rozdz V, str. 403).

n ) N ajw ażniejsza z je g o prac dogm atycznych — D ogm atika i nauka (B o g o slo v lje 1926, I, z. 1—4).

,J) К voprosu o sostav ë naäego Cerkovnago Sobora i znaćenii na nem E p iskop ov ; Kanony Św. A postołów i ich stosunek do obecnego życia K o ścioła praw osław nego i d yscypliny; O kanonićnosti P olo żen ija o vnu- trennem u stro jstvë P rav oslavn oj Cerkvi v P o lä e; Posëâcenie E go B lazen - stvom , B la ż e n n e jśm M itropolitom D ionisiem Sv. P rav osl. Avtokef. C erkvej (obszern a i ciekaw a praca, zaw ierająca b o g atą i rozm aitą tręść, m, in. wy­ św ie tla ją ca dzieje i ustrój w schodnich K ościołów praw osław nych itd.); Otnośenie Mitr. P. M ogiły к unii s Rim om ; Około avtokefalii P ravosl. Cerkvi v P o l’ś e ; M itropolit G e o rg ij; P am jati V ysokopreosv. Mitrop. M ichaiła E rm ak ova; Prep. Serafim S aro v sk ij, i w iele innych; w szeregu sw ych prac arcb . A leksy poddał ostrej krytyce dążenia do d em okratyzacji i laicyzacji zarządu K ościoła praw osław nego.

13) M onaSeskija obśćiny v Anglii — bardzo obszerna p raca; drukuje się w „Voskr. Ć tenii“ ; m. in. S- B o lsak o w ostro w ystąpił przeciw lib eral­ nemu anglikanofilizm u niektórych teologów rosyjskich (w rodzaju S ałty k o - wa, A rsenjew a i in.), którzy nie rozróżniają różnych prądów w an g lika- nizm ie.

u ) Svobod a s ch ristian skoj toëki zrënija; Kul’tura, progress i Cerkov’ ; Edinstvo i edinstvennost’ C erkv i; Istin n aja sobornost’ ; Anglikane i P ra v o - slav naja C erkov’ ; A. S . Chom jakov, i w iele innych (głów nie w „Cerkovn. V ëd om ostjach“ i „Voskr. Ć tenii“).

15) P atriarch Nikon. Ego gosudarstvennyja i kan onićeskija id ei; Funkcii cerkovnoj v la s ti; O kanonićeskom poiożenii pravjaSëago Episkopa i O b last- nogo P ervo ierarch a; O praw ie kościelnem , i kilka in.

Wogóle jednak trzeba podkreślić, że różnice między po- szczególnemi prądami teologicznemi, które bardzo ostro odczuwały się w pierwszych latach emigracji i m. in. sprzyjały pogłębieniu rozłamu emigracyjnej Cerkwi rosyjskiej na „karłowacką“ (anto- njańską) i eulogjańską (liberalną), stopniowo zmniejszają się. Przywraca się jedność z a s a d n i c z a teologji rosyjskiej, a wraz z tem same badania teologiczne pogłębiają się. Głównem niedo­ ciągnięciem współczesnej em igracyjno-rosyjskiej nauki teologicz­ nej jest niewspółmierność badań w poszczególnych dziedzinach teologji. Niektóre z tych dziedzin przyciągają bardzo wiele uwagi jak np. dogmatyka, apologetyka, zasady ustroju kościelnego, ar- cheologja chrześcijańska, historja sztuki chrześcijańskiej, po części też socjologja chrześcijańska, nakoniec wprowadzona na stopień dyscypliny teologicznej historjozofja chrześcijańska; natomiast już znacznie mniej prac poświęcają znajdujący się na emigracji teo­ logowie rosyjscy teologji moralnej (główne znaczenie w tym za­ kresie mają prace Baz. Zieńkowskiego; pozatem są tylko przy­ godne artykuły i ekskursy), patrologji (nad którą specjalnie pra­ cują tylko prot. J. Fłorowski i L. Karsawin), teologii pastoralnej (w jej zakresie drukował prace, zdaje się, tylko metr. Djonizy W aledyński), Pism a św. (które opracowuje poważnie, zdaje się, tylko Mik. Głubokowski). W zaniedbaniu, w porównaniu do daw­ niejszego rozkwitu w okresie przedrewolucyjnym, znajdują się też prawo kościelne, z którego przyciągają uwagę tylko niektóre za­ sadnicze zagadnienia kościelno-ustrojowe (o tych zagadnieniach napisano już dość wiele) i historja Kościoła; zresztą, jedna gałąź historji Kościoła — hagjografja rozwija się bardzo szeroko i pięknie16).

III.

T e o l o g j a g r e c k a , o b o k rosyjskiej,zajm uje najpoważniej­ sze m iejsce na współczesnym Wschodzie prawosławnym. W pra­ wdzie teologowie greccy w większości swej nie dorównują ro­ syjskim ani pod względem talentu ani pod względem szerokich widnokręgów i obfitości nowych myśli; natomiast w teologji greckiej wyraźnie występuje je j tradycja starożytna i jej wierność dawnym zasadom nauki prawosławno-teologicznej, dzięki któ­ rym unika niektórych bardzo wątpliwych i niebezpiecznych

hipo-16) Zaznaczam y dzieła hagjograficzne prot. Czetwerikowa, Fedotow a, arcyb. A leksego, Klepinina, Sk o b cow ej, A. T o łs to j, G ippius itd. — Przegląd badań w zakresie h isto rji K ościoła w sch .-słow iańskiego będzie podany w osobnym artykule, dlatego tu go nie podajem y. — W ogóle zaś skreślony w tych naszych uw agach obraz rozw oju teolog ji ro sy jsk iej na emigracji nie je s t oczy w iście pełny; spodziew am y się jednak, że od bija, przynajmniej, do pew nego stopnia głów ne kierunki, oraz głów ne zalety i niedociągnięcia w spółczesn ej teolog ji ro sy jsk o -em ig racy jn ej.

