A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOMICA 72, 1988
H a lin a Mortimer-Szymczak*
POZYCJA SPOŁECZNO-ZAWODOWA KOBIET Z WYŻSZYM WYKSZTAŁCENIEM (ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM WARUNKÓW POLSKICH)
1
Wprowadzenie
postępu nauki i t e c h n i k i na p o z y c ję społeczno-zawodową k o b ie t
Postęp nauki i t e c h n i k i w bieżącym s t u l e c i u j e s t n ie z w y k le bu r z l i w y . Wiąże s i ę on bezpośrednio ze wzrostem gospodarczym, a także pod jego przemożnym wpływem p o z o s ta ją przemiany s p o łe c z n e . Możemy również wskazać na w i e l e konsekw encji d o ty czą cy ch p o z y c j i k o b i e t . Za znaczmy jednak na w s t ę p ie , iż dokonujący s i ę w nauce i t e c h n i c e po stę p z n a jd u je s z y b k ie zastosow anie w p r a k ty c e g o s p o d a r c z e j, wpływa na zmiany w p r o c e s i e p r o d u k c j i i konsum pcji. Nauka s t a j e s i ę b e z p o śre d nią s i ł ą wytwórczą. P ro c e sy te w l i t e r a t d r z e przedmiotu o k r e ś l a s i ę mianem r e w o l u c j i nau k o w o-te chn iczn e j. P r z e b i e g a j ą one z różną i n t e n syw nością w poszczególnych k r a j a c h , za le ż n e są od dotychczasowego po ziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, od u s t r o j u p o l i t y c z n e g o , c y w i l i z a c j i i k u l t u r y .
Rozwój postępu tech niczn eg o i nauki ma w i e l e cech pozytywnych. Można jednak także wskazać na pewne jego elementy negatywne. Rozwój te n , ja k sądzą n i e k t ó r z y , następował zbyt żyw iołow o, przy d o m in a c ji k r y t e r i ó w te c h n ic z n yc h i ekonomicznych, bez u w z g lę d n ie n ia kosztów sp ołecznych i b io lo g ic z n o - ś ro d o w is k o w yc h . Doszło do n a r u s z e n ia n a t u
* P r o f . , dr h a b i l . w K ated rze Pla no w a nia i P o l i t y k i Ekonomicz n e j UŁ.
1
R e f e r a t wygłoszony na międzynarodowym seminarium " R o l a kobiet w w y k s z t a łc e n iu wyższym", zorganizowanym przez Szwedzkie B i u r o Naro dowe U niw e rsytetów i Collegów w k o o p e r a c j i z E u ro p ejs kim Centrum UNESCP'do Spraw W y k s z ta łc e n ia Wyższego p rzy p o p a rc iu szwedzkiego M i n i s t e r s t w a O św iaty i Pracy w d niach 16-18 w rz e śn ia 1985 r. w U p p s a l i , Szw ecja.r a l n e g o środowiska c z ło w ie k a , wyczer pywały s i ę zasoby n a t u r a l n e , na ruszone z o s t a ł y p syc h o lo g icz n e i społeczne uwarunkowania. Często do bro c z ło w ie k a pozostawało w c i e n i u w i e l k i c h o s ią g n ię ć , j a k i e n i ó s ł ze sobą postęp naukowo-techniczny. Zagrożeniem s t a ł o s i ę t e c h n o k r a ty c z ne s p o j r z e n ia na rozwój społeczno-gospodarczy, u l e g ł y zachw ianiu systemy w a r t o ś c i . Nierzadko c z ło w ie k , twórca t e c h n i k i i producent dóbr traktowany b ył ja k o p rz e d m io t, ' a więc -w sposób i n s t r u m e n ta ln y .
Spójrzmy jednak b a r d z i e j o p t y m is t y c z n ie na rozwój techniki i nau k i oraz na ic h zastowowania w rozwoju społeczno-gospodarczym. Techni ka wyzwala e n e rg ię c z ło w ie k a , u walnia go od c i ę ż k i e j
1
n ie b e z p i e c z n ej p r a c y . Poprzez autom atyzację te c h n ik a z a s tę p u je w y s i ł e k c z ł o w i e ka, s t a j e s i ę czynnikiem humanizującym pracę ludzką. Postęp nauki i t e c h n i k i z a l i c z a n y j e s t w sp ółcz eśn ie do nowoczesnych i intensywnych czynników wzrostu społeczno-gospodarczego. N astępuje jed n o c z e śn ie p o d n ie s i e n ie k w a l i f i k a c j i zawodowych oraz poziomu w y k s z t a łc e n ia .Postęp nauki i t e c h n i k i poprzez innowacje i u d oskonalenia winien powodować wzrost standardu ż y c i a sp ołeczeń stw . Winien on, stosowany planowo, p r z y c z y n ia ć s i ę do p o le p s z e n ia warunków e g z y s t e n c j i . Nie zawsze jednak tak s i ę d z i e j e , znane są p r z y k ła d y wykorzystyw ania o s ią g n ię ć nauki i t e c h n i k i d la wyścigu z b r o je ń , zdobywania przestrze n i kosm icznej, wojen, n i s z c z e n i a środowiska n a tu ra ln e g o i b i o l o g i c z nego oraz w ie lu innych antyhum anitarnych poczynań. Nie będziemy zaj mować s i ę tego rodzaju p rzy kła d a m i. Możemy s t w i e r d z i ć n a t o m ia s t, iż w państwach s o c j a l i s t y c z n y c h ogólnym celem d z i a ł a n i a j e s t s tw o rz en ie t a k i c h warunków rozwoju społeczno-gospodarczego, w k tó r y c h c z ło w ie k m iałby zapewniony rozwój w ła s n e j osobowości.
Warunki t a k i e ' l e g ł y u podstaw systemu społeczno-politycznego pań stwa s o c j a l i s t y c z n e g o . Są to przemiany u s t ro jo w e , l i k w i d a c j a wi e lk ie j w ła s n o ś c i p r y w a t n e j, u s p o łe c z n i e n ie podstawowych środków p r o d u k c j i , o r g a n i z a c j a i k ie ro w a n ie procesami produkcyjnymi w i n t e r e s i e o g ó l nospołecznym. Państwo s o c j a l i s t y c z n e poprzez p o l i t y k ę społeczną i e- konomiczną tworzy dobra i u s ł u g i d la bezpośredniego zaspokajania po trzeb o b y w a t e l i . Z lik w id o w a n ie wyzysku powoduje b ezpośrednie z a i n t e resowanie c z ło w ie k a procesem w y tw a rza n ia . N astęp uje pobudzenie aspir r a c j i twórczych i sam orealizacyjnych.M am y więc do c z y n i e n i a z i n t e r e s u j ą c ą nas k w e s tią r e l a c j i pomiędzy człow ie k ie m a postępem nauki i
t e c h n i k i . O c z yw iśc ie r e l a c j e te odnoszą s i ę do w s z y s tk ic h o b y w a t e li n i e z a l e ż n i e od p ł c i . Wyposażenie p racy w t e c h n i k ę , z uwzględnieniem zasad e rgonom ii, odnosi s i ę do w s z y s tk ic h stanow isk roboczych.
E f e k t y uzyskiwane w wyniku postępu nauki i t e c h n i k i mają bez w ą t p i e n ia c h a r a k t e r o g ó ln y . Dotyczy to c a ł y c h s p o łe c z e ń s t w , państw, regio nów, a także p ł c i . Można wysunąć t e z ę , i ż szczególna r o l a kobiet w uzyskaniu tych efektów łą c z y s i ę z ic h wyczuleniem na sprawy bez p ieczeń stw a i pokoju, na spokojny b yt swojego potomstwa, a s z e r z e j - c a ł e j lu d z k o ś c i . M ożliw e, iż jes t to r e z u l t a t cech osobowości, zróż nicowań postaw immanentnych samym kobietom - i c h postaw wobec
ro-I
l i s p o ł e c z n e j, r o l i , ja k ą s p e ł n i a j ą w r o d z i n i e , przede wszystkim zaś m a cierzyństw a.
K o b ie ty w państwach s o c j a l i s t y c z n y c h pod względem formalnym i prawnym k o r z y s t a j ą w p e ł n i z równouprawnienia. Wraz z postępem p o l i tycznym, ekonomicznym i społecznym p rze b ie g a proces ic h uświadam ia n i a . W związku z tym o r g a n i z a c j e ko b ie ce p r z y w ią z u ją w i e l k ą wagę do w s z e lk ic h form k s z t a ł c e n i a zawodowego, naukowego i 's p o łe c z n o - p o li- tycznego. J e d y n i e kobifeta o wysokim poziomie i n t e l e k t u a l n y m i wiedzy o s p o łe c z e ń s tw ie p o t r a f i z a j ą ć w nim odpowiednią p o z y c ję oraz po k ierow ać wychowaniem w r o d z i n i e .
