Wykorzystanie danych geodezyjnych i katastralnych do optymalnego projektowania infrastruktury jako czynnika wpływającego na środowisko w pracach scaleniowych

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS

Nr 2/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 71–78 Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Grzegorz Czech

WYKORZYSTANIE DANYCH

GEODEZYJNYCH I KATASTRALNYCH

DO OPTYMALNEGO PROJEKTOWANIA

INFRASTRUKTURY JAKO CZYNNIKA WPàYWAJĄCEGO

NA ĝRODOWISKO W PRACACH SCALENIOWYCH

____________

KADASTRAL AND GEODETIC DATA USAGE

FOR OPTIMAL DESIGN OF INFRASTRUCTURE

AS AN INFLUENCING FACTOR FOR ENVIRONMENT

IN LAND CONSOLIDATION WORKS

Prace scaleniowe to zespóá zaplanowanych zabiegów organizacyjnych i technicznych uwzglĊdniających uwarunkowania: przyrodnicze, ekonomiczne, prawne i spoáeczne, mających na celu dostosowanie struktury przestrzennej do potrzeb racjonalnego wykorzystania terenów rolnych [Gospodarka ziemią w rol-nictwie 1997]. Inaczej mówiąc, podstawowym celem urządzeĔ rolnych jest po-prawa warunków Īycia, a co za tym idzie równieĪ warunków pracy ludnoĞci wiej-skiej z uwzglĊdnieniem ochrony obszarów, na których ta dziaáalnoĞü jest prowadzona. Ochrona Ğrodowiska jest istotnym czynnikiem a raczej koniecznoĞcią ze wzglĊdu na to, Īe obszary, na których nie ingeruje siĊ w przyrodĊ kurczą siĊ co-raz bardziej. Ponad 90% obszarów Polski stanowią tereny wiejskie, tak wiĊc pro-wadząc gospodarkĊ na tych terenach siáą rzeczy ingerujemy w przyrodĊ. PoniewaĪ jest to dobro stale kurczące siĊ i bez którego raczej trudno sobie wyobraziü funk-cjonowanie czáowieka i innych istot Īywych, jest rzeczą bardzo waĪną by chroniü te tereny prowadząc dziaáalnoĞü gospodarczą m.in. poprzez scalenia w sposób jak najmniej inwazyjny, zmieniający i wpáywający na wszystkie elementy caáego eko-systemu. Funkcjonowanie ludzi na obszarach wiejskich jest ĞciĞle związane z przeksztaácaniem tej przestrzeni w kierunku wáasnych potrzeb, poprzez racjonal-ne gospodarowanie, a racjonalracjonal-ne gospodarowanie to m.in. poprawny rozáóg

grun-tów rolnych, którego nie moĪemy osiągnąü bez poprawnie zaprojektowanej infra-struktury, dziĊki wybudowaniu której jesteĞmy w stanie siĊ poruszaü – drogi, pro-wadziü prawidáową gospodarkĊ wodną – rowy melioracyjne oraz budowa szeregu innych obiektów, bez których wieĞ nie moĪe funkcjonowaü lub w istotny sposób te warunki Īycia ludnoĞci wiejskiej ulegają poprawie.

Sáowa kluczowe: kataster, scalenie gruntów, dane geodezyjne, ochrona przyrody Summary

The land consolidation is a several scheduled organizational and technical activities taked into consideration the conditionings: natural, economic, legal and social, for adjusting space structure for requirement of rational usage rural areas. Otherwise the main aim of land consolidations is improvement life conditions as well as work conditions of village people taking into account areas protection where they works. Environment protection is important factor or necessity in view of the areas where there are no interfere into nature are still decrease. Above 90% of Poland are rural areas so existing economy has influencing for nature in such terrain. Because this areas are decreasing and without it it’s difficult to live for the human and another human being it’s very important to protect this areas via carrying activities, among others through land consolidations which will not suc-ceed of the all ecosystem’s elements. Functioning of the people on rural areas is tightly connected to transform of that space towards one's own needs, thru rational management. But reasonable housekeeping it is correct location of rural areas which is difficult to achieve without properly infrastructure designed. This infra-structure enable moving - through roads, allow to lead proper water economy – drainage ditches and also building another objects without which the country can’t exist or in essential way this life conditions of country populations will im-prove.

