A C T A U N I V E R S I T A T I S N I C O L A I C O P E R N I C I HISTORIA X X — N A U K I H U M A N I S T Y C Z N O - S P O Ł E C Z N E — Z E S Z Y T 158 — 1985
SZESĆDZIESIĘCIOLECIE URODZIN PROFESORA JERZEGO WOJTOWICZA
Przyjaciele, koledzy i uczniowie Profesora postanowili uczcić Jego zasługi naukowe, wychowawcze i dydaktyczne, dedykując Mu niniejszy zbiór prac na sześćdziesięciolecie urodzin.
Profesor dr hab. Jerzy Wojtowicz położył szczególne zasługi dla roz-woju liczącego się dziś w kraju i zagranicą toruńskiego ośrodka badań nad wiekiem Oświecenia. Badania nad dziejami wieku XVIII rozpoczęli na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu już w okresie pierw-szych lat jego istnienia profesorowie Stanisław Hoszowski i Jadwiga Lechicka. Ich dzieło kontynuuje i rozwija po dzień dzisiejszy Pro-fesor Wojtowicz. Lata pięćdziesiąte przyniosły rozkwit badań nad epoką Oświecenia, w której szukano nade wszystko tradycji postępu spo-łecznego i walki o rewolucyjne przemiany w kraju zagrożonym przez sąsiadów. Znakomicie w tych latach rozwinęły się zwłaszcza badania nad historią gospodarczą i społeczną. Lata sześćdziesiąte przyniosły nie tyle intensyfikację badań nad dziejami „wieku świateł", co raczej ich pogłę-bienie i unowocześnienie metodologiczne. Doprowadziło to do urozmaice-nia, pogłębienia i modernizacji metod i problematyki badawczej. Właśnie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych grono badaczy skupione wokół kierowanej przez Profesora Jerzego Wojtowicza Katedry (Zakładu) Historii Powszechnej i Polski XVI—XVIII w. rozwinęło szczególnie oży-wione badania, w których ogromną rolę odegrała twórczość i działalność dydaktyczna kierownika katedry.
Jerzy Wojtowicz, urodzony 24 X 1924 r. w rodzinie nauczycielskiej w Rumoce (powiat mławski), po ukończeniu gimnazjum ogólnokształcącego w Ciechanowie studiował w latach 1948—1951 historię na UMK w Toru-niu. Na tym też Uniwersytecie rozpoczął w 1950 r. pracę naukową, prze-chodząc kolejno wszystkie szczeble kariery naukowej od stanowiska za-stępcy asystenta aż tytułu profesora zwyczajnego uzyskanego w 1979 r.
W toku długoletniej działalności uniwersyteckiej Profesor Wojtowicz pełnił różne funkcje organizacyjne, dydaktyczne i naukowe. Był m.in. prodziekanem Wydziału Humanistycznego, pierwszym sekretarzem
Ko-4
mitetu Uczelnianego PZPR oraz dyrektorem Instytutu Historii i Archi-wistyki UMK. Obok działalności naukowej szczególne znaczenie przy-wiązywał zawsze do dydaktyki uniwersyteckiej, prowadząc seminaria, wykłady i ćwiczenia nie tylko z zakresu historii nowożytnej powszechnej i Polski, ale i z metodologii historii. Z seminarium Profesora wyszło łącznie blisko 80 magistrów, wielu z nich zostało pracownikami nauko-wymi UMK, bąHz innych uczelni wyższych i instytutów badawczych. Pod kierunkiem J. Wojtowicza stopnie naukowe doktorów uzyskało do tej pory 6 osób, jedna przeprowadziła także przewód habilitacyjny. Wokół Profesora Wojtowicza skupiło się grono badaczy (wśród nich i tacy, którzy wyszli z innej szkoły naukowej), co pozwoliło na posiedzeniach otwartych Zakładu, prowadzonych w naukowej, dalekiej od jakichkolwiek forma-lizmów atmosferze, rozwijać owocny nurt dyskusji dotyczącej problema-tyki polskiego i powszechnego Oświecenia. Ta właśnie umiejętność łącze-nia życzliwego zainteresowałącze-nia i udzielanej w razie potrzeby pomocy z uznaniem prawa każdego, nawet początkującego pracownika nauki, do obrony i prezentowania własnego punktu widzenia i własnych koncepcji badawczych stworzyły klimat współpracy i zaufania, klimat poważnych dyskusji nad sprawami zasadniczymi i warsztatowymi.
Jeżeli zasługi dydaktyczne uczonego, jego wpływ na otoczenie, są war-tościami trudno wymiernymi, uchwytne są zazwyczaj z pewnej dopiero dłuższej perspektywy czasu, to działalność naukowa każdego badacza pod-lega ocenom i przewartościowywaniiu w ciągłym procesie rozwoju nauki. Z tego punktu widzenia dorobek Profesora Wojtowicza już obecnie określić należy jako znaczące osiągnięcie historiografii ostatniego trzy-dziestolecia.
