INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 2/I/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 7–15
Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi
Zdzisáaw Wójcicki
KIERUNKI PRZEMIAN W ROLNICTWIE
I TECHNICE ROLNICZEJ
____________
TRENDS OF CHANGES IN AGRICULTURE
AND AGRICULTURA TECHNOLOGY
Streszczenie
Zaprezentowano prognozĊ spoáeczno-ekonomicznych przemian w gospo-darstwach rolniczych i w równowaĪonym rolnictwie do 2030 r., na tle niezbĊd-nych przemian energetyczniezbĊd-nych i ekologiczniezbĊd-nych zachodzących na wsi i w caáej Polsce.
Do okreĞlenia kierunków przemian na wsi i w rolnictwie wykorzystano wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. (PSR’10) i wstĊpne wyniki Naro-dowego Spisu Powszechnego GUS z 2011 r. Prognozowano, Īe okoáo 2030r. na obszarach wiejskich zamieszkiwaü bĊdzie 39% ludnoĞci Polski, prowadząc 33,0% samodzielnych gospodarstw domowych. LudnoĞü rolnicza w gospodarstwach po-wyĪej 1,0 ha UR bĊdzie stanowiáa 13,3% ludnoĞci wiejskiej i 5,2% ludnoĞci caáe-go kraju. Produkcyjnych caáe-gospodarstw (przedsiĊbiorstw) rolniczych bedzie okoáo 530 tys. i bĊdą one dostarczaü na rynek prawie caáą towarową produkcjĊ surow-ców ĪywnoĞciowych. Wprowadzenie produkcji zrównowaĪonej i nowych techno-logii opartych na nowych agregatach maszynowych, zmniejszy jednostkowe na-káady pracy i energii, przyczyniając siĊ równoczeĞnie do poprawy ekologicznych wymagaĔ dotyczących ochrony gleby, wody, powietrza, roĞlin, zwierząt i ludzi na obszarach wiejskich. Rolnictwo bĊdzie zmniejszaü emisjĊ do atmosfery metanu (CH4) i dwutlenku wĊgla (CO2) miĊdzy innymi poprzez wzrost wykorzystywania
odnawialnych zasobów energii (OZE). Krytycznie i z rezerwą naleĪy odnosiü siĊ do energetycznego spalania sáomy, ziarna, drewna i innych rodzajów nieprzetwo-rzonej lub przetwonieprzetwo-rzonej biomasy (np. biopaliw).
Opracowana prognoza ITP pozwala na wnioskowanie odnoĞnie dalszej re-alizacji polityki agrarnej i rozwoju infrastruktury technicznej na obszarach wiej-skich a miĊdzy innymi ochrony uĪytków rolnych, ochrony gospodarstw drobnoob-szarowych, rozwoju usáug technicznych i przetwórstwa rolniczego, wzrostu efektywnoĞci energetycznej.
Sáowa kluczowe: wieĞ, rolnictwo, gospodarstwo, maszyny, energia, ekologia, prognozy
Summary
A forecast of socio-economic changes in agricultural holdings and sustain-able agriculture until 2030 was presented against the background of necessary en-ergy and ecological changes occurring in rural areas and in the whole Poland.
Results of Agricultural Census of 2010 (PSR’10) and initial results of Na-tional Census (GUS) of 2011 were used to determine the trends of changes in rural areas and in agriculture. It was forecasted that by 2030 about 39% of the popula-tion of Poland will live in rural areas constituting 33.0% of individual households. Farmer population in agricultural holdings over 1.0 ha AL will constitute 13.3% of rural communities and 5.2% of the whole country population. There will be about 530 thousand commodity farms (agricultural enterprises) which will supply to the market almost all commercial output of food raw materials. Introducing sustainable production and new technologies based on modern machinery aggre-gates will diminish unit labour and energy outlays, simultaneously contributing to an improvement of ecological requirements for soil, water, air, plants animals and human protection in rural areas. Agriculture will reduce methane (CH4) and car-bon dioxide (CO2) emission to the atmosphere, among others through increased use of renewable energy sources (RES). A critical and reserved attitude should be adopted towards burning of straw, grain, wood and other kinds of unprocessed or processed biomass (e.g. biofuels).
