Izabela Kowalewska, Leszek Bielawski, Jerzy Falandysz
NIEKTO
´
RE METALE I FOSFOR
ORAZ ICH WSPO
´
ŁCZYNNIKI NAGROMADZANIA
W KOZ
´
LARZU CZERWONYM Leccinum rufum
Z TERENU WYZ
˙
YNY LUBELSKIEJ*
)Zakład Chemii S
´rodowiska i Ekotoksykologii Uniwersytetu Gdan´skiego
Kierownik: prof. dr hab. J. FalandyszOznaczono zawartos´c´ Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Rb, Sr, Zn w owocnikach mikoryzowego grzyba wielkoowocnikowego koz´larza czer-wonego (Leccinum rufum) z terenu Chodelskiego Parku Krajobrazowego na Wyz˙ynie Lubelskiej. Okres´lono wartos´ci wspo´łczynnika biokoncentracji (BCF) wymienionych pierwiastko´w w kapeluszach i trzonach koz´larza czerwonego wzgle˛dem ich zawartos´ci w glebie (warstwa 0 – 10 cm).
Hasła kluczowe: grzyby, skład mineralny, nagromadzanie.
Key words: Fungi, mushrooms, mineral composition, Red aspen bolete.
Owocniki jadalnych gatunko´w grzybo´w wyz˙szych rosna˛cych dziko z uwagi na
naturalne walory smakowe, zapachowe oraz odz˙ywcze pozostaja˛ atrakcyjnym
produktem spoz˙ywczym – tak jako istotny składnik posiłku jak i przyprawa.
W krajach uprzemysłowionych s´wiata grzyby pozyskiwane z laso´w i ła˛k nalez˙a˛ do
nieduz˙ej juz˙ grupy produkto´w spoz˙ywczych, kto´re zachowały jeszcze naturalne
walory tradycyjnego (pozyskanego ze stanu dzikiego) składnika w poz˙ywieniu
człowieka. Produktem spoz˙ywczym coraz powszechniej doste˛pnym w stanie
s´wiez˙ym sa˛ liczne gatunki grzybo´w uprawowych, a w kraju gło´wnie pieczarka
dwuzarodnikowa (Agaricus bisporus) (1, 2).
Owocniki jadalnych grzybo´w rosna˛cych dziko bywaja˛ bogate w niekto´re
skład-niki mineralne (3 – 7). Waz˙nym czynskład-nikiem determinuja˛cym wielkos´c´ ste˛z˙enia
okres´lonego pierwiastka nagromadzanego w owocniku grzyba jest jakos´c´ (stan
zanieczyszczenia) substratu (gleby, podłoz˙a), a w tym zawartos´c´ w nim oraz
biodoste˛pnos´c´ pierwiastko´w metalicznych i metaloido´w (8, 9). Zasobnos´c´ gleby
w pierwiastki metaliczne i metaloidy wpływa na intensywnos´ci proceso´w
bio-logicznych, wielkos´c´ plono´w oraz decyduje czy produkt wyrosły w okres´lonych
warunkach naturalnych czy agrotechnicznych jest bezpieczny w z˙ywieniu
człowie-ka (10 – 14).
Badania miały na celu pełniejsze poznanie składu mineralnego oraz wielkos´ci
nagromadzania niekto´rych pierwiastko´w w owocnikach jadalnego grzyba koz´larza
*)
czerwonego ze stanowisk w kraju. Koz´larz czerwony wyste˛puje pod osikami,
a podobny do niego koz´larz pomaran´czowoz˙o´łty Leccinum versipelle (Fr.) Snell
pod brzozami (15, 16).
MATERIAŁ I METODYKA
Owocniki koz´larza czerwonego (Leccinum rufum (Schaff.) Kreisel, synonim L. aurantiacum (Bull) Gilb. (12) oraz glebe˛ (warstwa 0 – 10 cm) z miejsc gdzie wyrosły grzyby pobrano do badan´ w okolicy miejscowos´ci Wandalin na Wyz˙ynie Lubelskiej (Chodelski Park Krajobrazowy; gmina Opole Lubelskie, woj. lubelskie) na przełomie sierpnia i wrzes´nia 2004 r. Ogo´łem zebrano po 15 pro´bek owocniko´w i wierzchniej warstwy gleby.