tez, wyłaniających się nieraz w pracach niektórych teologów ro­ syjskich. Jakkolwiek niektórzy teologowie greccy Czasem ulegają poniekąd wpływom protestanckim, zresztą w kw estjach nie za­ sadniczych i wogóle stosunkowo w słabym stopniu, naogół te- ologję grecką trzeba uznać za

bardzo konserwatywną,

co stanowi równocześnie i dodatnią i ujemną je j stronę. Dzięki konserwa­ tyzmowi, pozostaje ona wolną od wszelkiego rodzaju prądów modernistycznych i radykalno-reformistycznych, ale z drugiej stro­ ny jest zbyt formalistyczną, zbyt suchą ; nie ogrzewa je j bezpo­ średnie gorące uczucie mistyczne, nie olśniewa bezpośrednie pod­ niesienie się do największych wyżyn rozumienia i odczuwania Mądrości i tajemnic boskich. Pod tym względem bardzo charak- terystycznem było zetknięcie się teologów greckich z liberalnymi teologami rosyjskimi (m. in. Mik. Arsenjewem) w czasie per- traktacyj z anglikanami w sprawie złączenia się anglikanów z Kościołem prawosławnym. Liberalni teologowie rosyjscy, za­ równo, jak i anglikanie, byli bezgranicznie zdziwieni nietylko konserwatyzmem, ale i „suchym formalizmem“ teologów greckich Zamiast „przepojonej wzniosłym mistycyzmem i sięgającej bez­ granicznie szerokich widnokręgów“ religijności prawosławnej, re­ prezentowali Grecy „jakąś inną religję praw osław ną“ ; prof. Ar- senjew , pisząc o tern zetknięciu się, twierdzi, że anglikanie, przy­ zwyczajeni (przez l i b e r a l n y c h teologów prawosławnych) wi­ dzieć w prawosławiu przedewszystkiem i nadęwszystko bezpo­ średnią religijność i mistyczność, olśniętną radością Zmartwych­ wstałego Chrystusa, — „nie poznawali praw osław ia“ w „mar­ twych scholastycznych formułkach“ teologów greckich; samemu Arsenjewowi teologowie greccy wydawali się bardziej podobni do „scholastyków katolickich“ z ich suchym formalizmem i „ju- rydyzmem“, niż do teologów prawosławnych. Oczywiście, w cha­ rakterystyce tej zbyt silnie podkreślono suchość i formalizm teo­ logów greckich, ale jest jednak w tern ziarno prawdy. W każdym bądź razie teologja grecka, w porównaniu do teologji rosyjskiej, rzeczywiście wydaje się suchą i formalistyczną.

Ale, bądź co bądź, teologja grecka rozwijała się w ostatnim czasie dość szeroko, i to prawie we wszystkich dziedzinach, jedną z charakterystycznych cech teologji greckiej jest wybitny udział w je j rozwoju biskupów greckich. W G recji, a po części i wogóle wśród episkopatu greckiego na Wschodzie, uważa się za rzecz prawie obowiązującą, by biskupi pracowali naukowo w zakresie teologji lub historji Kościoła. W Grecji (jakoteż i w patrjarchacie Konstantynopolitańskim) zachował się dotych­ czas bardzo liczny episkopat; biskupi są nawet w małych mia­ steczkach. T o też, m ając pod swym zarządem małe diecezje, nie są obarczeni obowiązkami kościelno-administracyjnemi i mogą poświęcać czas pracy naukowej. Zasługi na polu naukowo-teo- iogicznem bierze się pod uwagę przy nominacji na wyższe god­

ności kościelne; słowem, ażeby być w G recji wybitnym bisku­ pem, trzeba być uczonym teologiem.

Głównym ośrodkiem greckiej nauki teologicznej jest wydział teologji Uniwersytetu Ateńskiego, a następnie wyższe szkoły teo­ logiczne: na wyspie Chalkis (na morzu Marmurowem) i św. Krzy­ ża w Jerozolimie. W G recji i różnych stolicach autokefalicznych wschodnich Cerkwi prawosławnych wydaje się w języku greckim cały szereg czasopism teologicznych: „Επιστημονική Έπετηρίς τής θεολογικής Σχολής τού Ά θ ηνήσ ι Πανεπιστημίου“' (kwartalnik, organ wydziału teologicznego Uniwersytetu Ateńskiego, wychodzi od r. 1924), „Θεολογία” (kwartalnik, wydawany przez synod Kościoła państwa Greckiego od r. 1923; przedtem do r. 1921 synod Ko­ ścioła państwa greckiego wydawał miesięcznik teologiczny p. t. „Ή Καινή διδαχή” ), „'Ιερός Σύνδεσμος“ (organ związku duchowień­ stwa państwa Greckiego), „Ε κ κ λ η σ ία “ (niedawno założone w A- tenach poważne czasopismo teologiczne), „Ζωή” (czasopismo reiig.-teoi., w Atenach „Εκκλησιαστική ’Αλήθεια” (organ synodu patrjarchatu Konstantynopolitańskiego, w którym, obok artykułów treści naukowo-teologicznej, ciekawe są dokumenty ze starych zbiorów kanonicznych), „’Ορθοδοξία” (miesięcznik, w Konstanty­ nopolu), „Νέα Σιών” (organ naukowo-teologiczny Szkoły Św. Krzyża w Jerozolimie, wychodzi od r. 1904), „ΕκκλησιαστικόςΦάρος”

(organ patrjarchatu Aleksandryjskiego, od r. 1908), ,,Πάνταινος”

(w ydaje się również przez patrjarchat Aleksandryjski od r. 1909),

„Γρηγόριος o Παλαμας” (wyd. przez Metropolję Salonikijską od r. 1917), „Δελτίον τής Χριστιανικής άρχαιολογικής Ετα ιρεία ς” (druku­ jący prace z zakresu archeologji chrześcijańskiej, liturgiki, hi­ storji sztuki chrześcijańskiej, po części też z historji Kościoła itd., wyd. w Atenach, od r. 1900) itd. Bardzo ważne dla nauki teolo­ gicznej rozprawy zamieszczają też takie naukowe pisma greckie, jak np. „Έ πετηρίς Ετα ιρεία ς Βυζαντινών Σπουδών“ (Roczniki badań bizantynologicznych, wychodzi od r. 1924), „Byzantinisch-Neu­ griechische Jahrbücher“ (założone przez zasłużonego uczonego greckiego N. A. B é e s a w r. 1920), „Νέος Έλληνομνήμων” (załóż, przez śp. S. P. L a m p r o s a , zawierające m. i. wiele cennych materjałów źródłowych dla historji Kościoła, historji piśmien­ nictwa chrześcijańskiego itd.), Δελτίον τής 'Ιστορικής Εθνολογικής Ε τα ιρεία ς τής "Ελλάδος” , „Πρακτικά” — Sprawozdania Akademji Umiejętności Ateńskiej (od r. 1926) itd.