W k r a j a c h wspóln oty s o c j a l i s t y c z n e j obecna s y t u a c j a światowa p rz e d sta w ia s i ę ja k o konieczność c i ą g ł e g o wprowadzania i u t r w a l a n i a zasad pokojowego w s p ó ł i s t n i e n i a z państwami o odmiennnych u s t r o j a c h . Obecnie n i e ma ju ż i n n e j formy stosunków między k r a j a m i . J e s t to r e a ln a s i ł a rozwoju międzynarodowego. K o n ta k ty czołowych przywódców po szczeg ó lnych państw mają olb rzym i wpływ .pa r e a l i z o w a n i e i u t r w a l a n i e t e j zasady. Tylko w warunkach pokoju możliwy j e s t rozwój społecz no-gospodarczy państwa oraz dobrobyt jeg o o b y w a t e l i .
Wzajemne z b l i ż e n i a i k o n ta k ty między społeczeństwami w s z y s tk ic h k rajów s p r z y j a j ą umacnianiu p ok oju. Wy r z e c z e n ie s i ę wojny, równo u p ra w n ien ie państw w ic h wzajemnych s to su nk a ch, n i e i n g e r e n c j a w spra wy wewnętrzne, r o z w i j a n i e w spółpracy g osp o d arczej i k u l t u r a l n e j - to podstawowe zasady pokojowego w s p ó ł i s t n i e n i a . Oznacza ono współzawod n ic tw o między k r a ja m i o odmiennych u s t r o j a c h , z wyeliminowaniem wal k i z b r o j n e j . Aby zaś s t a ł o s i ę r z e c z y w i s t o ś c i ą , musi być n i e p o d z i e l n e i w s z y s tk ie s tr o n y muszą p r z y j ą ć jego zasady.
Wyższość systemu to wyższy poziom s i ł w ytw órczych, wyższa wydaj ność p rac y i coraz wyższy s t o p ie ń z a s p o k a ja n ia m a t e r i a l n y c h i umy słowych p otrzeb s p o łe c z e ń stw a . W p rac y ideowo-wychowawczej o r g a n i z a c j e k o b ie ce zw ra ca ją uwagę przede wszystkim na t o , że:
á ) t y l k o wszechstronny*'rozwój c z ło w ie k a może zapewnić u s t r á j , k tóre g o podstawową miarą w a r t o ś c i j e s t s p r a wi e d l i w o ś ć s p o łe c z n a ,
b) będzie to u s t r ó j gw aran tu jąc y dobro c z ło w ie k a , równoupraw n i e n i e s p o łe c z n e , r e a l i z a c j ę problemów s o c j a l n y c h ‘ i ekonomicznych d la zab e zp iecz e nia dobrobytu j e d n o s t k i i narodu,
c ) będzie t o ' u s t r ó j . w którym zasada humanizmu j e s t podstawą w s z e lk ic h społecznych poczynań.
. ■*
A n a liz a procesu a k t y w iz a c j i zawodowej k o b ie t ( w y k s z t a ł c a n i e , k w a l i f i k a c j e , z a t r u d n i e n i e )
Nasza obserw acja dotyczy wybranego k r a j u s o c j a l i s t y c z n e g o , Pol s k i e j R z e c z y p o s p o l i t e j Ludowej. A n a liz a odnosi s i ę do procesu a k t y w i z a c j i zawodowej k o b i e t , ic h w y k s z t a ł c e n i a , z a t r u d n i e n i a oraz kwa l i f i k a c j i . Dane f a k t o g r a f i c z n e z a c z e rp n ię t o przede wszystkim z o f i c j a l n e j s t a t y s t y k i .
P o z y c ja k o b ie t w ż y c iu społeczno-ekonomicznym jes t wynikiem prze mian p o l i t y c z n y c h i s p ołe czn ych, j a k i e z a s z ły w P o l s c e w o s t a t n i c h АО l a t a c h . Wyrazem przemian j e s t m. i n . s t a l e w z r a s t a ją c e z a t r u d n i e n ie k o b i e t . Dynamika z a t r u d n i e n ia k o b ie t w gospodarce u s p o łe c z n io n e j b y ła ponad dwukrotnie szybsza n iż dynamika z a t r u d n i e n i a mężczyzn. Podczas gdy w 1950 r . pracowała zawodowo co p i ą t a k o b ie ta w wieku produkcyjnym, to w 1980 r . w gospodarce u s p o łe c z n io n e j zatru d nion a b y ła połowa k o b ie t z t e j grupy wieku. W o k r e s i e dwudziestu l a t (1960-1980) z a t r u d n i e n i e mężczyzn w zrosło o ok. A5%, a z a t r u d n i e n i e k o b ie t o
120
*.P ro c e s s z y b k i e j a k t y w i z a c j i zawodowej k o b ie t b y ł konsekwencją w ie lu czynników. N a j c z ę ś c i e j wymienia s i ę : wysoki p r z y r o s t naturalny, w zrost poziomu k w a l i f i k a c j i zawodowych, demograficzną s t r u k t u r ę ko- b ie c y c h zasobów p r a c y , stosunkowo n i s k i e p ł a c e . Decydującą r o l ę na le ż y jednak p r z y p is a ć szybkiemu tempu rozwoju gospodarczego, r e a l i z o wanemu na podstawie p o l i t y k i pełnego z a t r u d n i e n i a . Konsekwencją t e j p o l i t y k i b y ło duże zapotrzebowanie na s i ł ę roboczą. Podstawowym źród- łem#b y ły dotychczas b ie rn e zawodowo zasoby k o b i e c e j s i ł y roboczej.Na obecnym e t a p i e rozwoju społeczno-gospodarczego, gdy rezerwy s i ł y r o b oczej z o s t a ł y w znacznym s to p n iu wyczerpane, w zro sła r o l a innych czynników rozwoju.. to irz-ynniki in te nsyw ne , przede wszystkim wirost w yd ajn ości p r a c y , poprawa e fe k ty w n o ś c i gospodarowania, p o le p s z e n ie o r g a n i z a c j i p rac y i t p . Tym n ie m n ie j nadal utrzym uje s i ę wysoki poziom a k tyw ności zawodowej k o b i e t . Szczególne znaczenie ma t u t a j wzrost
ic h poziomu w y k s z t a ł c e n i a . Dotyczy to przede wszystkim k o b i e t mło dych - podejmujących pierw szą p r a c ą . Są one zn aczn ie b a r d z i e j wy k s z t a łc o n e od k o b ie t rozp o czyn a ją cych prac ę przed dwud z i e s t u l a t y . S p ó j r zmy na zmiany
w
s tu k t u r z e z a t r u d n i e n i a k o b i e t według d z i a łów gospodarki narodow ej, według wieku i w y k s z t a ł c e n i a . D z ie d zin a m i, w k t ó r y c h k o b ie t y n a j c z ę ś c i e j znajdow ały z a t r u d n i e n i e , b y ł y służba zdrowia i opieka s p o łe c z n a , o ś w i a t a , nauka i k u l t u r a . D z i a ł y te na le ż ą do n a j b a r d z i e j sfem inizow anych. Za d z i a ł y sfeminizowane uważamy t e , w k t ó r y c h ponad SOX z a tru d n io n yc h stan ow ią k o b i e t y .W 1980 r . do sfem inizowanych d z ia łó w n a l e ż a ł y : o ś w ia ta i wycho wanie ( о к . 85% k o b i e t ) , f in a n s e i u b e z p i e c z e n i a * ( o k . 8 0 X ), handel ( о к . 70X), ochrona zd row ia, opieka społeczna i k u l t u r a f iz y c z n a ( о к . 70X), a d m i n i s t r a c j a państwowa i wymiar s p r a w i e d l i w o ś c i ( о к . 58%) oraz k u l t u r a i sztuka (o k . 54%). Obserwujemy w ię c wysoki u d z i a ł fe- m i n i z a c j i zatrudnienia w d z i a ł a c h p oz a produk cyjnych. Podobne tenden c j e można b y ło zauważyć także w o k r e s i e przed drugą wojną światową. Przyjmujemy, iż d z i a ł y typowo męskie to t e , k t ó r e z a t r u d n i a j ą p o n iż e j 30% k o b i e t . Nale2ą do n ic h w P o l s c e budownictwo, l e ś n i c t w o i r o l n i c t w o . Również p o n iż e j 30X k o b ie t p racow ało w t r a n s p o r c i e i ł ą c z n o ś c i oraz w gospodar ce komunalnej i m ie sz k a n io w e j. Szczególna ek s p a n s ja p rac y zawodowej k o b i e t m ia ła m ie js c e w p rzm yśle. Przemysł z a t ru d n ia ok. 38% k o b ie t aktywnych zawodowo. U d z i a ł k o b ie t wśród z a t ru d n io n y c h w przemyśle wzróeł w o s t a t n i c h dwudziestu l a t a c h z 30 do b l i s k o 40%. Uważamy, iż J e s t to wzrost bardzo w y so k i. Choć przyznać t rz e b a , i ż w innych d z i a ł a c h gospodarki narodow ej, zwłaszcza poza produkcyjnych, w ska źn iki p r z y r o s t u z a t r u d n i e n i a k o b i e t b y ł y także bardzo w ysokie.