Zebrano owocniki niezarobaczone o ro´z˙nej wielkos´ci (s´rednica kapelusza od 3,5 do 8 cm, długos´c´ trzonu od 5 do 12 cm) z miejsc przestrzennie oddalonych od siebie, tak, aby nie pochodziły z jednej grzybni. Kaz˙dy owocnik bezpos´rednio po pozyskaniu oczyszczono z piasku, lis´ci itp. przy pomocy plastykowego noz˙a.
Owocniki suszono w czystym i przewiewnym miejscu w temperaturze pokojowej, pakowano do czystych (nowych) woreczko´w strunowych z folii polietylenowej, transportowano do laboratorium, gdzie owocniki dosuszano do stałej masy w suszarce elektrycznej w temp. 40°C przez ok. 48 godz. Wysuszone owocniki ucierano na proszek w moz´dzierzu agatowym (osobno kapelusz i trzon), pakowano do czystych woreczko´w strunowych z folii polietylenowej i tak przechowywano w suchym i czystym miejscu do czasu analizy chemicznej.
Glebe˛ (ok. 100 g) spod grzybo´w pobierano drewniana˛ łopatka˛, pakowano do czystego woreczka z folii polietylenowej i transportowano do laboratorium. Woreczki z gleba˛ w celu usunie˛cia wilgoci pozo-stawiano szeroko otwarte w suchym i czystym pomieszczeniu na okres 4 – 6 tyg. Naste˛pnie glebe˛, po usunie˛ciu z niej wszelkich widocznych zanieczyszczen´ (kamyki, lis´cie, bezkre˛gowce), przesiewano przez plastykowe sitko z oczkami o s´rednicy 1 mm, pakowano do czystego woreczka strunowego z folii polietylenowej i tak przechowywano w czystym i suchym miejscu do czasu analizy chemicznej.
Zawartos´c´ pierwiastko´w (Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Rb, Sr i Zn) w kapeluszach i trzonach koz´larza czerwonego oraz w glebie oznaczono technika˛ emisyjnej spektro-skopii atomowej z plazma˛ argonowa˛ (ICP-AES) – spektroskop model Optima 2000 DV, Perkin-Elmer Instruments, Shelton, CT, USA.
Grzyby roztwarzano z ste˛z˙onym roztworem kwasu azotowego (65%), pod cis´nieniem w zamknie˛tych naczyniach teflonowych w kuchni mikrofalowej MARS 5 (Microwave Accelerated Reaction System, CEM Corp., Matthews, NC, USA). Glebe˛ ługowano na zimno z rozcien´czonym roztworem kwasu azotowego (20%) w zlewce kwarcowej przez 24 godz.
Jakos´c´ analizy kontrolowano badaja˛c z kaz˙da˛ seria˛ analizowanych 10 pro´bek jedna˛ pro´bke˛ odczyn-nikowa˛ (s´lepa pro´ba) oraz jedna˛ pro´bke˛ w dwo´ch powto´rzeniach; takz˙e analizuja˛c z seria˛ badanych pro´bek jedna˛ pro´bke˛ biologicznego materiału odniesienia o certyfikowanej zawartos´ci pierwiastko´w (INCT-TL1 – Tea leaves – lis´cie herbaty; Instytut Techniki Ja˛drowej, Warszawa), jedna˛ pro´bke˛ włas-nego (wewna˛trzlaboratoryjwłas-nego) materiału odniesienia (sproszkowane kapelusze sarniaka dacho´w-kowatego), oraz uczestnicza˛c z dobrym wynikiem w mie˛dzylaboratoryjnych badaniach poro´wnawczych (IMEP-19, International Measurement Evaluation Program, Trace elements in rice, European Commis-sion, Belgia) (17).