Do najwybitniejszych współczesnych, teologów greckich, pra­ cujących w najrozmaitszych gałęziach teologicznych, zalicza się : arcybiskupa ateńskiego C h r y z o s t o m a P a p a d o p u l o s a (pracującego najw ięcej w zakresie historji Kościoła, a nadto w zakresie „teologji krytyczno-porównawczej“, dogmatyki, prawa kościelnego itd.; jedną z najważniejszych jego prac jest „'Ιστορία τής Εκκλησία ς τής Ελλά δος” , 1920; nadto zasługują na wspo­ mnienie „Tó σύμβολον τής В ' οικουμενικής συνόδου” , 1924; „ 'Α ί

όρθοδόξοι έκκλησίαι Σερβίας καί 'Ρουμανίας κατά το ιστορικόν αυτών παρελθόν καί την νέαν συνκρότησιν“, 1 9 2 3 i długi szereg innych; osobno należy zanotować pracę historyczno-polemiczną antyka­ tolicką „To πρωτεΐον τόϋ έπισκόπου 'Ρ ώ μ η ς "1), Chrysta A n d r u- t s o s a (profesora Uniwersytetu Ateńskiego, autora poważnych podręczników dogmatyki, teologji „sym bolicznej“ i teologji mo­ ralnej, „Słow nika filozoficznego“, oraz długiego szeregu rozpraw z zakresu dogmatyki, apologetyki, teologji krytyczno-porównaw- czej, teologji moralnej, filozofji, psychologji i prawa kanonicznego; prócz prac ściśle naukowych, napisał też szereg dzieł popularno- apologetycznych o Nietschem, L. Tołstoju, Bergsonie, psychologji Freuda itd.; osobno należy jeszcze wymienić poważne dzieło ka- nonistyczne o treści ciekaw ej i aktualnej: „Εκκλη σία καί πολιτεία έξ Ιπόψεως ορθοδόξου“, 1 9 2 0 ), Panajotisa T r e m b e l a s a (prof. Uniw. Ateri., autora podręczników apologetyki i homiletyki i wielu rozpraw z dziedziny apologetyki, teologji pastoralnej, ba­ dań nad Pismem Św. Starego Testamentu, liturgiki, homiletyki itd ), Bazylego A n t o n i a d e s a ( f 1 9 3 2 , b. prof, i rektora Szkoły teol. na Chalkis, autora podręczników teologji moralnej, historji filozofji i hermeneutyki i rozpraw monograficznych z tychże przed­ miotów oraz z dogmatyki), J. E. M e s o l o r a s a (prof. Uniw. Ateń., pracującego w -zakresie dogmatyki, teologji krytyczno-po- równawczej, liturgiki, homiletyki itd.), Dymitra B a l a n o s a (prof. Uniw. Ateri., autora szeregu prac o najważniejszych kwestjach dogmatycznych — o zbawieniu, o Św . Trójcy itd., podręcznika patrologji i rozpraw monograficznych z patrologji i historji pi­ śmiennictwa chrześcijańskiego itd.; osobno należy wspomnieć jego pracę „Σύμβολα καί συμβολικά βιβλία", 1 9 1 9 ), Κ . J . D i o v u - niotisa (prof. Uniw. Ateń., autora prac z zakresu dogmatyki, m. in. o Sakramentach, o średnim stanie dusz po śmierci itd., z teo­ logji moralnej, patrologji, historji piśmiennictwa chrześcijańskiego, historji Kościoła itd.), J. P a p a d o p u l o s a (drukującego prace z dogmatyki, teologji moralnej, hermeneutyki itd.; prócz tego jest autorem kilku prac polemicznych antykatolickich „Dzieje papieży rzymskich“, „Omyłki papizmu“ itd.).

Prócz tego, w zakresie

dogmatyki,

starannie opracowywanej przez szereg teologów greckich, można osobno zaznaczyć prace metr. G e r m a n o s a, egzarchy patrjarchy konstantynopolitańskiego w Europie Zachodniej, archim. Serafima P a p a к o s t y (m. i. prace o Sakram entach), K e b l a m o s a , A n d r o n i k o s a i in. W zakre­ sie

apologetyki

zasługują jeszcze na uwagę prace Konst. К a 1 i n i- k o s a („Podstaw y wiary“ i szereg innych), archim. Euzebjusza M a t o p u l o s a ( f — o przeznaczeniu człowieka i in.), P a n a - j o t i d e s a, Grzegorza P a p a m i c h a e l a (podręcznik apologetyki, rozprawy „Jezus Chrystus, jako Osoba historyczna“, o Pascalu, o Pasteurze, itd.), М. B r a t s i o t i s a, J. Skalzumi ( f — szkice psy- chologiczno-apologetyczne), B a k s e b a n a k i , K u s i d o s a („B óg

i nauka“ i in.), archim. H. B a s d e k a s a . Z prac z

teologji moralnej

i homiletyki noleży jeszcze wspomnieć dzieła P a n a j o t i d e s a , F a r a z u l i , P a p a d e m e t r i u , G a l a n o s a . W dziedzinie

teologji

pastoralnej

wybitnym pracownikiem jest archim. Michał Kon- s t a n t i n i d e s , paroch cerkwi greckiej w Londynie, autor pod­ ręcznika teologji pastoralnej i kilku rozpraw monograficznych.