Rozwój u
3
ług p r z y c z y n ia s i ę do p ow stania nowych m ie js c pracy dla k o b i o t . Je d n o c z e ś n ie pomaga k o b i e c i e godzić obow iązki domowe z j e j p rac ą zawodową.Źródłem p r z y r o s t u l i c z b y k o b ie t zawodowo czynnych b y ła •więc a k t y w i z a c j a i s t n i e j ą c y c h zasobów p r a c y . Z w ię k s z y ł s i ę do 46% u d z i a ł k o b i e t w o g ó ln e j l i c z b i e zawodowo czynnych w gospodarce narodowej. Wskaźnik ten k s z t a ł t u j e s i ę n a s t ę p u ją c o : poza r o ln ic tw e m ок. 42X, w
r o l n i c t w i e powyżej 53%.
Wzrost a k tyw ności zawodowej k o b i e t poza ro ln ic tw e m j e s t p r z e j a wem rozwoju społeczno-gospodarczego i postępu w d z i e d z i n i e równości k o b i e t ‘i mężczyzn. Wysoki zaś u d z i a ł k o b i e t w o g ó ln e j l i c z b i e c z yn nych zawodowo w r o l n i c t w i e stan ow i c z ę s to r e l i k t p r z e s z ł o ś c i . K o b ie
ty p r a c u ją na równi z mężczyznami w gospodarstwach r o l n y c h , c z ę s to małych, rozdrobnionych, o n i s k i e j w yd ajn ości z h e k t a r a . I n d u s t r i a l i z a c ja k r a j u p rzełam uje owe t r a d y c j e . .
Bardzo wysoki u d z i a ł k o b ie t w o g ó ln e j l i c z b i e zawodowo czynnych oznacza, iż praca k o b ie t - równorzędnie z pracą mężczyzn - s t a ł a s i ę w P o l s c e podstawą funkcjonowania gospodarki narodowej. S y t u a c j a ta j e s t t r w a ł a ze względu na c z y n n ik i, j a k i e j ą u k s z t a ł t o w a ł y ; wynika ona z p otrzeb społeczno-gospodarczych k r a j u . Podstawowe c z y n n i k i o k re ś l a j ą c e postęp w d z i e d z i n i e z ą t r u d n i e n i a k o b ie t - to s tw o rz e n ie d la n ic h m ie js c p r a c y , ic h w y k s z t a łc e n ie oraz odpowiednie motywacje do podejmowania p racy zawodowej. Tworzenie m ie js c p rac y d la k o b ie t s t a now iło i n t e g r a l n ą część szybko r o z w i j a j ą c e j s i ę gospodarki nar odowej. Wytworzony w l a t a c h 1960-1980 dochód narodowy, l i c z o n y -w cenach sta ły c h w zrósł b l i s k o 3,5 r a z a . Spowodowało to konieczność wzrostu za t r u d n i e n i a w gospodarce u s p o łe c z n i o n e j, zwłaszcza w s fp r z e p r o d u k c ji m a t e r i a l n e j .
P rzygotow anie k o b i e t do p racy zawodowej w ią z a ło s i ę przede
wszy-ф
stkim z ogromnym awansem edukacyjnym. D o ty c z y ł on n ie t y l k o młodego p o k o le n ia , a le obejmował także k o b ie t y czynne za-wodowo we w s z y s tk ic h grupach wieku. U m o żliw ien ie a k t y w i z a c j i zawodowej w y ra ż a ło s i ę także w rozbudowie i n f r a s t r u k t u r y s p o ł e c z n e j, d o t y c z ą c e j f u n k c j i op iek uń czych i wychowawczych, w rozwoju l i c z n y c h udogodnień w p rac y k o b ie t oraz s to p n io w e j m o d e rn iz a c ji gospodarstwa domowego i r o d z i n y . Pomimo dużych o s i ą g n i ę ć w tym z a k r e s ie P o ls k a nadal p o z o s ta je w t y l e za wy soko ro z w in ię ty m i gospodarczo państwami w s f e r z e i n f r a s t r u k t u r y spo ł e c z n e j i ekonomi c z n e j , w s f e r z e usług u ł a t w i a j ą c y c h pracę zawodową kobietom, w wychowywaniu d z i e c i i prowadzeniu gospodarstwa domowego. S f e r a i n f r a s t r u k t u r y nadal n i e nadąża za rozwojem gospodarczym k r a j u
i n i e zaspokaja potrzeb sp ołe cze ń stw a.
Motywy podejmowania p rac y przez k o b ie t y w y n ik a ją w znacznej mie rze z wychowania w i d e i równości i n i e z a l e ż n o ś c i , z pobudzania *?pi- r a c j i s i l n i e uwarunkowanych poziomem w y k s z t a ł c e n i a . Jednakże ważną r o l ę odgrywa również motywacja ekonbmiczna. Dowodzą tego l i c z n e ba- danig ankieto w e. K o b ie ty s t w i e r d z a j ą , i ż podstawowym motywem p o d e j mowania p rac y j e s t chęć u z u p e łn ie n ia budżetu rodzinnego. P rac ę po dejmują i kontynuują młode k o b ie ty w okresach wzmożonych obowiązków ro d zin n yc h , nawet mające małe d z i e c i . S y t u a c j a t u t a j znacznie zmie n i ł a s i ę od 1982 r . na skutek wprowadzenia z a s iłk ó w i urlopów wycho wawczych d la matek mających d z i e c i do l a t dwu.
Szczególne znaczenie mają badania d otyczące k o r e l a c j i s to p n ia ak tyw ności zawodowej k o b i e t z ic h wiekiem, w yk szta łce nie m oraz z l i c z b ą wychowywanych d z i e c i . Tendencje w y stę p u ją c e do I960 r . b y ł y n a s t ę p u ją c e : wyższy b y ł s to p ie ń aktyw no ści zawodowej k o b ie t w młod szych grupach w ie ku ( p o n i ż e j 50 l a t ) zarówno ogółem w gospodarce na rodowej, j a k i poza ro ln ic tw e m . M i a ł m ie js c e w zrost n a jw y ż s z e j a k t y wności zawodowej w n iż s z y c h p r z e d z i a ł a c h w ieku, a to ze względu na d e z a k t y w iz a c ję k o b ie t w wieku emerytalnym oraz wpływ w ydłużającego s i ę okresu k s z t a ł c e n i a . Ten o s t a t n i proces ma i s t o t n e zn aczen ie d la a k tyw ności zawodowej k o b i e t , w z r a s t a ł a ona bowiem (wraz ze wzrostem poziomu w y k s z t a ł c e n i a .
J e ż e l i chodzi o d a ls z y w zrost z a t r u d n i e n i a k o b i e t przez z w ię k s z a n i e ic h a k tyw ności zawodowej, to wydaje s i ę on n iem o ż liw y . Współ c z y n n i k i t e j aktyw no ści do 1982 r . b y ły bardzo w y s o k ie . Wśród k o b ie t w wieku 20-44 l a t s i ę g a ł y one b l i s k o 80%, co b y ło równoznaczne z wy czerpaniem rezerw w tyc h grupach wieku. Około 20% k o b i e t zawodowo bier nych w tyc h grupach wieku podawało ja k o przyczyn ę tego stanu rzeczy p o s ia d a n ie r e n t y , t r w a ł e in w a lid z tw o lub p r z e w le k łą chorobę.
Najwyższe w s k a ź n ik i z a t r u d n i e n i a notujemy wśród k o b i e t z wy k s z t a łc e n i e m wyższy«. Na 100 k o b ie t w wieku produkcyjnym pracow ało b l i s k o 90%, z w y kszta łce n ie m średnim o k . 75%, z zasadniczym zawodo wym 77%, z w ykszta łce nie m podstawowym 55%. Można więc s ą d z i ć , że by ł y pewne rezerwy wśród k o b ie t z w y kszta łce n ie m podstawowym. B y ł y to Jednak przede wszystkim osoby w s t a r s z y c h grupach w ieku. Ponad 60% t e j k a t e g o r i i to k o b i e t y w wieku powyżej 45 l a t . Wiek 45-59 l a t t r a k t u j e s i ę ja k o n ie m o b iln y wiek p ro d u k c y jn y . Rezerw n i e z n a j dujemy również wśród k o b i e t mających małe d z i e c i . Współczynniki aktyw n o ś c i zawodowej k o b ie t - matek w z r a s t a ł y we w s z y s tk ic h grupach wieku i we w s z y s tk ic h grupach w i e l k o ś c i r o d z i n . Do 1980 r. k s z t a ł t o w a ł y s i ę one na bardzo wysokim poz iom ie. B y ł y nawet wyższe od ogólnych w s p ó ł czynników a k tyw ności zawodowej k o b i e t . I t u t a j s tw ierd zam y, iż r e zerwy n i e b y ł y w i e l k i e , a nawet m niejsz e n iż w in nych grupach w i e ku.