WYNIKI I ICH OMO
´
WIENIEWartos´ci s´rednie, odchylenia standardowego i rozste˛pu ste˛z˙enia metali i fosforu w owocnikach koz´larza czerwonego oraz glebie z miejsc gdzie wyrosły grzyby w przeliczeniu na wysuszony materiał (mase˛ sucha˛), a takz˙e wspo´łczynnika nagromadzania (BCF) badanych pierwiastko´w w kapeluszach i trzonach zestawiono w tab. I.
W badaniach własnych tak kapelusze jak i trzony koz´larza czerwonego okazały sie˛ byc´ wzgle˛dnie bogate w takie makropierwiastki jak: potas (21000 – 45000 mg/kg), fosfor (2300 – 9800 mg/kg) i magnez (410 – 1200 mg/kg), a mniej zasobne w so´d (26 – 190 mg/kg) i wapn´ (30 – 410 mg/kg) (tab. I). Gatunek ten w kapeluszach zawiera magnez i fosfor w niemal dwukrotnie wie˛kszym ste˛z˙eniu niz˙ w trzonach, a w nieco mniejszej proporcji takz˙e potas. Wartos´ci ste˛z˙enia wapnia sa˛ poro´wnywalne
T a b e l a I
Ste˛z˙enie (mg/kg m.s.) pierwiastko´w w koz´larzu czerwonym i glebie z terenu Chodelskiego Parku Krajobrazowego oraz wartos´c´ wspo´łczynnika ich nagromadzania (BCF)
T a b l e I
Element concentrations (mg/kg d.m.) and BCF values in Red aspen bolete and the underlying substrate collected from the Chodelski Landscape Park
Pierwiastek Kapelusz Trzon Podłoz˙e (gleba) BCFK
BCFC BCFT BCFS Al 140±160 (38 – 490) 83±66 (22 – 240) 580±72 (500 – 680) 0,25±0,30 (0,07 – 0,87) 0,14±0,12 (0,03 – 0,42) Ag 1,3±0,9 (0,31 – 3,2) n.a. 0,014±0,005 (0,01 – 0,02) 97±49 (27 – 190) n.a. Ba 1,3±1,1 (0,38 – 4,0) 1,0±0,7 (0,31 – 2,7) 11±4 (6,0 – 15) 0,16±0,19 (0,02 – 0,67) 0,13±0,13 (0,02 – 0,46) Ca 150±120 (30 – 400) 150±98 (54 – 410) 480±220 (270 – 820) 0,39±0,45 (0,60 – 1,5) 0,40±0,38 (0,09 – 1,5) Cd 0,36±0,25 (0,08 – 1,0) n.a. 0,07±0,03 (0,03 – 0,11) 6,0±5,0 (0,89 – 15) n.a. Co 0,42±0,23 (0,16 – 0,81) n.a. 0,48±0,13 (0,3 – 0,63) 0,9±0,5 (0,25 – 1,7) n.a. Cr 0,14±0,06 (0,06 – 0,34) n.a. 0,56±0,08 (0,46 – 0,63) 0,26±0,15 (0,09 – 0,74) n.a. Cu 73±22 (42 – 110) 22±7 (15 – 38) 0,60±0,10 (0,37 – 0,75) 130±50 (64 – 250) 39±14 (20 – 70) Fe 96±89 (39 – 290) 63±38 (25 – 150) 650±91 (520 – 770) 0,16±0,16 (0,05 – 0,47) 0,10±0,06 (0,03 – 0,25) K 38000±3700 (31000 – 45000) 27000±3400 (21000 – 33000) 120±31 (83 – 170) 330±98 (200 – 540) 230±81 (130 – 400) Mg 1100±95 (890 – 1200) 550±98 (410 – 720) 88±16 (66 – 110) 12±3 (9 – 18) 6±2 (4 – 11) Mn 18±9 (8 – 40) 16±9 (7 – 35) 95±38 (54 – 140) 0,23±0,18 (0,06 – 0,67) 0,22±0,18 (0,6 – 0,58) Na 60±41 (26 – 80) 110±43 (42 – 190) 9±1 (8 – 11) 6±5 (3 – 23) 12±5 (4 – 24) Ni 0,26±0,14 (0,13 – 0,68) n.a. 0,48±0,06 (0,4 – 0,56) 0,5±0,3 (0,23 – ,3) n.a. P 8200±1300 (5300 – 9800) 3900±1000 (2300 – 5600) 130±11 (110 – 140) 62±10 (39 – 79) 30±8 (17 – 44) Pb 0,35±0,20 (0,07 – 0,74) n.a. 3±0 (3 – 4) 0,11±0,06 (0,02 – 0,25) n.a. Rb 100±52 (31 – 190) 52±26 (16 – 94) 0,71±0,15 (0,57 – 0,95) 140±67 (50 – 260) 74±36 (24 – 140) Sr 0,87±0,54 (0,18 – 1,9) 0,76±0,44 (0,24 – 2,0) 3±2 (1 – 7) 0,48±0,63 (0,03 – 1,9) 0,43±0,54 (0,06 – 2,0) Zn 160±49 (79 – 240) 62±25 (24 – 120) 6±2 (4 – 10) 27±13 (11 – 51) 11±5 (3 – 21) Objas´nienia: n.a. – nie analizowano.