Liturgiką,

prócz Mesolorasa, poważnie zajmują się: Konst. K a- l i n i k o s (autor obszernej pracy o „kościele i nabożeństwie“ i szeregu in.), Dymitr P a n a g i o t o p u l o s (o liturgji i in.), archim. S. P a p a k o s t a (który napisał m. in. kilka „rozpraw dogmatyczno-liturgicznych“ — o liturgicznej stronie Sakramentów), S. E u s t r a t i a d e s i in. Z prac o

Piśmie Św.

trzeba zanotować dzieła archim. Euz. M a t o p u l o s a (głów nieo Listach św. Pawła), archim. S. P a p a k o s t y , Konst. K a l i n i k o s a (o Psałterzu itd.), M. B r a t s i o t i s a („Izagogika“ tłu m aczenia70-ciu “, Ję z y k 70-ciu“, „Apost. Paweł a tłumaczenie 70-ciu “, „Hebraizm palestyński w czasach Jezusa Chrystusa“, „Naród hebrajski według ewangelij“, „Przypowieści Jezusa Chrystusa i ich krytyka“ i szereg in ), B a - k s e b a n a k i i in. Z

kanonistów

greckich najwybitniejsi są: Konst. R a 11 e s, autor podręcznika prawa kościelnego Cerkwi państwa greckiego i długiego szeregu monografij kanonistycznych, i Am. A 1 i v iz a t o s, który również, prócz szeregu monografij, wydał swój podręcznik prawa kościelnego. Nadto w zakres prawa ko­ ścielnego, zwłaszcza historji prawa kościelnego, wkraczają swemi pracami N. A. Bées, Chr. Demetriu, Gudas, M. Lascaris, Th. La- scaris (który napisał m. in. ciekawy art.: „L’Église catholique en Grèce, essai d’histoire et de droit public“, Revue Hist., t. 140), arc. Chryzostom Papadopulos i in.

Na polu

historji Kościoła

w Grecji pracuje dość wiele osób. Przeważają jednak w historjografji greckiej prace, poświę­ cone lokalnej historji kościelnej lub wprost nieopracowane ma- terjały źródłowe. Oczywiście prace tego rodzaju posiadają nie­ wątpliwą wartość; ale rzecz jasna, że są to właściwie tylko rze­ czy przygotowawcze. Prac ogólno - syntetycznych współczesna grecka nauka historyczno-kościelna posiada jeszcze niewiele. Z podręczników historji Kościoła najważniejsze są — F. B a fi- d e s a (3 tomy) i arcyb. Chryzostoma P a p a d o p u l o s a; do­ kładnie uwzględniają historję Kościoła greckiego także niektóre podręczniki ogólnej historji Grecji, np. K. P a p a r r e g o p u l o s a

„'Ιστορία τού Ελληνικού Έ & νοδς,“ (1925), najlepiej przedstawiająca sprawy cerkiewne w czasach cesarstwa Bizantyńskiego, i P. Ka­ r o l i d e s a „'Ιστορία της 'Ελλάδος 1453— 1863“ (1925) i „Σύγχρο­ νος 'Ιστορία τών Ελλήνων καί τών λοιπών λαών της "Ανατολής. 1821—

1 921“ (wychodzi od r. 1921). Cenne materjały źródłowe do hi­ storji Kościoła wydawali w czasie powojęnnym: S. P. L a m pr o s ( f 1919; po śmierci jego wydano jeszcze dużo zebranych przez niego materjałów, które on nie zdążył wydać), N. A. B é e s , M.

G u d a s , J. B. P a p a d o p u l o s , archim. Chrysto К t e n a s (o Atosie), hierom. A r k a d j u s z , A. S i g a l a s (m aterjały hagio- graficzne), B. M i s t a k i d e s , S. K u g e a s i in.; tudzież należy za­ znaczyć cenne opisy zbiorów rękopisów: klasztorów atońskich (Ławry i Watopedzkiego), sporządzony przez S. E u s t r a t i a- d e s a i bibljoteki patrjarszej w Kairze, sporządzony przez M. G. C h a r i t a k e s a . Monograficzne rozprawy z historji Kościoła w różnych okresach pisali: arc. Chr. P a p a d o p u l o s i metropo­ lita Heljopolski G e n a d j u s z . Historją Kościoła, dawniejszą głó­ wnie, zajmował się metropolita heraklejski K a l i n i к (-j-1933; jedną z ostatnich jego prac było dzieło o Soborze Efeskim, wyd.

1932). Dziejom Kościoła greckiego w okresie cesarstwa bizan­ tyńskiego poświęcali swe prace: Ch. D i m i t r i u (m. in. cenna praca o chartofilaksie w patrjarchacie konstantynopolitańskim), S. E u s t r a t i a d e s (m. in. o patr. Arsenim — XIII w.), M. W o­ j a t z y d e s , metr. A t e n a g o r , E. S u l a s , T. B a m i c h a s , P. P u l i t s a s , N. P h i r i p i d e s , P. S y n o d i n o s , A. P a p a d o ­ p u l o s , P. P o 1 а к e s. Cenne materjały i rozprawy z historji Ko­ ściołów połudn.-słowiańskich i rumuńskiego opublikował Mich. L a s c a r i s ; początkami chrześcijaństw a w Bułgarji zajmował się Konst. A m a n t o s ; historją Atosu — archim. Chr. K t e n a s , hi­ storją Cerkwi na wyspie Tenosie (w 1. 1207— 1715) L. P h i 1 i p p u. Szeroko rozwija się grecka

archeologia chrześcijańska.