W l a t a c h 1960-1980 n a s t ą p i ł znaczny wzrost poziomu w y k s z ta ł c e n ia k o b i e t , co s ta n o w i ł o jedną z przyczyn wzrostu i c h za tru d nien ia . W tym c z a s i e s y s te m a ty c z n ie r ó s ł u d z i a ł k o b i e t wśród ogółu z a t ru d n io n y c h z w yk szta łce nie m wyższym i średnim . Zmiany d o t y c z y ł y tak że s t r u k t u r y zawodowej. Obok wyrównywania poziomu w y k s z t a ł c e n i a mężczyzn i k o b i e t zauważamy przewagę li c z e b n ą w y k s z ta łc o n y c h k o b i e t w młodszyoh . g ru
pach wieku. W 19B0 r . w g ru p ie do 24 l a t na 100 mężczyzn z w y k s z t a ł ceniem wyższym p rzypadało 139 k o b i e t , ze średnim zaś 153 k o b i e t y .
Reasumując możemy n as tęp u jąc o o k r e ś l i ć podstawowe cechy rozwoju z a t r u d n i e n i a k o b ie t w P o l s c e :
1
) d a ls za f e m i n i z a c j a zawodów t r a d y c y j n i e k o b ie c y c h ,2
) c z ę s te podejmowanie prac w zawodach nowych*3
) wzrost u d z ia łu k o b ie t wśród za tru d n io n yc h we w s z y s tk ic h d z i a ł a c h gospodarki narodowej,4) w zawodach męskich dostępnych d la k o b ie t nadal n i e p r z y znaje s i ę im równych praw z mężczyznami,
5) k o b ie ty p r a c u ją przede wszystkim w tych d z i a ł a c h gospodarki narodowej i w tych zawodach, gdzie szansa na u zyskanie wyższych za robków j e s t n iż s z a ,
6
) n ie obserwuje s i ę b a r d z i e j i s t o t n y c h zmian w s t r u k t u r z e za t r u d n i e n i a k o b ie t .Mówiąc o p o s tę p ie technicznym i naukowym n ależ y s t w i e r d z i ć , iż sprawa jego r e l a c j i i wpływu na rozm iary z a t r u d n i e n i a , w tym także k o b i e t , badana j e s t j e d y n i e fra g m e n ta r y c z n ie . Dotyczy ona r a c z e j wy branych p r z e d s i ę b io r s t w lub branż. Powszechny j e s t jednak pog ląd , że rozwój m e c h a n iz a c ji i a u to m a ty z a c ji p r o d u k c ji pozwala na zw ięk szen ie u d z ia łu p rac y k o b i e t . Z w a l n i a j ą s i ę bowiem m ie js c a p r a c y . O z i a ł a n i e postępu tech niczn eg o w P o l s c e j e s t procesem długofalowym. O s t a t n io zaś stwierdzam y, i ż j e e t to proces mało odczuwalny i n ie z w y k le kosz towny. Trudno więc mówić o bezpośrednich r e l a c j a c h i zastosowaniu m ia ry , o i l e na skutek postępu tech niczn eg o z w o l n ił y s i ę m ie js c a pra cy d la k o b i e t . Tym n ie m n ie j wraz z postępem technicznym p ow staje za potrzebowanie na wykonywanie zawodów, związanych zwłaszcza ze s f e r ą u słu g d la l u d n o ś c i.
P o ls k a n a le ż y do e u r o p e js k ic h krajów o ś re d n ic h wskaźnikach roz woju społeczno-gospodarczego. W l a t a c h po d r u g i e j w o jn ie św iatow ej, do 1970 r n o t o w a l i ś m y nadwyżki s i ł y r o b o c z e j, zwłaszcza n isk o kwa l i f i k o w a n e j , w tym k o b i e t . Wówczas państwo tw o rz y ło nowe m ie js c a pra cy k o r z y s t a j ą c c z ę s to z tzw. funduszu in te rw e n c y jn e g o bądź funduszu a k t y w i z a c j i g osp o d arcze j. Powstawały stanow iska p racy o n isk im wypo- sażerftu kapitałow ym . Typ postępu tech niczn eg o d ecyduje o j a k o ś c i m ie js c a p r a c y , o jego wyposażeniu w ś ro d k i t r w a ł e , surowce i mate r i a ł y . Typ postępu technicznego może być k a p i t a ł o c h ł o n n y - ten wyda j e s i ę n a jd o g o d n ie js z y d la p racy k o b i e t . Tworzy bowiem stanow iska nowoczesne, o p rac y l e k k i e j , zautomatyzowanej. W obecnej s y t u a c j i
k ry zy so w e j j e s t on n i e s t e t y niem ożliw y do zastosow ania bądź r e a l i z o wany w ograniczonym z a k r e s i e . S t o s u je s i ę w ię c n e u t r a l n y lub kap i- tałoosz czę d ny typ postępu te c h n ic z n e g o . Oznacza t o , i ż d e c y z je i n w e s t y c y jn e w pewnych momentach podporządkowane są decyzjom p o l i t y c z no-społecznym.
Problem atyka p rac y zawodowej k o b ie t j e s t złożona i nadal wymaga prowadzenia p rac badawczych. Obecna s y t u a c j a s p o łe c z n o - p o lit y c z n a i gospodarcza w P o l s c e spowodowała, iż w sprawach tych p o j a w i ł y s i ę no we ele m e nty. Należą do n ic h przede wszystkim z a g a d n ie n ia p o l i t y k i s p o łe c z n e j stosow anej wobec ro d z i n y . Wprowadzono w szerokim wymia rze możliwość k o r z y s t a n i a z urlopów wychowawczych oraz z z a s iłk ó w m a c ie rz y ń s k ic h . Obecnie ок. 90Х matek mających małe d z i e c i k o r z y s t a z tego rod za ju urlopów do dwóch lub t r z e c h l a t . N a s t ą p i ł л1е notowany dotąd proces d e z a k t y w i z a c j i młodych k o b i e t , co z k o l e i spowodowało b r a k i s i ł y r o b o c z e j. Je d n o c z e ś n ie w p o l i t y c e s o c j a l n e j p r z y j ę t o za sadę m ożliw ości w c z eś n ie js ze g o przechodzenia na e m e ry tu ry , co p r z y c z y n i ł o s i ę do d e z a k t y w i z a c j i osób w s t a r s z y c h grupach wieku produk cy jn e g o . Ta nowa s y t u a c j a spowodowała, iż na skutek słab eg o wdraża n ia postępu tech niczn eg o P o lsk a odczuwa nie d o b ory s i ł y r o b o c z e j, w tym także k o b i e c e j .
zszym w y kszta łce n ie m
Ogólne s p o j r z e n i e na p rocesy awansu edukacyjnego i zawodowego k o b ie t b y ło przedmiotem w ie l u n arad , d y s k u s j i i p u b l i k a c j i 2 . W n i n iejs zy m r e f e r a c i e wskażemy na w y stę p u ją c e w tym p r o c e s i e te n d e n c je oraz na cechy pozytywne i tru d n o ś c i z nim związane. Ogólna te n d e n c ja to s zy b k i wzrost w y k s z t a ł c e n i a k o b i e t , w tym w y k s z t a ł c e n i a wyższego. W P o l s c e mamy 90 wyższych u c z e l n i ; są to u n i w e r s y t e t y , p o l i t e c h n i k i , akademie medyczne, wyższe s z k o ły ekonomiczne, pedagogiczne, a r t y s t y czne« muzyczne, wyższa s z k o ła film o w a , wyższe u c z e l n i e r e l i g i j n e i in n e . S t r u k t u r a s z k o ln ic t w a wyższego j e s t odmienna a n i ż e l i <w w ie l u k r a j a c h Europy Z a c h o d n ie j i Stan ach Zjednoczonych Ameryki P ó ł n o c n e j. Z asad n icza odmienność polega na tym, i ż w P o l s c e u c z e l n i e d z i a ł a j ą
*
2
Dla P o l s k i p a t r z : H. J a b ł o ń s к a-S k i n d e r , P a r t i c i p a t i o n of Women in P o l i s h H igher E d u c a t io n , [ w :] H igher E d u c a tio nin E urope, CEPES UNESCO, B u c y r e s t i , Ju ly - S e p te m b e r 1981, s . 13-18. Awans-zawodowy k o b ie t z wy
jako samodzielne je d n o s t k i a d m i n i s t r a c y j n e i finan so w e. Nie są to więc w y d z ia ły ( f a k u l t e t y ) w jednym organizmie u n iw e rs y te c k im . Można za sta n a w ia ć s i ę , k tó ra ze s t r u k t u r j e s t le p s z a . Przyjmujemy jednak o- becny s ta n za stan r z e c z y w i s t y .