w kapeluszach i trzonach, a w przypadku sodu w trzonach jest niemal dwukrotnie wie˛ksze ste˛z˙enie niz˙ w kapeluszach (tab. I).
Spos´ro´d typowych mikropierwiastko´w tak w kapeluszach jak i trzonach koz´larza czerwonego odnotowano w wzgle˛dnie duz˙ym ste˛z˙eniu takie jak: rubid (rozste˛p wartos´ci ste˛z˙en´ wynio´sł 24 – 240 mg/kg), glin (22 – 490 mg/kg), z˙elazo (25 – 280 mg/kg), cynk (24 – 240 mg/kg), miedz´ (15 – 110 mg/kg)
i mangan (7 – 40 mg/kg) (tab. I). Z kolei srebro, bar i stront wykrywano w ste˛z˙eniu rze˛du 1,0 mg/kg, a chrom, kobalt i nikiel s´rednio w ste˛z˙eniu poniz˙ej 0,5 mg/kg (kapelusze). Zakres ste˛z˙en´ toksycznych i normowanych w z˙ywnos´ci kadmu i ołowiu w kapeluszach koz´larza czerwonego był rze˛du, odpowied-nio, do 1,0 i 0,7 mg/kg (tab. I).
T a b e l a II
Zawartos´ci metali w koz´larzu czerwonym ze stanowisk w Polsce, Niemczech i Walii (mg/kg m.s.) (adaptowano)
T a b l e II
Metal content of Red aspen bolete from sites in Poland, Germany and Wales (mg/kg d.m.) (adapted)
Pierwiastek Miejsce i rok Zawartos´c´ Poz. pis´m.
Ag
Niemcy, 1978 1,6 (o; n = 6) 19
Walia, 1985 0,62 (o; n = 1) 20
Polska, woj. pomorskie, 1989 0,76±0,27 (k; n = 5)
0,35±0,08 (t; n = 4) 18 Cd Polska, woj. pomorskie, 1989 1,3±0,6 (k; n = 5)
0,51±0,33 (t; n = 4) 18 Cu Polska, woj. pomorskie, 1989 58±7 (k; n = 5)
21±9 (t; n = 4) 18 Fe Polska, woj. pomorskie, 1989 35±9 (k; n = 5)
26±9 (t; n = 4) 18 Mn Polska, woj. pomorskie, 1989 15±5 (k; n = 5)
15±8 (t; n = 4) 18 Pb Polska, woj. pomorskie, 1989 8,1±2,0 (k; n = 5)
9,7±4,6 (t; n = 4) 18 Zn Polska, woj. pomorskie, 1989 23±4 (k; n = 5)
10±4 (t; n = 4) 18 Objas´nienia: o (cały owocnik); k (kapelusz); t (trzon).