Developed ITP forecast allows for implications concerning further realiza-tion of agricultural policy and technical infrastructure in rural areas, among oth-ers protection of agricultural lands, small farms, development of technical services and agricultural processing, and increase in energy efficiency
Key words: rural areas, agriculture, agricultural holding, machinery, energy,
ecology, forecasts
WPROWADZENIE
Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. (PSR’10) byáy podstawą aktualizacji dotychczasowych prognoz IBMER (obecnie ITP) w zakresie roz-woju rolnictwa i techniki rolniczej [Szeptycki (red.) 2005,Wójcicki 2007]. WstĊpne wyniki tych prognoz [Kurek, Wójcicki 2011] wskazują, Īe w makro-skali caáego kraju (tab.1) naleĪy przewidywaü utrzymywanie siĊ liczby staáych
i przy dynamicznym zmniejszaniu siĊ liczby towarowych gospodarstw rolnych o powierzchni ponad 1,0 ha UR.
Okoáo 2030 r. na obszarach wiejskich zamieszkiwaü bĊdzie 39,0% ludno-Ğci Polski prowadząc 33,0% samodzielnych gospodarstw domowych naszego kraju.
Celem opracowania jest prezentacja niektórych wyników studiów progno-stycznych nad kierunkami przemian jakie bĊdą zachodziü w gospodarstwach i przedsiĊbiorstwach rolnych oraz w caáym rolnictwie do 2020 r. na tle spoáecz-nych, produkcyjspoáecz-nych, energetycznych i ekologicznych zmian przewidywanych na wsi i w caáej Polsce.
Tabela 1. LudnoĞü i gospodarstwa domowe w Polsce
Liczba [tys.] w roku Wyszczególnienie 2002 PSR’02 2010 PSR’10 2020 prognoza 2030 prognoza LudnoĞü w kraju
LudnoĞü na obszarach wiejskich LudnoĞü rolnicza (w gospodarstwach powyĪej 1,0 ha UR) 38230 14620 7457 38300 15550 5750 38500 15300 3000 38600 15000 2000 Gospodarstwa domowe w kraju
Gospodarstwa domowe (rodziny na obszarach wiejskich Rolnicze gospodarstwa domowe (powyĪej 1,0 ha UR) 13337 4375 1956 13400 4550 1563 13450 4500 700 13470 4440 530
ħródáo: GUS i wyniki wáasne.
UWARUNKOWANIA PRZEMIAN NA WSI I W ROLNICTWIE
Podlegając procesom globalizacji i dziaáając w ramach Unii Europejskiej Polska tworząc spoáeczeĔstwo obywatelskie dąĪy do zapewnienia wszystkim obywatelom naszego kraju równego i sprawiedliwego dostĊpu do pracy, eduka-cji i pomocy socjalnej celem uzyskania coraz lepszych spoáeczno-ekonomicz-nych warunków bytowania i rozwoju.
NaleĪy przewidywaü wprowadzenie reform, które ujednolicą wymagania emerytalne, podatkowe i Ğwiadczenia socjalne [Wójcicki 2011].
Od 18 roku Īycia wszyscy obywatele bĊdą rozliczaü swoje przychody wg PIT niezaleĪnie czy uzyskiwaü bĊdą dochody objĊte podatkiem PIT lub CIT. BĊdą teĪ ujednolicone podatki VAT oraz Ğwiadczenia ubezpieczeniowe i socjalne.
Produkt Krajowy Brutto (PKB) powinien wzrastaü corocznie o 4–6% przy corocznym wzroĞcie produkcji ĪywnoĞci o 2–3% celem dalszej poprawy bilansu handlowego w zakresie eksportu produktów rolno-spoĪywczych.
Jednostkowe nakáady materiaáowo-energetyczne i energocháonnoĞü pro-dukcji i usáug bĊdzie zmniejszaü siĊ na skutek stosowania innowacji, informaty-zacji (cyfryinformaty-zacji) i nowych technik oraz nowoczeĞniejszych technologii wytwa-rzania produktów towarowych.
Jednak w skali caáego kraju, ze wzglĊdu na rozwój produkcji i inwestycji oraz na potrzeby bytowe gospodarstw domowych, nadal corocznie o 1–2% bĊ-dzie wzrastaü zapotrzebowanie na paliwa i energie elektryczną. Wzrostu potrzeb energetycznych nie da siĊ zaspokoiü rozwojem odnawialnych zasobów energii (OZE) i trzeba bĊdzie wykorzystywaü energie jądrową. Ze wzglĊdów ekologicz-nych i ekonomiczekologicz-nych bĊdzie ograniczane energetyczne spalanie rolniczej i leĞnej biomasy.
UĩYTKI ROLNE I ICH STRUKTURA
Powierzchnia uĪytków rolnych (UR) w gospodarstwach rolnych (tab. 2) zmniejszy siĊ do 2030 r. do okoáo 13,0 mln ha przy wzroĞcie o 25–30% inten-sywnoĞci ich wykorzystania zarówno na gruntach ornych (GO) jak i na trwaáych uĪytkach zielonych (TUZ). Zmniejszaü siĊ bĊdzie powierzchnia ugorów i odáo-gów w gospodarstwach i uĪytków rolnych w instytucjach pozarolniczych.