Jerzy Wojtowicz rozpoczynał swoją działalność badawczą jako histo-ryk dziejów społecznych i ekonomicznych. Już pierwsza drukowana roz-prawa (Toruńskie przedsiębiorstwo handlowe Samuela Edwardsa w XVII
wieku) odznaczała się solidnymi wartościami warsztatu naukowego, dobrą znajomością źródeł, jak i ówcześnie panujących poglądów metodologicz-nych. Obecnie liczba publikacji wynosi 120 pozycji. Na dorobek ten poza pracami drobniejszymi i recenzjami składają się liczne dzieła o zasad-niczym znaczeniu badawczym, w tym 9 samoistnych pozycji wydaw-niczych. Wśród rozpraw, które ugruntowały opinię o Jerzyim Wojto-wiczu jako o jednym z najlepszych znawców gospodarki epoki Oświe-cenia i początków kapitalizmu na ziemiach polskich wymienić na-leży przede wszystkim dwie monografie: Studia nad kształtowaniem się układu kapitalistycznego w Toruniu. Stosunki przemysłowe miasta Toru-nia w XVIII wieku oraz Narastanie kapitalizmu w rolnictwie ziemi cheł-mińskiej. Majorat ostromecki w latach 1772—1880. Dalsze liczne prace dotyczyły głównie stosunków społecznych i gospodarczych Torunia
5 i Rzeczypospolitej w dobie Oświecenia. Rozprawa o stosunkach prze-mysłowych Torunia w XVIII w. zwróciła uwagę badaczy nie tyle i nie tylko bogatym zestawem wykorzystanych źródeł archiwalnych, ile umie-jętnością kształtowania nowoczesnego kwestionariusza pytań i syntetyzo-wania osiągniętych rezultatów. Powstała w ten sposób praca, którą dziś z perspektywy blisko ćwierćwiecza, zalicza się do klasycznych studiów monograficznych poświęconych problematyce miejskiej w Polsce czasów nowożytnych.
Nie rezygnując całkowicie z tematyki społeczno-gospodarczej Pro-fesor Wojtowicz rozszerzył w latach późniejszych swe zainteresowa-nia na całokształt przemian kulturalnych epoki Oświecezainteresowa-nia w Polsce i w Europie, posługując się w tej mierze najnowszymi technikami badaw-czymi. Podjął również problematykę uważaną obecnie za szczególnie waż-ną (kwestie stratyfikacji społecznej, komunikacji społecznej, stosunków kulturalnych, dziejów ideologii i mentalności). Wymienić tu można je-dynie kilka najważniejszych rozpraw ostatniego piętnastolecia, z których niewątpliwie najbardziej znaczącą jest obszerna synteza, pierwsza w pol-skiej literaturze naukowej, Miasto europejskie w epoce Oświecenia i
Re-wolucji Francuskiej. Nie mniej ważne są artykuły: Utopia a Oświecanie, Miejskie inwestycje kulturalne w Prusach Królewskich XVI—XVIII wie -ku, czy O badaniu ideologii wolnomularskiej. Te jedynie przykładowo
podane tytuły obrazują zarówno wszechstronność zainteresowań ich Autora, jak i wskazują na kilka żywotnych od lat nurtów w Jego bada-niach: historia Torunia i Pomorza głównie rozpatrywana w aspekcie ży-cia społecznego, problemy mentalności i ideologii Oświecenia (wolno-mularstwo, tajne związki, prasa). W powyższych wyliczeniach zabrakło miejsca dla zaakcentowania takich faktów jak opublikowanie przez Je-rzego Wojtowicza pierwszej w języku polskim nowoczesnej Historii
Szwajcarii, poważnego udziału w pierwszym zespołowym przedsięwzięciu
autorów toruńskich ukazujących wiekowe związki polsko-francuskie
(Polska—Francja. Dziesięć wieków związków politycznych, kulturalnych i gospodarczych), licznych publikacji w językach obcych, prac
redakcyj-nych i wydawniczych. Szczególnie należy wspomnieć o aktywności Je-rzego Wojtowicza na polu współpracy naukowej z obu krajami niemiec-kimi, a zwłaszcza o Jego roli jako czołowego reprezentanta nauki polskiej w badaniach prowadzonych przez ośrodek badań międzynarodowych w Lüneburgu (Studienkreis für Kulturbeziehungen in Mittel- und Ost-europa).
Działalność społeczna, naukowa i dydaktyczna Profesora już wielo-krotnie znalazła uznanie. W czasie okupacji hitlerowskiej walczył w Ba-talionach Chłopskich otrzymując za zasługi lat wojny Krzyż Walecznych, Krzyż Partyzancki i inne odznaczenia bojowe. W swej działalności
uczel-б
nianej wielokrotnie otrzymywał nagrody za aktywność naukową, dydak-tyczną i organizacyjną, a w 1979 r. został odznaczony Krzyżem Kawaler-skim Orderu Orodzenia Polski.
Sześćdziesięciolecie, to jak już wspomniano, dla badacza-humanisty okres pełnej dojrzałości, okres jego najwydajniejszej pracy opartej na doświadczeniu, zebranej erudycji i rozbudowanym warsztacie badaw-czym. Stąd niniejsze słowa nie są próbą bilansu, nie są podsumowywa-niem zasług Profesora, lecz stanowią jedynie uzmysłowienie nam wszyst-kim długów wdzięczności, jakie zostały zaciągnięte, poczynając od absol-wentów historii UMK, uczniów, kolegów i przyjaciół po cały krąg to-ruńskie] społeczności akademickiej. Skromnym wyrazem t e j wdzięcz-ności jest niniejsza publikacja, która stanowi w pewnej mierze przegląd bieżących zainteresowań badawczych pracowników Instytutu Historii i Archiwistyki UMK oraz toruńskiej Pracowni Dziejów Pomorza Wschod-niego Instytutu Historii PAN. Warto przy tym podkreślić, iż problema-tyka t e j publikacji wyraźnie koncentruje się wokół historii powszechnej nowożytnej, tak bliskiej zainteresowaniom Profesora Jerzego Wojtowicza.