W p o l s k i c h u c z e ln i a c h wyższych obowiązuje system j e d n o l i t e g o k s z t a ł c e n i a , k tó r e *trwe 5 l a t 1 kończy s i ę uzyskaniem dyplomu magi s t r a o k r e ś l o n e j s p e c j a l n o ś c i . W system ie tym k s z t a ł c i s i ę ok. 400 tys. osób r o c z n i e , w tym połowa to k o b i e t y . Na p r z e s t r z e n i minionych l a t (1950-1980) zauważamy podstawową ten d e ncję wzrostu l i c z b y k o b ie t w s z k o l n i c t w i e wyższym. Spowodowało to , iż p od n iósł s i ę ic h u d z i a ł w stosunku do mężczyzn z 15 do ponad 50X. Tendencja ta ma o c z y w iś c ie w i e l e cech pozytywnych. N a s t ą p i ł znáczny wzrost w y k s z t a łc e n ia o g ó l nego i s p e c j a l i s t y c z n e g o młodych k o b i e t . S t a ł y s i ę one równorzędny mi p artnerkam i w p r a c y , r o d z i n i e , w s p o łe c z e ń s t w ie . P a rt n e r s t w o to odnosimy do młodszych grup wieku, t j . do k o b ie t urodzonych po d r u g i e j w o jn ie ś w ia to w e j, W ś re d n ic h i s t a r s z y c h grupach wieku j e s t wyższy poziom w y k s z t a łc e n ia mężczyzn. Z d o b y li j e oni w o k r e s i e przed wojennym lub w pierwszym d z i ę s i ę c i o l e c i u po w o jn ie . Stwierdzamy więc, iż nowe warunki s p o łe c z n o - p o lit y c z n e i ekonomiczne b y ły dogodnę d la p o d n i e s i e n i a poziomu e d u k a c ji k o b ie t i d la i c h s ze ro k ie g o dostępu do s z k o ln ic tw a wyższego.
Po ls k a j e s t k r a j e m , k t ó r y p o n ió s ł w i e l k i e s t r a t y w o k r e s i e d ru g i e j wojny ś w ia to w e j. Z n is z c z e n ia d o t y c z y ł y gospodarki narodowej, u t r a t y majątku trw a łe g o i nade wszystko s t r a t b i o l o g i c z n y c h . Polsk a na skutek e k s t e r m i n a c j i dokonanej przez okupanta u t r a c i ł a ponad
6
milio nów obywateli. W o d n i e s i e n i u do ok. 35 milionów mieszkańców s t a n o w iło to 20X ogółu. S t r a t y d o t y c z y ły w poważnej mierze kadr k w a l i fik ow an ych, w tym n a u c z y c i e l i , l e k a r z y , in ż y n ie r ó w . Nie wiemy, j a k i b y ł tu u d z i a ł k o b i e t , wiadomo je d n a k , iż b y ł on znaczny. Demografo wie o b l i c z a j ą ponadto s t r a t y na skutek k o lo s a ln e g o spadku p r z y ro s tu n a t u ra ln e g o w o k r e s i e p i ę c i u l a t o k u p a c j i . Zapewne b y łb y to potencjał lu d no ścio w y, d a ją c y wysoka k w a li fik o w a n e kadry w o k r e s i e nowej pań stw ow ości. K w e stia ta jednak jes.t d y sk u s y jn a . Nie będziemy j e j d a l e j rozważać.Dynamiczny rozwój k r a j u po 1950 r . spowodował, iż w P o l s c e no tow a liśm y --ni-esRP-tytcaTse rtemp© -pTzyrpstu Traturalne^jOL. .Ws+raź-niki s i ę g a ły 20*/,». D z ie c i urodzone w o k r e s i e wyżu demograficznego ( e k s p l o z j i ) to d z i s i a j osoby d o r o s łe w wieku 30 l a t i p o n i ż e j . Są to osoby (w tym młode k o b i e t y ) o wysokim poziomie w y k s z t a ł c e n i a . J e s t to więc k o l e jn a ten d e n c ja omawianego t u t a j problemu.
Podaliśmy uprzednio bardzo wysokie w skaźn iki aktyw ności zawodo wej k o b ie t i mężczyzn w P o ls c e . D o ty c z y ły one w s z y s tk ic h grup wieku, ch ociaż n ie w jednakowym s to p n iu . A to ze względu na fu n k c je p e ł n i o ne, zwłaszcza przez ko b iety, w gospodarstwie domowym, zwiazane z wy chowywaniem d z i e c i , z macierzyństwem.
Proces a k t y w i z a c j i zawodowej k o b ie t b y ł s z c z e g ó ln ie szyb ki do 1980 r . , n a s tę p n ie zaś na skutek p o l i t y k i s o c j a l n e j państwa n a s t ą p i ła znaczna d e z a k ty w iz a c ja k o b ie t w wieku rozrodczym. Często k o rz y s t a ł y one z urlopów wychowawczych, p ła t n y c h bądź b e z p ła tn y c h . W ie le z k o b ie t p obiera z a s i ł k i państwowe, k tó r e jednak na skutek i n f l a o j i są na bardzo niskim poziom ie, n ie z a b e z p ie c z a ją c " p o t rz e b rodziny pra co w n ic z ej .
Ważne znaczenie ma sprawa e fe k ty w n o śc i stú d iów . Obserwujemy szczególną ten d e ncję do szybszego i terminowego kończenia studiów\ wyższych przez k o b ie ty w porównaniu z mężczyznami. Można zastan aw iać s i ę nad j e j przyczynam i. Sądzimy, iż w i e l k i e znaczenie ma t u t a j wro dzone poczucie obowiązku, z d y s c y p lin o w a n ie , p r a c o w it o ś ć , może także chęć imponowania i przodowania. Ponadto chodzi zapewne o s z y b k ie u- kończeiue studiów ze względu na p r z y s z łe obowiązki m a c ie rz y ń s k ie i chęć z a ło ż e n ia ro d z in y . Tendencje te o szczególnym n a s i l e n i u o b s e r wowali śmy do 1980 r . Obecnie na skutek w cz eśn ie jsze g o z a w ie r a n ia związków m ałżeńskich, ponownego wzrostu wskaźników urodzeń, z d yscy p lin o w a n ie d ziewcząt w p r o c e s ie kończenia studiów zm alało. N ie są prowadzone w tym zakresLe odrębne b a d a n ia . Obserwacja pozwala jednak wysunąć tego rodzaju p rzyp u szc ze n ia .
W P o ls c e po 1980 r ľ obserwujemy bardzo wysokie w skaźn iki p r z y ro s tu n a tu ra ln e g o . Są one najwyższe w E u ro p ie i wynoszą ok. 10*/... Nie rozpatrujem y przyczyn tego stanu rz e c z y . Zastanaw ia je d n a k , iż ma to m ie js c e w dob ie głęb ok iego kryzysu społeczno-ekonomicznego, przy zna cznym obn iżen iu s i ę standardu ż y c ia lu d n o ś c i. Można s ą d z i ć , iż dez- a k t y w iz a c ja zawodowa młodych k o b ie t w yłą czy j e także częściowo z terminowego kończenia studiów wyższych oraz zm niejszy s i ę p r o p o r c jo n a l n ie l i c z b a k o b ie t u zysk ują cych w y k s z t a łc e n ie .
Obserwacje nasze n ie są poparte żadnymi badaniam i, nadal jednak f e m in iz a c ja studiów wyższych j e s t wysoka. Powoduje ona, iż w P o ls c e s t o s u j e s i ę na n ie k t ó r y c h kieru n ka ch studiów l i m i t y p r z y j ę ć z po d z i a ł em według p ł c i . Dotyczy to przede wszystkim studiów medycznych. Zauważamy ta k ż e , iż kom isje p r z y j ę ć na p ie rw sz y rok studiów s t o s u j ą p r e f e r e n c j e d la mężczyzn, np. na kierun ku ekonomiki handlu zagranicz nego, a to ze względu na' wymagania p rac y za g r a n ic ą , k o n ta k ty
mię-ozynarodowe, czy na k ierunku ekonomiki budownictwa - ze względu na c h a r a k t e r p r a c y . Nie Jestem zwolenniczką tego rodzaju r e g u l a c j i . W i dzę jednak j e j obiektywną koniecz no ść. Tego rodzaju r e g u l a c j i n ie udało s i ę zastosować do sfeminizowanych studiów n a u c z y c ie ls k ic h , p i e l ę g n i a r s k i c h , a d m i n i s t r a c j i państwowej. T u t a j bowiem główną p rz e s z kodą są n i s k i e p ła c e otrzymywane po ukończeniu stu d iów . Nie mamy więc do c z y n i e n i a z k o n k u r e n c y jn o ś c ią , ja k to ma m ie js c e w zawodach lekar s k ic h czy częściowo w tec h n ic z n y c h . G e n e ra ln ie stwierdzam y, i2 mimo ró ż n ic w poziomie p ła c w P o l s c e w ystęp uje znaczne s p ła s z c z e n ie w s y stemie płacowym. Nie powoduje ono k o n k u ren c y jn o ś c i w wyborze zawodu. P ł a c e w pie rw szych l a t a c h po uzyskaniu dyplomu s zk o ły wyższej są na niskim poziomie we w s z y s tk ic h zawodach i na w s z y s tk ic h sta n o w is k a c h , na k tó r y c h wymagany j e s t cenzus najwyższych k w a l i f i k a c j i .