Key words: Cadastre, land consolidations, geodetic data, environment protection WSTĉP

Wspóáczesne scalenia to nie tylko komasacja gruntów. Uczestnicy scaleĔ oczekują wiĊcej korzyĞci np. utwardzania dróg, zalesiania gruntów nieprzydat-nych do produkcji rolnej, budowy zbiorników wodnieprzydat-nych, regulacji lokalnieprzydat-nych rzek i strumieni, budowy obiektów zaspokajających potrzeby socjalno – spo-áeczne itp. Wspóáczesne wykonywanie scaleĔ związane jest równieĪ z budową infrastruktury technicznej w postaci m.in. peánego uzbrojenia podobnego jak w krajach unii europejskiej a takĪe w miastach. Definiując infrastrukturĊ moĪna by powiedzieü, Īe są to podstawowe urządzenia związane z gruntem. Czasem infra-struktura techniczna definiowana jest jako sieci przesyáowe i związane z nimi urządzenia obsáugi tych sieci.

Do podstawowych elementów infrastruktury moĪna zaliczyü wszelkiego rodzaju budynki uĪytecznoĞci publicznej oraz instytucje obsáugi ludnoĞci,

któ-rych istnienie jest niezbĊdne do prawidáowego funkcjonowania gospodarki i spoáeczeĔstwa. Sáowo infrastruktura pochodzi od dwóch sáów w jĊzyku áaciĔ-skim, infra oznacza pod, poniĪej i struktura - ukáad i wzajemne relacje elemen-tów stanowiących caáoĞü. Infrastruktura wspiera dziaáalnoĞü produkcyjną, sáuĪy rozwojowi , choü sama nie bierze bezpoĞredniego udziaáu w produkcji. Infra-struktura nie istnieje sama dla siebie – ma sáuĪebny charakter, Ğwiadczy usáugi dotyczące obsáugi sfery produkcyjnej i konsumpcyjnej. Infrastruktura musi byü tworzona jako caáy obiekt od razu, przynajmniej jej odcinki, które bĊdą stano-wiáy spójny element mogący zasilaü czy obsáugiwaü pewne obiekty, którym ta infrastruktura bĊdzie sáuĪyü. Ze wzglĊdu na kwestie technologiczne oraz eko-nomiczne nie da siĊ jej budowaü etapami, oczywiĞcie do pewnego stopnia np. krótki odcinek drogi bĊdzie bezuĪyteczny, jeĪeli nie poáączy jakichĞ obiektów, jak i zarówno np. czĊĞü rurociągu, który nie áączy Īadnych wĊzáów lub urządzeĔ odbiorczych bądĨ innych obiektów. Jest ona wysoko kapitaáocháonna, ale w zamian za to czas uĪytkowania infrastruktury jest relatywnie dáugi. Nie da siĊ przenosiü urządzeĔ infrastruktury, korzyĞci z tytuáu jej wystĊpowania mogą byü konsumowane jedynie w miejscu jej wybudowania.

MoĪemy wyróĪniü:

– infrastrukturĊ spoáeczną, w postaci budynków uĪytecznoĞci publicznej, – infrastrukturĊ techniczną: urządzenia zaopatrzenia w prąd, gaz, ogrze-wanie, wodĊ, usuogrze-wanie, Ğcieków (kanalizacja),

– infrastrukturĊ transportową: transport po wodach i jeziorach, kolej, transport samochodowy, - komunikacja indywidualna (ulice, ĞcieĪki rowerowe, chodniki).