Wśród pracujących w je j zakresie do wybitniejszych należą N. A. B é e s , N. G. G i a n n o p u l o s , P. A. P h u r i k e s (prace o sta­ rożytnościach chrześcijańskich Nikopolisa, Prewizy i wiele innych), G, A. S o t e r i u („ T o οράριον τοο διακόνου έν τη ανατολική έκκ λησ ή“,

1926; ,,Εϋπετήριον τών μεσαιωνικών μνημείων της Ε λ λ ά δος“, 1927; Ά ί χρηστιανικαί Θηβαι“ 1930; „Το Κάστρον τών 'Ρωγών“, 1926 i wiele innych). Nie mniej szeroko rozwija się też h i s t o r j a s z t u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j (chociaż w tej dziedzinie odczu­ wa się do pewnego stopnia, podobnie jak w badaniach nad hi­ storją Kościołów, brak szerszych prac uogólniająco-syntetycznych). Szczególną uwagę uczonych greckich zwraca na siebie historja budownictwa kościelnego, którą opracowywali m. in. M e l i o - p u l o s , K s i n g o p u l o s , S o t e r i u (pracujący zresztą też w in­ nych działach historji sztuki ; porów. np. jego ciekawą pracę „Jezus Chrystus w sztuce“).

IV.

Serbska nauka teologiczna jest stosunkowo młodą. W łaści­ wie prawdziwe rozbudowanie nauki teologicznej w Serbji rozpo­ czyna się dopiero w okresie powojennym, gdy pow staje na Uni­ wersytecie Beogradzkim Wydział teologji prawosławnej, uroczy­ ście otworzony 20. XII. 1925, do którego zaprasza się, obok

uczonych serbskich, szereg wybitnych teologów-emigrantów ro­ syjskich, m. in. N. G ł u b o w s k i e g o (który jednak później prze­ szedł na wydział teologji Uniwersytetu Sofijskiego), prot. T. T i­ t o w a, prot. A. D o b r o k ł o n s k i e g o , M. A. G e o r g i j e w - s k i e g o . Równocześnie kilku innych uczonych rosyjskich, pracu­ jących w zakresie filozofji chrześcijańskiej, prawa kościelnego itd., np. E. Spektorski, S. Troicki, A. Soloviev i in., dostaje katedry na innych wydziałach uniwersytetów jugosłowiańskich. Przy ich udziale teologja serbska w ciągu ostatnich piętnastu lat rozwinęła się dość szeroko i prawie wszechstronnie.

O becnie wychodzi w Serbji kilka pism teologicznych i re­ ligijnych. Najpoważniejszem z tych pism jest kwartalnik naukowo- teologiczny „

Bogoslovlje

“, organ naukowy wydziału teologicznego w Beogradzie (załóż, w r. 1926). Następnie należy wspomnieć: miesięcznik

„Vesnik Srpske Crkve

“ (organ „Srpskog Pravoslavnog Sveśtenićkog Udrużenja“, wychodzi od r. 1896), „Crkva i Żivot“ „Chriśćanski Żivot“, „Bogoslovski G las“, „Glasnik Srpske Pravo- slavne P atrijarśije“ itd.

Pod względem ideologicznym w teologji serbskiej panuje kierunek konserwatywny, co najwyraźniej dało się zauważyć, przedewszystkiem, w dość nieprzychylnem i krytycznem stanowi­ sku teologów serbskich wobec prób zjednoczenia Kościoła pra­ wosławnego z anglikanami (warto zaznaczyć, że w tym wypadku teologowie serbscy zupełnie rozeszli się ze swym patrjarchą War- nawą i wystąpili nawet z otwartą krytyką postępowania patrjar- chy, naogół bardzo szanowanego w Serbji, gdy ten porobił kon­ kretne czynne kroki na drodze zbliżenia się do anglikanów). Nie mniej wyraźnie panujący w teologji serbskiej konserwatyzm prze­ jaw ił się w ostrej krytyce oryginalnych „reformistycznych“ teo- ryj dogmatycznych metrop. Antoniego Chrapowickiego. Na łamach serbskiego „Bogoslovlja“ występował też z krytyką różnych libe­ ralnych odchyleń niektórych współczesnych teologów rosyjskich (paryskiej grupy) prot. T. T i t o w. Jedynie w sprawie uznania dopuszczalności drugiego małżeństwa dla owdowiałych księży teologowie i kanoniści serbscy trzymają się liberalnego poglądu.

Najpoważniejszym badaczem w zakresie

dogmatyki

w Serbji jest obecnie prot. T . T i to w, wyświetlający zasadnicze, jeżeli można tak powiedzieć, „wstępne“ zagadnienia dogmatyczne z punktu widzenia konserwatywnego, ale na szerokim widnokręgu współczesnej rosyjskiej nauki teologicznej, z uwzględnieniem i odpowiednią krytyką liberalnych prądów dogmatyki rosyjskiej, jak również i teologji protestanckiej. Poważnie opracowuje za­ gadnienia dogmatyki serbski teolog D. J a k ś i ć , jeden z krytyków teologji metr. Antoniego; J a k ś i c z a dziełem jest też m. in. praca o nauce patr. Focjusza o pochodzeniu Św. Ducha. Niezły, ale po­ pularny podręcznik dogmatyki napisał T e o d o r o v i ć . W zakres dogmatyki wkracza nieraz w swych badaniach pracujący w Serbji

teolog rosyjski A. D o b r o k ł o ń s k i . Kwestjami dogmatycznemi zajmuje się również o. S. S t a n k o v i c (porów, jego artykuły w „Vesniku Srpske Crkve“). W końcu wypada jeszcze zaznaczyć szerszy i dość poważnie opracowany „Katechizm“ M. M i l o v a ­ n o v i e z a. —

Metodyką teologji

specjalnie opracowuje protopresb. A. Ż i v a n o v i ć (porów. np. jego artykuły: „Istorijski katechizis“ w beogradzkiem „Bogosiovlju“ i w czasopiśmie katolickiem „Krśćanska Śk ola“). — W dziedzinie

teologji moralnej

pra­ cuje w Serbji głównie Sim. S t a n k o v i c . — Naukowe prace w zakresie

apologetyki

ogłaszają: Radivoje J o s i ć , D. S t e - f a n o v i c , В. L o r e n c i in. — Specjalne zainteresowanie wyka­ zuje szereg teologów serbskich do