Sprawy te p r z y c z y n i ł y s i ę do znacznych zakłóceń w ż y c iu społecz nym i gospodarczym naszego k r a j u . Sądzi s i ę , iż reforma gospodarcza, r e a liz o w a n a w P o l s c e od 1982 r . , spowoduje znaczne zmiany w tym za k r e s i e . P r z e d s ię b io r s t w a produkcyjne s t a ł y s i ę w p e ł n i samodzielnymi jednostkam i gospodarczymi. One to we własnym z a k r e s ie r e g u l u j ą po ziom i s t r u k t u r ę z a t r u d n i e n ia oraz p ł a c . Można już zauważyć pierwszo, n i e w i e l k i e zmiany na ko rzyść p r a c u ją c y c h .
Z powyższych rozważań w ynika, iż k o b ie ty zdobyły poważną pozy c j ę wśród kadr z w ykształceniem wyższym. I ch ocia ż w dalszym ciągu wśród ogółu p r a c u ją c y c h mężczyźni mają wyższy u d z ia ł w g ru p ie kadr k w a li fik o w a n y c h , to jednak p r o p o r c je te z m ie n ia ją s i ę na ko rzyść ko b i e t , zwłaszcza w n iż s z y c h grupach wieku. J e s t to wynikiem w y s o k ie j f e m i n i z a c j i studiów wyższych. O gólnie stwierdzam y, iż k o b ie ty zajmu j ą n iż s z e s ta n o w is k a , zwłaszcza k i e r o w n ic z e , mając te same u p raw nie n ia form aln e, t a k i e s ome dyplomy i c z ę s to id e n ty c z n y s ta ż p r a c y . Wie l e przyczyn skła d a s i ę na to : n iec h ę ć ze s tr o n y k ie r o w n ic tw a p rzed s i ę b i o r s t w i i n s t y t u c j i , obowiązki w y n ik a ją c e z prowadzenia gospodar stwa domowego, wychowywanie d z i e c i , nierówność w p o d z ia le obowiązków poza p racą zawodową i in n e . Nierzadko w ystęp uje n iec h ę ć oraz brak za
in te r e s o w a n ia k o b ie t do zajmowania wyższych s ta n o w is k . W i e le badań ankietowych na temat k a r i e r zawodowych k o b ie t p o t wi e r d z i ł o powyższe o p i n f e .
Problem f e m i n i z a c j i studiów w y s t ą p i ł we w s z y s tk ic h k r a ja d łi Eu ropy i także poza n i ą . Tym n ie m n ie j najwyższe w sk a źn ik i n o tu jem y , w' państwach s o c j a l i s t y c z n y c h , co j e s t związane z przemianami p o l i t y c z nymi i społeczno-gospodarczymi. W państwach tych dostępność studiów wyższych j e s t powszechna i są one b e z p ła tn e . U d z ia ł k o b ie t w s z k o l
n i c t w i e wyższym s ię g a t u t a j lub p rzek racza 50X. Tendencje wzrostu fe- m i n i z a c j i są więc ogólne. Zauważamy, iż szczególnie wysokie są u d z ia
ł y k o b ie t wśród s t u d i u j ą c y c h na kieru n ka ch hum anistycznych, społecz- nyęh, pedagogicznych. Tendencje t o są jednakowe we w s z y s tk ic h pań stwach, n i e z a l e ż n i e od u s t r o j u s p o łe c z n o - p o lit y c z n e g o . W k r a j a c h so c j a l i s t y c z n y c h f e m in iz u ją s i ę ponadto s t u d i a medyczne, fa r m a c e u ty c z ne, s to m a to lo g ic z n e , ekonomiczne. Powyższe z ja w is k o w ystępuje w ograr- niczonym s to p n iu w państwach Europy Z a c h o d n ie j i in n y c h . N i s k i e u- d z i a ł y procentowe k o b ie t notujemy na s t u d ia c h t e c h n ic z n y c h (o k .
2 0
- -25X ogółu studentów w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h i p o n iż e j 10X, a nawet J-5X w państwach Europy Z a c h o d n i e j ) . Wydaj% s i ę , iż j e s t to n a t u r a ln e i wynika ze s p e c y f i k i zawodów p o l i t e c h n i c z n y c h oraz m n ie j szego z a in te r e s o w a n ia k o b i e t naukami ś c i s ł y m i , w tym zwłaszcza ma tematyką. Przy t e j t e n d e n c j i obsprwujemy je d n a k , iż w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , np. w P o l s c e , w ystępuje duża f e m i n i z a c j a studiów c h e m icznych, zwłaszcza na u n i w e r s y t e t a c h .Wraz z f e m in iz a c j ą ż y c i a zawodowego i wzrostem e d u k a c ji k o b ie t r o ś n ie ic h u d z i a ł w s z k o l n i c t w i e wyższym. K o b ie ty zajmują w s z y s tk ie stanow iska d aw niej im n iedostępne lub dostępne J e d y n i e w n ie w ie lk im z a k r e s i e . O c z yw iśc ie j e s t to początek d r o g i , n ie możemy t u t a j mówić 0 p r o c e s i e f e m i n i z a c j i , k t ó r y z r e s z tą naszym zdaniem n i e j e s t po trz e b n y . Tak ja k wszelka f e m in iz a c j a czy m a s k u l i n i z a c j a zawodów, n ie b yłb y to proces pożądany. Dostęp k o b ie t do zawodu nauc z y c i e l a ak a demickiego pokażemy na p r z y k ł a d z i e P o l s k i . Zwracamy uwagę, iż t e n d encje te są bardzo z b liż o n e w innych państwach s o c j a l i s t y c z n y c h , zaś z n aczn ie w o l n i e j s z e tempo w ystęp uje w państwach Europy Z a c h o d n ie j i k r a j a c h p o z a e u r o p e js k ic h .
W system ie k s z t a ł c e n i a w P o l s c e , Ja k Już w skazywaliśm y, w y s t ę pują j e d n o l i t e s t u d i a kończące s i ę dyplomem m a g istra (M a s t e r of Art) o k r e ś l o n e j s p e c j a l n o ś c i . S to p n ie naukowe są n a s t ę p u ją c e ; piorwszy sto p ie ń naukowy, d oktor ( P h . D . , Ooctor of P h i l o s o p h y ) różnych s p e c j a l n ości oraz d rugi s to p ie ń naukowy, doktor h a b i l i t o w a n y . S to p ie ń dokto ra h a b ilito w a n e g o j e s t stosowany także w n i e k t ó r y c h państwach s o c ja -1 is ty c z n y c h ' i państwach Europy Z a c h o d n ie j. I s t n i e j ą ponadto t y t u ł y naukowe p r o fe s o r a nadzwyczajnego i p r o fe s o r a zwyczajnego. Tytuły nau kowe p r o fe s o r a w ystęp ują także jako stan ow isk a zawodowe w s z k o l n i c t w i e wyższym. Uważamy, iż s t r u k t u r a zdobywania s to p n i i t y t u ł ó w naukowych w P o l s c e j e s t trudna i dość skomplikowana.
Stan ow iska w s z k o l n i c t w i e wyższym w P o l s c e są n a s t ę p u j ą c e : a s y s t e n t s t a ż y s t a , a s y s t e n t , s t a r s z y a s y s t e n t , a d iu n k t , d o c e n t, p r o
f e s o r nadzwyczajny, p r o fe s o r zw yczajny. Zazwyczaj każdy pracownik nau kowo-dydaktyczny przechodzi przez w s z y s tk ie bądź przez większość wy mienionych s ta n o w is k . Powoduje to, iż wiek pracowników naukowych w grupach docentów i profesorów j e s t dość w yso k i. Spowodowało to rćw- n i e ź , iż w o k r e s i e powojennym l i c z b a nowych profesorów w zasad zie u z u p e łn ia u b y t k i n a t u r a ln e profesorów przechodzących na emeryturę lub zm arłych.
Zaznaczmy również, iż w system ie p o ls k ie g o s z k o ln ic tw a wyższego obowiązują terminy r o t a c y j n e w stosunku do pomocniczej kadry naucza j ą c e j . Są one n a s t ę p u ją c e : na stanowisku a s y s t e n ta można pracować przez osiem l a t . W tym c z a s i e n a le ż y uzyskać s to p ie ń doktora i można p r z e jś ć na stanowisko a d iu n k t a . Stanowisko adiunkta t e o r e t y c z n i e pod
lega również r o t a c j i po 8-9 l a t a c h . ,W tym c z a s i e w in ie n on uzyskać s to p ie ń naukowy doktora h a b ilito w a n e g o i stanow isko docenta. W p r a k ty c e a d iu n k c i p o d leg a ją r o t a c j i bardzo rzadko, n ie mogą . j e d nak zo s ta ć docentami bez s to p n ia naukowego doktora h a b i lito w a n e g o . Wy tw o rz y ła s i ę taka s y t u a c j a , iż w polskim s z k o l n i c t w i e wyższym mamy nadmiar adiunktów ze stopniem d o k to ra , bez możności p r z e j ś c i a na wyż sze stan ow isko . Trwa d y s k u s j a , w j a k i e j mierze mogą oni nadal p r a c o wać w s z k o l n i c t w i e wyższym, w j a k i e j zaś w in ni p r z e j ś ć do i n n e j p r a cy zawodowej. Nowa ustawa o s z k o l n i c t w i e wyższym lub n o w e liz a c j a do tych czasow ej ustawy winna uregulować te sprawy. Mówię o tym dość o b s z e r n ie , bowiem na tym t l e pokażemy s y t u a c j ę k o b ie ty w s z k o l n i c t w i e wyższym.
Zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem młoda k o b ie ta ma te same prawa i m ożliw ości co mężczyzna ro zp o c zę c ia p racy w s z k o ln ic tw ie wyż szym na początkowym stanowisku a s y s t e n ta lub asystenta s t a ż y s t y . Ogła szane są konkursy na wolne s ta n o w is k a . P r z y j ę c i e u z a le ż n io n e j e s t od w ie lu czynników, a m. in. od oceny u zysk anej na dyplom ie, u z d o ln ie ń , k w a l i f i k a c j i , zain tere so w ań i zamiłowania do p racy naukowej i dydak t y c z n e j , wywiadu przeprowadzonego z kandydatem i t d . Na tym e t a p i e wydaje s i ę , iż szanse są równe, ch ocia ż w p r a k ty c e n ierza d k o p r e f e rowani są mężczyźni, a to na skutek ic h w ię k s z e j p r z y d a tn o ś c i w p r a cy d y d a k ty c z n e j. Nie korzystają oni bowiem z urlopów opiekuńczych ćz,y zwolrueń na chore d z i e c i .
Przyznajmy jed n a k , iż p rocent k o b i e t , k t ó r e pomyślnie przechodzą przez konkurs na stanowisko a s y s t e n ta j e s t w ysoki. Członkowie komi'- s j i zgodnie o c e n i a j ą zd o ln o ś c i k o b i e t , ic h w y r ó ż n ia ją c e s i ę dyplomy i wysokie k w a l i f i k a c j e do p o d ję c ia p rac y w s z k o l n i c t w i e wyższym. Spo
wodowało t o , iż wśród kadry a s y s t e n c k i e j w polskim szko ln ic tw ie wyż szym p r a c u je obecnie ok. 40% k o b i e t , s t a r s z y c h a systen tó w b yło m niej - o k . 37%, zaś adiunktów o k . 33%. W naszym przekonaniu l i c z b y te są wysokie i świadczą o dużych m oż liw ościa ch s t a r t u młodej k o b i e ty w zawodzie n a u c z y c i e l a akademickiego.
Zawód ten j e s t n ie z w y k le c ie k a w y , i n t e r e s u j ą c y , o k o lo s a ln y c h m oż liw ościach rozwoju i n t e l e k t u a l n e g o . Je d n o c z e ś n ie j e s t to zawód n ie z w y k le tru d n y , w y c z e r p u ją c y , wymagający s t a ł e g o n a p i ę c i a nerwowe go, p o c h ł a n i a j ą c y w i e l e ‘czasu. Wymaga on nieomal całkow itego pod porządkowania własnych in te re s ó w sprawom rozwoju i n t e l e k t u a l n e g o , nieu stann eg o podnoszenia k w a l i f i k a c j i w ła sn y ch , »co j ę s t konieczne aby móc n a l e ż y c i e przekazywać wiedzę i k s z t a ł c i ć młode p o k o le n ia . Wszystko to powoduje, iż r o t a c j a w młodszych grupach wieku p r a c o w n i ków naukowo-dydaktycznych j e s t dość duża.
N ie s t e t y , wymaganiom n ie zawsze mogą s p r o s t a ć k o b i e t y , a to ze względu na obowiązki domowe, u rlo p y wychowawcze, opiek ę nad d z i e ć mi. Ponadto w P o l s c e w dalszym c ią g u warunki ż y c i a n i e są ł a t w e , brak j e ś t w ie lu udogodnień e g z y s t e n c j i c o d z ie n n e j i n i s k i j e s t poziom rozwoju usłu g na rzecz lu d n o ś c i . Wyposażenie w s p r z ę t zme chanizowany gospodarstw domowych n ie j e s t w y s t a r c z a j ą c e , również o- p ie k a nad d zieckiem wymaga zaangażowania o s o b iste g o młodej m a tk i.
W t e j s y t u a c j i k o b i e t y rezygnują już w p ie rw s z yc h l a t a c h s w o je j k a r i e r y zawodowej z d ro g i ob ranej w w yższej u c z e l n i . W i e l e z nich n ie zdobywa w t e r m i n i e s to p n ia naukowego d o k to ra , pomimo o d l i c z e n i a l a t przeznaczonych na u rlo p y wychowawcze. W nauce wymagana j e s t c i ą g ł o ś ć w a rs z ta tu badawczego, l a t a przerwy o d b i j a j ą s i ę n i e k o r z y s t n i e na k a r i e r z e w ł a s n e j , z k t ó r e j c z ę s to trz eb a rezygnować. Zauważamy wi ę c , iż na wyższych s z c z e b la c h k a r i e r y zawodowej ubywa k o b i e t , ic h p r o centowe u d z i a ł y s t a j ą s i ę coraz m n ie js z e . Wśród docentów ze stopniem doktora h a b ilito w a n e g o j e s t ic h obecnie o k . 18%, wśród profesorów nadzwyczajnych o k . 14%, wśród profesorów zwyczajnych ok, 7%. Na pew no w i e l k o ś c i te n i e s a t y s f a k c j o n u j ą samych k o b i e t . Tym n ie m n ie j na l e ż y s t w i e r d z i ć , iż j e s t to k o l o s a l n y awańs, k t ó r y n a s t ą p i ł w o k r e s i e po d r u g i e j w o jn ie ś w ię t o w e j, w nowych warunkach s p o ł e c z n o - p o l i ty c z n y c h . Sądzimy, iż te n d e n c ja ta bę d zie s i ę utrzym yw ała i w mia rę upływu czasu będ zie przybyw ało i l o ś c i o w o i p r o p o r c j o n a l n i e ko b i e t wśród n a u c z y c i e l i ak ad em ickich . Sądzimy t a k , ponieważ dążenie ko b i e t do zdobywania wiedzy j e s t duże, zaś w m iarę p o l e p s z a n ia s i ę wa runków m a t e r i a l n y c h i s o c j a l n y c h ł a t w i e j będą one zdobywały s t o p n i e
i t y t u ł y naukowe. Nie propagujemy w tym w zględzie f e m i n i z a c j i zawo du n a u c z y c ie la akademickiego. T ra d y c ja i w i e l e innych czynników po woduje, i i u d z ia ł mężczyzn wśród kadry a k a d e m ic k ie j j e s t dominujący. Sądzimy jednak, iż k o b ie ty w p e ł n i są przygotowane i n t e l e k t u a l n i e do równorzędnej pracy w tym bardzo trudnym i ambitnym zawodzie.
U d z ia ł procentowy k o b ie t n a u c z y c i e l i akademickich j e s t znacznie wyższy w naukach humanistycznych i sp ołecznych, a n i ż e l i w naukach p r z y ro d n ic z y c h , tech n iczn ych i tzw. ś c i s ł y c h . Dotyczy to zwłaszcza k o b ie t wykładowców i pracowników naukowo-badawczych na kierun kach pedagogicznych, f i l o l o g i c z n y c h , w tym p o l o n i s t y k i , a n g l i s t y k i , rusy- c y s t y k i , językoznawstwa. W naukach społecznych dużo j e s t k o b ie t wśród pracowników nauk ekonomicznych, h is t o r y c z n y c h i e t n o g r a f i i . W g ru pach według wieku zauważamy te same t e n d e n c je , o k tó r y c h już wspo m inaliśm y. Są to wyższe u d z i a ł y k o b ie t wśród pomocniczych p rac o w n i ków naukowych i zm n ie jsza n ie s i ę ic h na wyższych sta n ow iska ch . N i e s te ty, n ie wiemy w ię c e j na ten temat, n ie są bowiem prowadzone w tym z a k r e s ie odrębne badania.
W P o l s c e co dwa l a t a wydawana j e s t p u b l i k a c j a p t . " In fo r m a t o r nauki p o l s k i e j " . J e s t to swego rodzaju who i s who w nauce. Zawarte w k s ię ż c e in fo rm a c je są bardzo k r ó t k i e , podaje s i ę j e d y n i e im ię, na zwisko, t y t u ł naukowy, stanowisko zawodowe, reprezentowaną s p e c j a l ność, m ie js c e p r a c y , adres domowy. P u b l i k a c j a ta dotyczy t y l k o samo d z i e ln y c h pracowników n au k i, t j . docentów i profesorów. Na tych s t a nowiskach pracowało o s t a t n i o o k . 1750 k o b i e t . Trudno s t w i e r d z i ć , czy j e s t to l i c z b a mała czy wysoka w obecnym momencie rozwoju s p o łe c z no-gospodarczego . M yślę, że n ie w s z y s tk ie ambicje i m ożliwości zosta ł y zaspokojone, że w ię c e j k o b ie t mogłoby osiągnąć t y t u ł naukowy p r o f e s o r a . Występują jednak przeszkody na drodze ic h k a r i e r y zawodowej. Są t o , j a k już wspominano, przeszkody subiektywne i obiektyw ne. N i e mniej przyznać trz e b a , i i zrobiono bardzo w i e l e w d z i e d z i n i e awan su zawodowego k o b i e t , o c z y w iś c ie w s e n s ie ic h dostępu do nauki i do s ta n o w is k . Nie n ależ y zapominać, że je s z c z e n ie tak dawno, bo k i l k a d z i e s i ą t l a t temu k o b ie ty po raz pie rw sz y wstępowały na wyższe uczel n i e , zdobywały pierw sze dyplomy zawodowe i naukowe. T y t u ł y profeso.-
rów wśród k o b ie t b y ły nieomal sporadyczne lub n ie występowały w ogó l e . D lateg o b io r ą c rzecz h i s t o r y c z n i e - awane k o b ie ty naukowca j e s t bezsporny. B i o r ą c zaś pod uwagę t e r a ź n i e j s z o ś ć , na pewno można by z r o b i ć i osiągnąć w i ę c e j . N a j b a r d z i e j n i e c i e r p l i w e w tym w zględzie są same k o b i e t y , od n ich też z a le ż y d a ls z y ic h własny awans.