MoĪemy wyróĪniü elementy infrastruktury transportowej, które jak naj-bardziej mogą wystĊpowaü na obszarach wiejskich , mianowicie drogi róĪnej kategorii (typowo transportu rolnego, wewnĊtrzne wiejskie, gminne, powiatowe i rzadziej wojewódzkie). Obszary wiejskie mogą byü podzielone autostradą i bĊdziemy mieli wówczas do czynienia ze scaleniem okoáoautostradowym. Bu-dowa tego typu infrastruktury jest specyficznym przedsiĊwziĊciem na wielką skalĊ, obejmującym zasiĊgiem znaczne obszary wielu wsi. Scalanie takich tere-nów jest zadaniem wymagającym szczególnych umiejĊtnoĞci. Wpáyw tego przedsiĊwziĊcia na Ğrodowisko jest olbrzymi. Budowa infrastruktury tego typu oddziaáywuje na duĪe obszary i w znacznym stopniu równieĪ na Ğrodowisko w skali makro. Innymi elementami infrastruktury transportowej, mogącymi wystĊ-powaü na obszarach wiejskich są: mosty, przepusty, tunele, skrzyĪowania z dro-gami i liniami kolejowymi, wĊzáy drogowe, parkingi, parkingi leĞne. Linie ko-lejowe z urządzeniami (mosty, wiadukty, tunele, przepusty, przejazdy koko-lejowe) mogą byü równieĪ elementami krajobrazu wiejskiego. W przypadku wsi poáoĪo-nych na obszarach nadmorskich tą infrastrukturą mogą byü równieĪ przylegle odcinki linii brzegowych, budowle hydrotechniczne, kanaáy i nabrzeĪa. W przy-padku wsi poáoĪonych wĞród wód Ğródlądowych infrastrukturą mogą byü takĪe

uregulowane rzeki, kanaáy i jeziora przystosowane np. do transportu a w szcze-gólnoĞci do turystyki np. kajakarstwa i Īeglarstwa ( Mazury – kraina wielkich jezior). Elementami infrastruktury mogą tu byü takĪe Ğluzy i stopnie wodne, przystanie jachtowe oraz urządzenia sygnalizacyjne. Wszystkie powyĪej wy-mienione rodzaje infrastruktury mogą wystĊpowaü na obszarach wsi, a co za tym idzie, mogą byü potencjalnie elementami branymi bezpoĞrednio pod uwagĊ pod-czas wykonywania scaleĔ na terenach wiejskich.

BADANIA I METODYKA

PodstawĊ badaĔ stanowiáy losowo wybrane gospodarstwa na terenie kraju. Badano ich parametry m.in. rozáóg i inne, wziĊto pod uwagĊ takĪe doĞwiadcze-nia innych jednostek. Przeanalizowano takĪe potencjalnie moĪliwą do wybudo-wania infrastrukturĊ oraz ukazano, iĪ wytworzenie jej nie byáo by moĪliwe bez danych geodezyjnych i katastralnych.

Na podstawie badaĔ przeprowadzonych przez Wocha [2001] niezbĊdny zakres prac do umoĪliwienia peánego rozwoju obszarów wiejskich w przykáa-dowych badanych gminach, sprowadzaá siĊ m.in. do utwardzania istniejących dróg osiedlowych i rolniczych, do przeprowadzania melioracji wodnych, prze-ciwerozyjnych oraz wybudowania brakujących wodociągów. Potrzeba przepro-wadzenia prac scaleniowych a co za tym idzie wybudowanie niezbĊdnej infra-struktury na terenach wyĪynnych w Polsce jest relatywnie wysoka, poniewaĪ dotyczy ponad polowy gruntow rolnych.

Istotnym elementem kaĪdego gospodarstwa jest jego rozáóg. Definiuje siĊ go jako ksztaát terytorium gospodarstwa rolnego [Tkocz 1998] i stanowi ukáad jego gruntów w stosunku do zagrody [Gospodarka ziemią w rolnictwie 1997]. Rozáóg jest zbiorem wszystkich gruntów bezpoĞrednio lub poĞrednio wykorzy-stywanych w procesie produkcji rolnej. Skáada siĊ on z uĪytków rolnych jedne-go lub wiĊcej podwórzy jedne-gospodarczych oraz terenów komunikacyjnych czyli dróg áączących te obiekty ze sobą [Kobyáecki 1980]. Rozáóg charakteryzuje siĊ m.in. cechami:

– dáugoĞcią granic dziaáek, czyli obwodnicą,

– poáoĪeniem zabudowaĔ, czyli oĞrodka gospodarczego, – powierzchnią gospodarstwa,

– liczbą, ksztaátem, wielkoĞcią i przestrzennym rozmieszczeniem dziaáek, – jakoĞcią i przydatnoĞcią gruntów,

– strukturą uĪytkowania gruntów, – urzeĨbieniem terenu.