Informacji o składzie mineralnym koz´larza czerwonego tak ze stanowisk w kraju jak i za granica˛ jest mało (tab. II). Doste˛pne dane dotycza˛ małej liczby okazo´w grzybo´w i takich pierwiastko´w jak Ag, Cu, Fe, Mn, Zn Cd, i Pb (tab. II) oraz Hg (8, 11, 21 – 26). Z
˙
elazo i cynk wykrywano w znacznie wie˛kszym ste˛z˙eniu w owocnikach koz´larza czerwonego z okolic miejscowos´ci Wandalin na terenie gminy Opole Lubelskie niz˙ miejscowos´ci Majdan (gmina Przywidz, woj. pomorskie), a miedz´ i mangan w poro´w-nywalnych ilos´ciach. W przypadku kadmu i srebra, a zwłaszcza ołowiu w badaniach własnych odnotowano mniejsze ste˛z˙enia tych metali niz˙ zanotowali inni autorzy (tab. II).Podsumowuja˛c, kapelusze koz´larza czerwonego w poro´wnaniu z trzonami
charakteryzowały sie˛ wie˛ksza˛ zawartos´cia˛ Al, Cu, Fe, K, Mg, P, Rb i Zn,
poro´wnywalna˛ Ba, Ca, Mn i Sr, a mniejsza˛ Na (tab. I). Miedz´, cynk i z˙elazo
w wie˛kszym ste˛z˙eniu w kapeluszach niz˙ trzonach, a mangan w poro´wnywalnym
ste˛z˙eniu wykrywano takz˙e wczes´niej w okazach koz´larza czerwonego z laso´w
w rejonie miejscowos´ci Majdan (gmina Przywidz) koło Gdan´ska (tab. II).
Poza wymienionymi metalami w owocnikach koz´larza czerwonego z kilku
stanowisk w Polsce badano takz˙e zawartos´c´ rte˛ci, a zanotowane wartos´ci ste˛z˙en´
tego pierwiastka w kapeluszach i trzonach mies´ciły sie˛ w przedziale, odpowiednio
od 600 do 1800 i od 450 do 1100
μg/kg m.s. (8, 11, 21 – 26). Niemniej wykazano
zro´z˙nicowana˛ zawartos´c´ tego metalu w owocnikach koz´larza czerwonego dla
poszczego´lnych stanowisk, tj. w kapeluszach i trzonach było odpowiednio:
i Mora˛g oraz 1300
± 350 (790 – 2300) i 1100 ± 380 (530 – 1600) μg/kg m.s. na
terenie Puszczy Boreckiej i w okolicy miejscowos´ci Szybały Orłowskie w woj.
warmin´sko-mazurskim (23 – 26); 720
± 490 (320 – 1700) i 470 ± 240 (210 – 820)
μg/kg m.s. na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego w woj. pomorskim (21);
760
± 590 (280 – 2400) i 540 ± 340 (160 – 1500) μg/kg m.s. w okolicy Koszalina
w woj. zachodniopomorskim (11, 22); 1800
± 600 (990 – 2800) i 900 ± 400 (330 –
– 1600)
μg/kg m.s. na terenie Ro´wniny Tarnobrzeskiej w woj. podkarpackim (8).
Wspo´łczynnik biokoncentracji BCF opisuje zalez˙nos´c´ ste˛z˙enia zwia˛zko´w
chemi-cznych w organizmie w relacji do ste˛z˙enia w otaczaja˛cym s´rodowisku
przyrod-niczym. Wartos´c´ wspo´łczynnika BCF wskazuje na nagromadzanie (BCF
> 1) ba˛dz´
wykluczanie (BCF
< 1) okres´lonego pierwiastka lub jego formy w owocniku
grzyba. Okazy koz´larza czerwonego zebrane z Wyz˙yny Lubelskiej wykazywały
duz˙a˛ zdolnos´c´ do nagromadzania takich pierwiastko´w jak: srebro, miedz´, potas
i rubid, a wartos´c´ wspo´łczynnika BCF dla tych pierwiastko´w mies´ciła sie˛ w
prze-dziale od 97
± 49 do 330 ± 98 (tab. I). Do metali wzgle˛dnie silnie nagromadzanych
przez ten gatunek nalez˙a˛ takz˙e kadm, magnez i so´d z wartos´ciami wspo´łczynnika
BCF ok. 10, a wykluczane to glin, bar, wapn´, kobalt, chrom, z˙elazo, mangan, nikiel,
oło´w i stront. Takz˙e rte˛c´ jest silnie nagromadzana w owocnikach koz´larza
czerwonego (8, 11, 19 – 24).