Pisma Świętego

Starego T e ­ stamentu, m. in.: I r e n e u s z , biskup Baczki (który napisał m. in. „Biblijsko kazivanje o postanju sveta“), D. R a d o v a n o v i c (wśród którego prac na szczególną uwagę zasługują książki „Evo- ljucija mesijanske ideje v St. Zavetu", Beogr. 1926, „M ojsije i kritika“, Beogr. 1930 i in.), S. S t a n k o v i c (o podziale Deka­ logu, o kodeksie Chamurabiego a Mojżesza i szereg in.), D. G 1 u m а с (zob. zwłaszcza jego ciekawą pracę „Brak i socijalni polożaj żene kod Jev reja“) i inni. Z badaczów serbskich Pism a Św. Nowego Testamentu wyróżnia się D. S t e f a n o vi ć , autor prac o „Osobie Jezusa Chrystusa“, o „kazaniach Jezusa Chrystusa“, o „himnie anielskim o Narodzeniu Jezusa Chrystusa“, o życiu apost Pawła według jego Listów itd. — W dziedzinie

patrologji

dość długi szereg prac ogłosił M. M i к i j e 1, który nadto wydał także pod­ ręcznik patrologji; w tymże zakresie pracuje w Serbji także uczony rosyjski prot. A. D o b r o k ł o ń s k i . —

Dziejami serb­

skiego piśmiennictwa chrześcijańskiego,

przedewszystkiem dziejami hagjografji serbskiej, zajm ują się: Mik. R a d o j ć i ć (z jego dzieł szczególnie ważną jest praca o „Rodoslave“ — kodeksie żywo­ tów arcybiskupów i królów serbskich), VI. Ć i o r o v i ć (wydanie dzieł Św . Saw y), V. P o p o v i c i kilku innych;

homiletyką

— D. S t o j a n o v i ć ;

liturgiką

— D. A n a s t a s i j e v i d , filolog M. N o v a k i in. —

Prawo kościelne

już oddawna stoi w nauce serb­ skiej na dość wysokim poziomie. Już w ost. ćwierci X IX w. nauka serbska miała bardzo wybitnego kanonistę w osobie biskupa N i k o d e m a M i l a ś a , z którego prac najbardziej znany jest podręcznik prawa kościelnego, przetłumaczony na kilka języków ; podręcznik ten nie zatracił swego znaczenia i niedawno został nanowo wydany pod redakcją i z ważnemi uzupełnieniami Ra- dovana K a z i m i r o v i c z a Kazimirovic ogłosił też szereg włas­ nych prac z prawa kościelnego (szczególnie znaną jest jego roz­ prawa „Das serbische Ehescheidungsrecht“, Lubljana 1923). — Podręcznik prawa kościelnego oraz szereg rozpraw kanonistycz- nych napisał Czedomil M i t r o v i c (Tsch. Mitrovits). Różnym za­ gadnieniom prawa i ustroju kościelnego w przeszłości i teraźniej­ szości poświęcali swe prace uczeni serbscy D. A n a s t a s i j e v i c ,

F. G r a n i c (który pisał m. in. o prawie i ustroju klasztorów wschodnich, o soborach powszechnych itd.), prot. St. D i m i t r i - j e v i ć (pisał m. i. o „soborow ości“, stanie prawnym duchowień­ stwa parafialnego itd.), jakoteż znajdujący się w Serbji uczeni rosyjscy M. G e o r g i j e w s k i , A. D o b r o k ł o ń s k i , A. S o l ο­ ν j e V i in.

Historją Kościoła powszechnego

zajm ują się w Serbji: Ra- doslav G r u j i ć (autor podręcznika historji Kościoła powszechnego i szeregu prac monograficznych z dziejów Kościoła wschodniego, przeważnie IV— VI w.), Euzebjusz P o p o v i ć (który również na­ pisał podręcznik historji Kościoła powszechnego: „Opća crkvena istorija“, z szerokiem i cennem uwzględnieniem w nim dziejów Kościoła serbskiego i arcybiskupstwa Ochrydzkiego), Filaret G ra ­ n i c , prot. D. J a k ś i ć , Miloje V a ś i ć (autor cennej pracy o he- sychastach i in .),uczeni rosyjscy prot. T. T i t o v i M. A. G e o r - g i j e v s k i i inni. Naogół, jednak dorobek nauki serbskiej w dzie­ dzinie historji Kościoła powszechnego jest na razie dość słaby. — Natomiast, oddawna i bardzo szeroko opracowują uczeni serbscy

historją Kościoła serbskiego

, do której zaliczają także historję ar­ cybiskupstwa Ochrydzkiego. Są to przeważnie opracowania mo­ nograficzne. Ale jest też kilka opracowań ogólnych, podręczników, z których najbardziej znane są: R. M. G r u j i c z a „Istoria Chri- śćanske Srpske Crkve“ i „Pravoslavna Srpska Crkva“ (Beograd, 1921) i A. G a v r i l o v i c z a „Istorija srpske pravoslavne crkve“ (Beogr. 19302). Wśród monograficznych prac z dziejów Kościoła serbskiego na szczególną uwagę zasługują prace: Radosława G r u j i c z a (głównie z dziejów Kościoła serb. w średniowieczu, np. „Srednevekovno srpsko parochijsko svestenstvo“ itd,), Filareta G r a n i c z a (z historji Kościoła serbskiego oraz arcybiskupstwa Ochrydzkiego w starożytności i w średniowieczu), D. R u v a r a c a (liczne prace, przyczynki i zwłaszcza materjały z różnych epok), Jerzego R a d o j i ć i c z a (szereg cennych prac z dziejów średnio­ wiecznych Kościoła serbskiego), Mik. R a d o j ć i c z a (z czasów średniowiecznych oraz z XVI st.), L. S t o j a n o v i c z a (głównie — liczne i cenne materjały i źródła z ważnemi komentarzami), St. S t a n o j e v i c z a (prócz prac, specjalnie poświęconych historji kościelnej, ma też wielkie znaczenie dla historji Kościoła serb­ skiego jego „Istorija Srpskog Naroda“, 19263) D. N. A n a s t a s i - j e v i c z a ( X —XII w.), M. B a s i c z a, Mik. C i v a n o v i c z a , St. D i m i t r i j e v i c z a , biskupa H i l a r j o n a (X V — XVI w.), W. M a r k o v i c z a (m. in. cenna praca „Pravoslavno monalestvo i monastiri u srednjov.ekovnoj S rb iji“, 1920), D. M i l i v o j e v i - c z a , W. R. P e t r o v i c z a (ze średniowiecza), W. S. R a d o v a - n o v i c z a , M. V a s i c z a , uczonego rosyjskiego A. W . S o l o - v j e v a i in.