Infrastruktura w postaci dróg i innych obiektów musi byü tak zaprojekto-wana aby powyĪsze cechy rozáogu gospodarstw rolnych mogáy przyjąü najko-rzystniejsze parametry. Wyniki produkcyjne i ekonomiczne gospodarstw rolnych są takĪe w duĪym stopniu uzaleĪnione od urzeĨbienia terenu i związane

z nim nasilenie procesów erozyjnych. W wiĊkszoĞci rozwaĪaĔ problem erozji gleb związany jest bezpoĞrednio z nachyleniem terenu aczkolwiek nie tylko – otwarta przestrzeĔ równieĪ stanowi zagroĪenie erozyjne dla gruntów rolnych szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Mamy wówczas do czynienia z inten-sywnym wywiewaniem gleb m.in. na obszarach Wielkopolski i Mazowsza. Fali-stoĞü terenu wpáywa na sposób uĪytkowania ziemi, rozdrobnienie rozáogu, ogra-niczenie moĪliwoĞci mechanizacji upraw, zmniejszenie skutecznoĞci nawoĪenia a w efekcie plonowania roĞlin [Majewski 1964]. Z punktu widzenia ekono-micznego i gospodarczego moĪna by stwierdziü ,iĪ urzeĨbienie terenu jest decy-dującym czynnikiem. Nie moĪemy tu zapomnieü o erozji, która nie jest tylko elementem obniĪającym parametry ekonomiczne ale równieĪ wpáywa istotnie na Ğrodowisko przyrodnicze - erodujące gleby obniĪają walory przyrodnicze. Pro-jektowanie infrastruktury, szczególnie komunikacyjnej powinno byü tak reali-zowane, aby zapewniü optymalny rozáóg i zarazem maksymalnie ograniczaü erozjĊ. PoniewaĪ przyczyną tworzenia siĊ okreĞlonych typów gleb i co za tym idzie ich wartoĞci rolniczej jest m.in. erozja, która jest funkcją urzeĨbienia, in-frastruktura w postaci dróg, mostów, skarp a szczególnie budowli ziemnych i ukáadów sieci rowów melioracyjnych ma istotne znaczenie. Obiekty te powin-ny byü tak projektowane, aby maksymalnie minimalizowaü erodowanie gleb. MoĪna równieĪ do pewnego stopnia w sposób sztuczny korygowaü rzeĨbĊ tere-nu tworząc ukáady pól tarasowych poprzez budowĊ murów oporowych co oczy-wiĞcie wiąĪe siĊ z dodatkowymi kosztami. Grunty orne zajmują powierzchnie mniej nachylone tj. od 10 do 15 stopni , zaĞ tereny o nachyleniu wiĊkszym od 10 do 20 stopni są przeznaczane pod uĪytki zielone, natomiast grunty przekra-czające nachylenie 20 stopni nadają siĊ tylko pod zalesienie [Woch 2001]. Wraz ze wzrostem nachylenia maleje wydajnoĞü orki i wzrasta zuĪycie paliwa nawet do 50% [Majewski 1964]. Udziaá uĪytków rolnych podlegających erozji wodnej w stopniu od Ğredniego do bardzo silnego wynosi w Polsce 15%, w tym erozji wodnej powierzchniowej10% uĪytków rolnych, a wąwozowej 6%. Istotnym elementem infrastruktury wpáywającym pozytywnie na ochronĊ przyrody i Ğro-dowiska jest budowa kolektorów kanalizacyjnych oraz oczyszczalni Ğcieków. W pracach scaleniowych miejsce na powyĪsze inwestycje powinno byü zare-zerwowane w pierwszej kolejnoĞci.