I. K o w a l e w s k a, L. B i e l a w s k i, J. F a l a n d y s z
SOME METALS, PHOSPHORUS, AND THEIR BIOCONCENTRATION FACTORS IN RED ASPEN BOLETE (LECCINUM RUFUM)
FROM THE LUBELSKA UPLAND S u m m a r y
The concentrations of some elements (Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Rb, Sr and Zn) have been quantified in a representative sample of the fruiting bodies of Red Aspen Bolete (Red Capped-scaber) and surface soil collected nearby to the village of Wandalin at the Lubelska Upland (borough of Opole Lubelskie, Lubelskie voievodeship) in the South-Eastern part of Poland. Potassium, phosphorous and magnesium were particularly abundant, mean values 38000, 8200 and 1100 mg/kg dry matter in the caps, respectively, and they were followed by calcium, zinc, rubidium, iron, copper and sodium at 150,120,100, 96, 73 and 60 mg/kg, respectively, while concentrations of other elements were around l mg/kg or less. The values of the cap/stalk concentration quotient were largely element-specific and, except for sodium, calcium and strontium, were greater than l. The elements such as Ag, Cd, Cu, K, Mg, Na, P, Rb and Zn were accumulated (BCF> 1), while Al, Ba, Ca, Co, Cr, Fe, Ni, Pb and Sr were excluded (BCF< 1) by the examined mushroom specie.
PIS
´MIENNICTWO
1. Falandysz J., Bona H.: Zawartos´c´ metali w pieczarkach Agaricus sp. dziko rosna˛cych na terenie Gdan´ska i jego okolic. Bromat. Chem. Toksykol., 1992; 3: 251-256. – 2. Falandysz J., Bona H.,
Danisiewicz D.: Metale w pieczarce dwuzarodnikowej Agaricus bisporus. Bromat. Chem. Toksykol.,
1993; 4: 281-283. – 3. Falandysz J., Chwir A.: The concentrations and bioconcentration factors of mercury in mushrooms from the Mierzeja Wis´lana sand-bar, Northern Poland. Sci. Total Environ., 1997; 203: 221-228. – 4. Falandysz J., Frankowska A., Wrzal M., Danisiewicz D., Apanasewicz D.: Rte˛c´ w jadalnych gatunkach grzybo´w zebranych z okolic Jeziora Wdzydzkiego. Bromat. Chem. Toksykol.,
2000; 4: 347-350. – 5. Florczak J., We˛dzisz A., Krzemin´ska M.: Skaz˙enie radioaktywnym137
Cs grzybo´w wieloowocnikowych. Bromat. Chem. Toksykol., 2001; 4: 351-353. – 6. Falandysz J., Gucia M.,
Brzostowski A., Kawano M., Bielawski L., Frankowska A., Wyrzykowska B.: Content and
bioconcent-ration of mercury in mushrooms from northern Poland. Food Addit. Contam., 2003; 3: 247-253. – 7. Malinowska E., Szefer P., Falandysz J.: Metals bioaccumulation by bay bolete, Xerocomus badius, from selected sites in Poland. Food Chemistry, 2004; 84: 405-416. – 8. Falandysz J.: Mercury in mushrooms and soil of the Tarnobrzeska Plain, south-eastern Poland. J. Environ. Sci. Health. 2002, 37A, 343-352. – 9. Falandysz J., Gucia M., Kawano M., Brzostowski A., Chudzyn´ski K.: Mercury in mushrooms and soil from the Wielun´ska Upland in South-central Poland. J. Environ. Sci. Heath. 2002, 37A, 1409-1420. – 10. Falandysz J., Brzostowski A., Nosewicz M., Danisiewicz D., Frankowska A.,
Apanasewicz D., Bielawski L.: Rte˛c´ w grzybach jadalnych z terenu Tro´jmiejskiego Parku
Krajob-razowego. Bromat. Chem. Toksykol., 2000; 2: 177-182.