W dziedzinie

archeologji chrześcijańskiej

i

historji sztuki

kościelnej

w Serbji pracuje dość wiele badaczy, między którymi

są już niektórzy bardzo zasłużeni uczeni. Szczególnie wiele zrobił dla historji serbskiej sztuki kościelnej uczony rosyjski N. O k u - n e w , wydawca dwutomowych „Monumenta artis serbicae“ (1928, 1930). Na polu archeologji kościelnej w Serbji pracują głównie M. A b r a m i e , L. M i r k o v i c , Ż. T a t i ć, uczony ro­ syjski L. M a c u l e v i é i in.; wszyscy oni pracują też w zakresie historji sztuki kościelnej. Specjalnie dziejami malarstwa kościel­ nego zajmuje się Wł. P e t k o v i c , dziejami budownictwa ko­ ścielnego — P. P o p o v i c ; różne działy historji sztuki kościelnej opracow ują: P. J o v a n o v i c , A. P r o t i ć , Mik. R a d o j ć i ć , V. R a d o v a n o v i c , M. V a ś i ć .

V.

N a u k a t e o l o g i c z n a bułgarska jest naj młodsza nieomal w świecie prawosławnym. Jednak w okresie powojennym, zwła­ szcza od czasu założenia wydziału teologicznego w Uniwersytecie Sofijskim, do którego zaproszono, prócz uczonych bułgarskich, kilka wybitnych teologów rosyjskich, m. in. N. G łu b o k o w s k i e ­ g o i M. P o s n o w a , rozwija się bardzo pomyślnie, pod wyraź­ nym wpływem teologji rosyjskiej i przy wybitnym udziale uczo­ nych rosyjskich.

W Bułgarji wydaje się obecnie już szereg czasopism, spe­ cjalnie poświęconych nauce teologicznej lub też często zamie­ szczających prace z zakresu teologji. Najpoważniejszem bułgar- skiem czasopismem teologicznem jest oczywiście, „Rocznik W y­ działu Teologicznego Uniwersytetu Sofijskiego“

(Godisnik na So-

fijskija Universitet. Bogoslovski Fakultet").

Następnie należy za­

znaczyć: kwartalnik „Duchovna Kultura“, tygodnik „Cärkoven Vëstnik (załóż, w r. 1900; w nim drukowały się między innemi bardzo cenne artykuły z liturgiki ś. p. M. Posnowa), „Duchoven Straż“ (organ Bułgarskiej M etropolji), „Carkoven Archiv“, „Pa- stirsko D ëlo“ itd. Ogólno-naukowe wydawnictwa bułgarskie „Spi­ sanie na Bälgarskata A kadem ijana naukitë“, „Bälgarski P regled“, „Makedonski Pregled“ itd. też często drukują prace z zakresu teologji, zwłaszcza z zakresu historji Kościoła, patrologji, historji piśmiennictwa chrześcijańskiego, archeologji chrześcijańskiej, hi­ storji sztuki chrześcijańskiej, prawa kościelnego itd.

Z poszczególnych, gałęzi teologji nie wszystkie są jeszcze w Bułgarji należycie opracowywane. Największe luki odczuwa się w teologji bułgarskiej w

dogmatyce.

Zagadnienia dogmatyki opra­ cowują obecnie w Bułgarji, ale nie specjalnie, znakomity teolog rosyjski N. G ł u b o k o w s k i i teologowie bułgarscy Dymitr D i u l g e r o w (który napisał m .in. cenną pracę „lisus Christos — novozaveten Pervosveâtennik Izkupitel“, 1926, zawierającą krytykę

teorji zbawienia metr. Antoniego Chrapowickiego) i o. A. Ś i v a ć e v. W zasiąg dogmatyki wkracza czasem także znakomity kanonista bułgarski protopresbiter Stefan С a n к o w (por. np. jego szeroko znaną pracę „Das orthodoxe Christentum des Ostens. Sein We­ sen und seine gegenwärtige Gestalt“ Berlin 1928).

Apologetyką,

wraz z historją filozofji, dość szeroko i starannie opracowuje archimandryta E u t y m i S a p u n d z i e v , jeden z najwybitniej­ szych współczesnych teologów bułgarskich (porów, jego prace: „Zadaćite na christianskata apologetika“, „Elementi na vëra v osnovitë na naśeto poznanie“, prace o D. Hum’ie, O. Lieb- mannie, T . Lippsie). — Dość długi szereg prac z

teologji moralnej

ma G. S. P a s z e w. —

Teologji pastoralnej

pośw ięcają swe artykuły: N. G ł u b о к o w s к i, G. S. P a s z e w, Ch. P e n c z e w . — W zakresie badań nad

Pismem Świętem

Starego Testamentu pracują w Bulgarji uczeni rosyjscy Jan M a r k o w s k i („Biblejsko- evrejskata poezija“, „Vetchozavetna nauka v svëtlinata na novitë archeologićni otkritija v drevnija O rient“). Kilka ciekawych prać, poświęconych zagadnieniom Pism a Św. Nowego Testamentu, napisał N. G ł u b o k o w s k i . — Historją i dzisiejszym stanem sekt w Bułgarji zajmują się: D. C u c h l e w (który napisał m. in. cenną pracę „Bogomilski knigi i legendi“, 1925), Jor. I w a n o w , D. D u l g e r o w (który napisał m. in. pracę o współczesnych sektach protestanckich w Bułgarji) i in. — Z zakresu

liturgiki

napisał po bułgarsku kilka bardzo ciekawych prac uczony rosyjski ś. p. M. P o s n o w. Obecnie w dziedzinie liturgiki pracuje w Buł­ garji prot. Jan G o s z e w. — Bardzo pomyślnie rozwija się w Buł­ garji nauka

prawa kościelnego.