DANE GEODEZYJNE I KATASTRALNE

Dane geodezyjne i katastralne są niezbĊdnym elementem przy projektowa-niu i realizowaprojektowa-niu wszystkich rodzajów infrastruktury. Dane geodezyjne są to dane, pozwalające wytworzyü materiaáy kartograficzne w postaci róĪnego rodzaju map. Uzyskujemy je bezpoĞrednio z terenu w wyniku pomiarów geode-zyjnych. Podstawowe dane kartograficzne, które są pochodną danych geodezyj-nych to mapa zasadnicza. PoniewaĪ Ğrednie pokrycie kraju tym opracowaniem

wynosi okoáo 53%, gdzie miasta posiadają praktycznie peáne pokrycie, tak wiĊc na obszarach wiejskich mapa zasadnicza wystĊpuje na mniej niĪ poáowie tych terenów. W przypadku braku mapy zasadniczej moĪna wykorzystaü mapĊ katastralną ,jeĪeli jej parametry wystarczą do okreĞlonego zadania. Bez danych geodezyjnych, bez jakichkolwiek podkáadów mapowych nie da siĊ opracowaü projektu a nastĊpnie wybudowaü dowolnego rodzaju infrastruktury. Mapa zasadnicza [Ustawa prawo geodezyjne i kartograficzne 1989] jest to wielko-skalowe opracowanie kartograficzne, zawierające aktualne informacje o prze-strzennym rozmieszczeniu obiektów ogólnogeograficznych oraz elementach ewidencji gruntów i budynków, a takĪe sieci uzbrojenia terenu nadziemnych, naziemnych i podziemnych. Mapa zasadnicza to podstawowy materiaá kartogra-ficzny, wykorzystywany do zaspokojenia róĪnorodnych potrzeb gospodarki narodowej, a w szczególnoĞci zagospodarowania przestrzennego katastru nieru-chomoĞci i powszechnej taksacji, Ĩródáowe opracowanie kartograficzne do spo-rządzania map pochodnych i innych wielkoskalowych map tematycznych oraz aktualizacji mapy topograficznej w skali 1:10 000 lub 1:5000. Mapa zasadnicza sáuĪy do celów administracyjnych, prawnych, ewidencyjnych i projektowych oraz stanowi czĊĞü skáadową krajowego systemu informacji o terenie (SIT).

Dane katastralne istotne podczas projektowania infrastruktury, a szczegól-nie przy pracach scaleniowych, to dane kartograficzne czyli mapa ewidencyjna oraz czĊĞü opisowa czyli rejestr gruntów. Mapa ewidencyjna przy projektowaniu infrastruktury jest niezbĊdna do ustalania zasiĊgu praw wáasnoĞci dla danych nieruchomoĞci, na których zamierzamy wybudowaü tĊ infrastrukturĊ. W czĊĞci opisowej dane katastralne pozwalają nam okreĞliü powierzchnie nieruchomoĞci gruntowych ,a w przypadku nieruchomoĞci rolnych powierzchnie uĪytków i konturów klasyfikacyjnych.

PODSUMOWANIE

Jak wynika z powyĪszego, bez danych z mapy zasadniczej, która jest po-chodną bezpoĞrednich pomiarów geodezyjnych oraz danych katastralnych, nie moĪna wybudowaü ani zaprojektowaü obiektów infrastruktury technicznej oraz ogólnospoáecznej. Na podstawie badaĔ stwierdzono, Īe klasyczne scalenia gruntów prowadzone na terenach o bogatej rzeĨbie i duĪym nasileniu procesów erozyjnych byáy powodem ich niekorzystnych skutków Ğrodowiskowych. Uwal-niające siĊ po scaleniu procesy erozyjne powodowaáy znaczne szkody, przekra-czające nawet korzyĞci gospodarcze. Odpowiednie zaprojektowanie infrastruktu-ry moĪe zapobiec powyĪszym negatywnym skutkom scaleĔ klasycznych. Kompensacja przedsiĊwziĊü o negatywnym oddziaáywaniu na Ğrodowisko (za-nieczyszczenia gleby oraz wód stojących i páynących, Ğciekami i odpadami) przez oddziaáujące pozytywnie poprawne dobranie obiektów infrastruktury bĊ-dzie pozytywnie wpáywaü na Ğrodowisko i jego ochronĊ. Prawidáowo

przepro-wadzone scalenie gruntów powinno wykazaü pozytywny lub obojĊtny efekt Ğrodowiskowy. Aby móc zarządzaü przedsiĊwziĊciami rozwojowymi związa-nymi z gruntami, musi istnieü system informacyjny zaspokajający w tym zakre-sie wszystkie potrzeby. Mapy katastralne mogą tworzyü podstawĊ takiego sys-temu, jak równieĪ podstawĊ ewidencjonowania scaleĔ oraz studiów nad Ğrodowiskiem i innych rodzajów dziaáalnoĞci ksztaátującej obszary wiejskie [Dale , McLaughlin 1988].