11. Falandysz J., Brzostowski A., Wieliczko M., Danisiewicz D., Apanasewicz D., Bielawski L.: Skaz˙enie rte˛cia˛ grzybo´w jadalnych z okolic Koszalina. Bromat. Chem. Toksykol., 2000; 33: 237-240. – 12. Falandysz J., Bona H., Danisiewicz D.: Zawartos´c´ srebra w grzybach wielkoowocnikowych. Bromat. Chem. Toksykol. 1994; 3: 211-225. – 13. Kabata-Pendias H., Pendias H.: Biogeochemia pierwiastko´w s´ladowych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1999. – 14. Bressa G., Cima L.,
Costa P.: Bioaccumulation of Hg in the mushroom Pleurotus ostreatus. Ecotoxicol. Environm. Safety.
1988; 16: 85-89. – 15. Gumin´ska B., Wojewoda W.: Grzyby i ich oznaczanie. PWRiL, Warszawa 1985. – 16. http://grzyby.strefa.pl/indexp.html. – 17. Preparation and certification of the Polish reference material: Tea leaves (INCT-TL-1) for inorganic trace analysis. Institute of Nuclear Chemistry and Technology. Raporty IchTJ. Seria A nr 3/2002, Warszawa 2002. – 18. Falandysz J., Danisiewicz D.,
Bona H.: Metale w grzybach na terenie Boro´w Tucholskich i Laso´w kaszubskich. Bromat. Chem.
Toksykol. 1994; 2: 129-134. – 19. Schmidt J.A., Meisch H.U., Reinle W.: Schwermetalle in höheren Pilzen, IV. Silber. Z. Naturforsch. 1978; 33C: 608-615. – 20. Jones K.C., Peterson P.J., Davies B.E.,
Minski M.J.: Determination of silver in plants by flameless atomic absorption spectrometry and neutron
activation analysis. Int. J. Environ. Anal. Chem. 1985; 21: 23-32.
21. Falandysz J., Lipka K., Gucia M., Kawano M., Strumnik K., Kannan K.: Accumulation factors of mercury in mushrooms from Zaborski Landscape Park, Poland. Environment International, 2002; 28: 421-427. – 22. Falandysz J., Je˛drusiak A., Lipka K., Kannan K., Kawano M., Gucia M., Brzostowski A.,
Dadej M.: Mercury in wild mushrooms and underlying soil substrate from Koszalin, North-central
Poland. Chemosphere, 2004; 54: 461-466. – 23. Falandysz J., Lipka K., Danisiewicz D., Frankowska A.,
Apanasewicz D., Z
˙uran´ska B.: Zawartos´c´ rte˛ci w grzybach jadalnych na terenie gmin Mora˛g i Łukta.
Roczn. PZH., 2000; 51: 345-351. – 24. Falandysz J., Lipka K., Kawano M., Brzostowski A., Dadej M.,
Je˛drusiak A., Puzyn T.: Mercury content and its bioconcentration factors at Łukta and Mora˛g,
Northeastern Poland. J. Agric. Food Chem., 2003; 51: 2835-2836. – 25. Falandysz J., Monkiewicz E.,
Klawikowska K., Gucia M.: Total mercury content of wild mushrooms of the Borecka Forest and the
adjacent area. Pol. J. Food Nutr. Sci., 2001; 10/51: 53-58. – 26. Falandysz J., Gucia M., Skwarzec B.,
Frankowska A., Klawikowska K.: Total mercury in mushrooms and underlying soil substrate from the
Borecka Forest, Northeastern Poland. Arch. Environ. Contam. Toxicol., 2002; 42: 145-154. Adres: 80-952 Gdan´sk, ul. Sobieskiego 18.