Najznakomitszym jej przedstawi­ cielem jest protopresbiter Stefan Z a n k o w (Cankow ), zarazem najwybitniejszy wogóle współczesny kanonista prawosławny. Naj­ ważniejsze jego prace są: „Die Verfassung der bulgarischen orthod. K irche“, Zürich 1918; „Die Verwaltung der bulgar. orthod. K irche“, Halle 1920; „Pravoto i Cärkvata“, Sofija 1924; „Ustroj- stvoto na rumąnskata pravoslavna cärkva“, ib. 1926; „Położenie i uradbata na najnovitë pravoslavni cärkvi“, ib. 1929; „Das ortho­ doxe Christentum des O stens“, Berlin 1928, itd. Prócz tego, w dziedzinie prawa kościelnego, w okresie powojennym praco­ wali w Bułgarji: zasłużony historyk prawa i kanonista bułgarski Stefan B o b c z e w ; M. A r n a u d o w ; N. G ł u b o k o w s k i ; prot. J. G o s z e w ; I s z i r k o w ; Jord. I w a n o w ; Piotr M u t a f c z i j e w ; P. N i к o w (który wydał m. in. pracę o Chomatianie, znakomitym kanoniście, arcybiskupie ochrydzkim XIII w .); M. P o s n o w ; M. Ch. P a t a r o w (o prawie rozwodowem); Jan S n i e g a r o w (wy­ bitny badacz historji arcybiskupstwa Ochrydzkiego i prawa ko­ ścielnego w tem arcybiskupstwie); Jurd. T r i f o n o w ; Chr. W a r g o w, i in.

Historją Kościoła powszechnego

rozwija się w Bułgarji dość słabo. Wybitnym badaczem je j był ś. p. M. P o s n o w , który

zajmował przez kilka lat katedrę historji Kościoła powszechnego na wydziale teologicznym Uniwersytetu Sofijskiego; w czasie po­ bytu swego w Bułgarji napisał on po bułgarsku kilka prac: z metodologji historji kościelnej, o pierwszym soborze powszech­ nym, o soborze w Sardice, o klasztorach wschodnich IV—XI w., 0 chorepiskopach itd. Historją ustroju różnych Kościołów, głównie prawosławnych, zajmuje się protopresb. St. Z a n к o w. Historją Kościoła pierwszych wieków zajmuje się archimandryta C y r y l . — Znacznie pokaźniej przedstawiają się badania w zakresie

historji

Kościoła bułgarskiego

(i arcybiskupstwa ochrydzkiego). Jednym z najwybitniejszych historyków Kościoła bułgarskiego jest obecnie bardzo pracowity badacz Jan S n i e g a r o w , autor obszernej dwutomowej „Historji arcybiskupstwa Ochrydzkiego“ (Sofija, 1924, 1932), całego szeregu prac monograficznych z historji Ko­ ścioła w Macedonji, z początkowej historji chrześcijaństwa w Buł­ garji, z historji stosunków kościelnych ochrydzko-mołdawskich, rosyjsko-bułgarskich itd., z nowszej historji Kościoła bułgarskiego 1 in. Dużo m iejsca poświęca historji Kościoła bułgarskiego w swych pracach z ogólnej historji Bułgarji — i w specjalnych rozprawach i szkicach historyczno-kościelnych znakomity historyk bułgarski Bazyli Z l a t a r s k i ; specjalne jego prace historyczno-kościelne poświęcone są sprawom kościelnym głównie IX —XI i X IX w. Znaczne zasługi w dziedzinie historji Kościoła bułgarskiego mają również kanoniści protopr. St. Z a n к o w i St. В o b c z e w. Różne okresy i najrozmaitsze zagadnienia historji Kościoła bułgarskiego omawiają w swych pracach pracowici i wybitni historycy buł­ garscy Piotr M u t a f c z i j e w (prace z najdaw niejszych dziejów w Bułgarji połudn.-zachodniej, z dziejów klasztorów staroplaniń- skich, o aktach klasztorów mesemwrijskich XIV w., o metropolji Sofijskiej XV w. itd.), Jurdan T r i f o n o w (prace z historji Ko­ ścioła bułgarskiego IX— X w., o stosunkach arcybiskupstwa ochrydzkiego z M ołdawją i Serbją w X IV — XV w., o sprawach kościelnych X IX w. i szereg innych, nadto szereg prac z historji piśmiennictwa chrześcijańskiego), Jor. I w a n o w (o św. Janie Rilskim i jego klasztorze, o bogumilstwie, o arcybiskupstwie ochrydzkiem itd ). Osobno należy wspomnieć St. S t a n i m i r o - wa, autora trzykrotnie wydanego podręcznika historji Kościoła bułgarskiego. Z innych badaczów dziejów Kościoła bułgarskiego trzeba nazwać: Mich. A r n a u d o w a (prace z hist. Kościoła bułg. XVIII— X IX w.), G. B a ł a s c z e w a , D. C u c h l e w a, prot. J. G o - s z e w a, 1 s z i г к o w a, W. S. К i s e 1 к o w a, M i 1 e w a, Κ. M i j a- t e w a , M. Ni k o w a (z hist, arcybisk. Ochrydzkiego), P e n e w a (hist. Kościoła XVIII w.). M. G. P o p r u ż e n k a (rosyjskiego uczonego, pracującego nad historją Kościoła bułg. i piśmiennictwa chrześc. staro-bułg. X —XI w.), A. T e o d o r o w a — B a ł a na (cenna praca o Św. Klemensie Ochrydzkim i in.), archim. Anty- ma S z i w a c z e w a (o chrześcijaństwie w Bułgarji do

Borisa-M ichała i in.), Ch. W a r g o w a itd

. — Archeologją chrześcijańską

zajmują się w Bułgarji: G. B a i a s c z e w , prot. J. G o s z e w , K. M i j a t e w , P. M u t a f c z i j e w , P. N i k o w i in.;

historją

sztuki chrześcijańskiej·.

Bogdan F i l o w (autor bardzo cennych prac o bułgarskiem budownictwie cerkiewnem), Krzysztof M i j a ­ t e w i Jan W e 1 к o w.