W kaĪdym przypadku, gdy projekt scalenia gruntów obejmuje obszar po-wyĪej 50 ha, opracowuje siĊ dla takiego obszaru dokument o nazwie studium Ğrodowiskowe. Na czĊĞci graficznej studium opracowywanego w skali 1 : 5000 lub wiĊkszej przy pomocy wáaĞciwych znaków umownych przedstawia siĊ za-siĊgi nastĊpujących obszarów [Woch 2004 ]:

a) obszary wodno-báotne oraz inne obszary o páytkim zaleganiu wód pod-ziemnych,

b) obszary wybrzeĪy, c) obszary górskie lub leĞne,

d) obszary objĊte ochroną, w tym strefy ochronne ujĊü wód, e) obszary ochronne zbiorników wód Ğródlądowych,

f) obszary wymagające specjalnej ochrony ze wzglĊdu na wystĊpowanie gatunków roĞlin i zwierząt i ich siedlisk oraz siedlisk przyrodniczych objĊtych ochroną,

g) obszary, na których standardy jakoĞci Ğrodowiska zostaáy przekroczone, h) obszary zamieszkaáe przez ludnoĞü,

i) obszary o krajobrazie mającym znaczenie historyczne, kulturowe lub ar-cheologiczne,

j) obszary o duĪym i zmiennym nachyleniu terenu i o duĪym nasileniu pro-cesów erozyjnych.

Wszystkie powyĪej wymienione istotne elementy Ğrodowiskowe mogą byü zidentyfikowane, pomierzone, a nastĊpnie zinwentaryzowane w formie kartogra-ficznej dziĊki pomiarom geodezyjnym. Dane katastralne są czĊĞciowo pochod-nymi pomiarów geodezyjnych natomiast czĊĞü opisowa – formalnoprawna po-zwala na rozpoznanie praw wáasnoĞci obszarów cennych. Tak wiĊc dane geodezyjne i katastralne są nieodzownym elementem inwentaryzacji fizycznej i formalnoprawnej, bez której nie moĪna skutecznie chroniü przyrody podczas prac scaleniowych.

BIBLIOGRAFIA:

Dale P. F. McLaughlin J. D. Land Information Management, An introduction with special refer-ence to cadastral problems in Third World countries. Clarendon Press, Oxford 1988, s. 3-4. Gospodarka ziemią w rolnictwie – terminologia. PKN 1997, Polska Norma PN-R-04151.

Kobyáecki A. Parametry rozáogu gospodarstw rolnych dleglosc przewozuna jego obszarze. ART, Olsztyn 1980, 180 ss.

Majewski K. Ekonomiczne aspekty gospodarki rolnej w terenach falistych. Zesz. Nauk. 17 ART, Olsztyn 1964, s. 369-384.

Tkocz J. Organizacja przestrzenna wsi w Polsce. Uĝ, Katowice 1998, 127 ss.

Ustawa prawo geodezyjne i kartograficzne art.2, p.7 1989. (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287 z póĨn. zm.)

Woch F. PamiĊtnik puáawski. IUNiG, Puáawy 2001, 95 ss.

Woch F. Wytyczne do wykonywania oceny wpáywu scaleĔ na Ğrodowisko (projekt). IUNiG, Puáa-wy 2004, 16 ss.

Dr inĪ. Grzegorz Czech Katedra Katastru i Zarządzania Przestrzenią Wydziaá Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet WarmiĔsko-Mazurski w Olsztynie ul. PrawocheĔskiego 15 10-724 Olsztyn tel. (89) 523 4598, 505 228 457 e-mail: gczech@uwm.edu.pl