O s ta t n io (po 1980 r . ) b y ły prowadzone w P o l s k i e j Akademii Nauk badania ankietowe na temat k a r i e r zawodowych k o b ie t naukowców.
Oso-
N-b i ś c i e również odpowiadałam na tę a n k i e t ę . N i e s t e t y , są mi n i e znane w y n ik i badań, p u b l i k a c j a ja k dotąd n ie u ka za ła s i ę . D la te g o n ie mogę "mówić b a r d z i e j szczegółowo o tyc h z a jw is k a c h . Wiem je d n a k , iż w i e l e m ie js c a i uwagi poświęca s i ę trudnościom j a k i e n a p o ty k a ją k o b ie t y Л1 awansie zawodowym w s z k o l n i c t w i e wyższym. S tw ie r d z a s i ę w ręcz, iż
awans zawodowy mężczyzny j o s t szybszy a n i ż e l i awans zawodowy k o b i e t y . Uważa s i ę , że k l i m a t w tym w zg lęd zie tworzą sami m ężczyźni, oni c h ę t n i e j garną s i ę do s ta n o w is k , zajmują j e , sami w w ię k s z o ś c i d e c y dują o awansach i obsadzaniu stanow isk k i e r o w n i c t y c h . W i e le k o b ie t s t w ie r d z e n ia te p rzyjm u je za prawdziwe. M y ś lę , że j e s t w tym część prawdy, są to bowiem względy a m b ic jo n a ln e , p r e s t iż o w e , a także sprawy k o n k u re n c y jn o ś c i i wyższego w ynagrodzenia.
Je s z c z e d z i s i a j można spotkać k o b i e t y , k t ó r e zrezygnowały ze swojego ż y c ia o s o b is t e g o , n ie z a ł o ż y ł y r o d z i n , n i e w y s z ły za mąż, p o ś w ię c a ją c s i ę c a ł k o w i c i e p rac y naukowej. P rz y p a d k i te są coraz rzadsze wśród k o b ie t młodych, l e c z ic h k a r i e r y c z ę s to zatrzymują się na sta n ow isk a ch adiunktów , gdzie wymagany j e s t t y l k o s t o p ie ń nauko wy d ok to ra . Można więc p o s ta w ić p y t a n i e , na k t ó r e odpowiedź n ie b ę d z ie ł a t w a , a / p r z y n a jm n ie j n ie będzie jednoznaczna. Chodzi o t o , czy wubec tak trudnych warunków zdobywania awansu zawodowego i sta n o w isk w s z k o l n i c t w i e wyższym przez k o b ie ty - n a le ż y s tw o rz yć im b a r d z i e j dogodne w aru nk i, a t a k ż e .d a ć pewne u l g i i p r z y w i l e j e . O s o b iś c ie uwa żam, że n i e . Drogi awansu w nauce muszą być jednakowe i n ie z a le ż n e od p ł c i . S e l e k c j a j e s t k o n ie c z n a , wynika ona z n a t u r a l n y c h praw r z ą dzących tym zawodem. Z d r u g i e j jednak s tr o n y n ied o p u s zc z a ln a j e s t d y sk ry m in ac ja k o b ie t w t e j d z i e d z i n i e , u t r u d n i a n i e im i tak bardzo tr u d n e j drog i awansu. Przy p a d k i d y s k r y m i n a c ji w tym n ie z w y k le s p e c y ficznym i rzadkim zawodzie w y s t ę p u ją , ja k sądzę, we w s z y s tk ic h pań stw ach, p rzełam an ie ich nie jest ł a t w e . Wymaga dalszych dziesiątków l a t .
H a lin a Mortimer-Szymczak
SOC10-PROFESSIONAL POSITION OF WOMEN WITH ACADEMIC BACKGROUND (WITH SPECIAL REFERENCE TO THE POLISH CONDITIONS)
> *
The p re s e n t paper was p re s e n te d at the I n t e r n a t i o n a l Seminar org anized by the Swedish N a t i o n a l Board of U n i v e r s i t i e s and
Col-leges in c o n ju n c tio n w ith the UNESCO European C entre f o r Hig her Ed u c a tio n w ith the support of the Swedish M i n i s t r i e s of E d u catio n and of Labour, held in U p psala,. Sweden between 16th and 18th September. The paper d is c u s s e s the impact of p rog ress in s c ie n c e and technique on the s o c i o - p r o f e s s i o n a l p o s i t i o n of women. I t is based on the a n a l y s i s of the process of p r o f e s s i o n a l a c t i v a t i o n of women, t h e i r e d u c a t io n a l background, employment and q u a l i f i c a t i o n s . The s t a t i s t i c a l data have been c o l l e c t e d from the o f f i c ia l ? o l i s t i s t a t i s t i c a l p u b l i c a t i o n s . The p o s i t i o n of-women in P o l a n d 's * o c i . i r - p o l i t i c a l
1
-i-fe i s a r e s u l t of p o l i t i c a l and s o c i a l t ra n s f o r m a t i o n s w itnessed in Poland d u rin g the l a s t 40 y e a r s . A n a l y s i s of dynamics of women's employment in the s o c i a l i z e d economy shows that i t was tw ic e f a s t e r than dynamics of men’ s employment. There are l i s t e d f a c t o r s promoting r a p id p r o f e s s i o n a l a c t i v a t i o n , p o in ted out s e c t o r s of the economy undergoing c o n s ta n t f e m i n i z a t i o n ( i . e. the s e c t o r s in which women account f o r over 50 per cent of t o t a l work f o r c e ) , w ith a marked improvement in women s e d u c a t io n a l background being t r e a t e d as a f a c t o r c o n t r i b u t i n g to h ig he r r a t e s of their p r o f e s s i o n a l a c t i v i t y . S p e c i a l a t t e n t i o n has been focussed onproblems of p r o f e s s i o n a l promotion of women w ith academic background, anti on p r e s e n t a t i o n of the e d u c a t io n a l system in Poland along w ith the s y stem of promotions in the sphere of academic e d u c a tio n in Poland. There are a ls o d e s c rib e d d i f f i c u l t i e s encountered by young women, e s p e c i a l l y du rin g t h e i r m a t e r n i t y . An in c r e a s e in the share of women in the academic e d u c a tio n system caused t h a t they re p re se n te d ca.40 per ce n t of a s s i s t a n t s in the y e ars 1980-1984, ca. 37 per c e n t of s e n io r a s s i s t a n t s , and c a . 33 per cent of t u t o r s . Meanwhile, women accounted fo r 18 per cent of a l l a s s i s t a n t p r o fe s s o r s c a . 14 per cent of a s s o c i a t e p r o f e s s o r s , and on ly 7 per cent of f u l l p r o f e s s o r s . And although these s hares may not s a t i s f y women th e m s e lv e s , i t should . be s t a t e d t h a t they r e f l e c t a tremendous p ro g res s in t h i s f i e l d . This trend has e v e ry i n d i c a t i o n of being m ainta ine d in the f u t u r e as well. Along w ith socio-economic s t a b i l i z a t i o n , the number and p r o p o r t io n of women among academic t e a c h e r s can be expected to grow. We do not t r y to boost f e m in iz a t io n of the o c c u p a tio n of an academic t e a c h e r , but we wish to s t a t e t h a t women are f u l l y prepared i n t e l l e c t u a l l y to perform equal work w ith men in t h i s v e ry d i f f i c u l t and am b itio u s o c c u p a t io n . Ways of promotion in s c ie n c e must be uniform and independent of sex. S e l e c t i o n in s c ie n c e r e s u l t s from n a t u r a l laws r u l i n g t h i s o c c u p a tio n . I t i s in a d m i s s i b l e , however, to d i s c r i m i n a t e women and hamper t h e i r a lr e a d y d i f f i c u l t road to promotion. In s t a n c e s of d i s c - ' r i m i n a t i o n a re recorded in a l l s t a t e s , and t h e i r e l i m i n a t i o n i s not an easy t a s k , wh ic h can be accomplished on ly in the long run.