Tabela 2. UĪytki rolne i ich struktura w Polsce
Liczba [tys.] w roku Wyszczególnienie 2002 PSR’02 2010 PSR’10 2020 prognoza 2030 prognoza Powierzchnia zasiewu na GO Ugory i odáogi na GO àąki trwaáe Pastwiska trwaáe
Sady i plantacje wieloletnie
10764 2303 2531 1031 271 10428 1394 2629 654 398 9900 800 2100 640 360 9800 500 1800 600 300 Razem UR w gospodarstwach rolnych 16899 15503 13800 13000 Ugory i odáogi i inne UR
poza gospodarstwami rolnymi 851 407 300 200 Ogóáem uĪytki rolne w Polsce 17500 15910 14100 13200
ħródáo: GUS i wyniki wáasne.
Wyniki PSR’10 wskazują na potrzebĊ dalszej ochrony powierzchni UR, a w tym dziaáaĔ nad utrzymaniem powierzchni zasiewów i intensyfikacji rolni-czego wykorzystania TUZ.
LICZBA GOSPODARSTW ROLNICZYCH
Polaryzacja wĞród drobno i Ğrednioobszarowych gospodarstw rolnych po-woduje, Īe niejako samoczynnie rozwiązują siĊ problemy agrarne naszego rol-nictwa.
Liczba gospodarstw rolniczych o powierzchni powyĪej 1,0 ha UR zmniej-szy siĊ za 18 lat do okoáo 530 tys. (tab. 3). BĊdą to gospodarstwa dostarczające na rynek prawie caáą towarową produkcjĊ surowców ĪywnoĞciowych i pozosta-áych produktów rolnych. Okoáo 270 tys. stanowiü bĊdą gospodarstwa rolnicze o powierzchni od 1,0 do 10,0 ha UR. MoĪna szacowaü, Īe do trwale rozwojo-wych zaliczaü siĊ bĊdzie okoáo 400 tys. gospodarstw ogólnorolniczych, ogrodni-czych i specjalistycznych.
Prawie 100 tys. gospodarstw bĊdzie podejmowaü próby produkcji ekolo-gicznej (organicznej) surowców i produktów ĪywnoĞciowych bez stosowania nawozów mineralnych i innych agrochemikaliów.
Tabela 3. Gospodarstwa rolne i ich struktura w Polsce
Liczba [tys.] gospodarstw w roku Grupa gospodarstw rolnych 2002
PSR’02 2010 PSR’10 2020 prognoza 2030 prognoza Gospodarstwa 1 - 10 ha UR Gospodarstwa 10 – 20 ha UR Gospodarstwa 20 – 50 ha UR Gospodarstwa 50 – 200 ha UR Gospodarstwa powyĪej 200 ha UR 1573 263 100 16 4 1213 225 98 23 4 400 170 100 26 4 270 130 100 26 4 Razem gospodarstwa rolnicze 1956 1563 700 530 Dziaáki rolne do 1,0 ha UR 1050 715 1100 1020 Ogóáem gospodarstwa i dziaáki rolne 3006 2278 1800 1550
ħródáo: GUS i wyniki wáasne.
ORGANIZACJA PRODUKCJI I NOWE TECHNOLOGIE
Organizacja produkcji rolniczej, przetwórstwa rolno – spoĪywczego oraz zaopatrzenia i zbytu zmieniaü siĊ bĊdzie na wsi wraz z przemianami agrarnymi i rozwojem rynków rolnych.
Zmieniaü siĊ bĊdą teĪ technologie produkcji w samych gospodarstwach rolniczych, jak teĪ w przedsiĊbiorstwach ich techniczno-handlowej obsáugi.
Nadal bĊdą wystĊpowaáy trudnoĞci w zakresie wprowadzania wysokowy-dajnych, energooszczĊdnych i efektywnych technologii produkcji roĞlinnej i zwierzĊcej. Poza trudnoĞcią w zdobywaniu niezbĊdnego kapitaáu inwestycyj-nego, przyczyną braku innowacyjnoĞci technologicznej bĊdzie maáa koncentra-cja produkcji w wiĊkszoĞci przyszáych gospodarstw towarowych (tab. 3)
gospo-darujących na prawie poáowie krajowych UR (tab.4) i posiadających Ğrednią powierzchniĊ swoich gospodarstw nieprzekraczającą 20 ha UR (tab. 5). Nadal czĊĞü gospodarstw o Ğredniej intensywnoĞci produkcji bĊdzie wprowadzaü tech-niki i technologie, które juĪ wystĊpowaáy w gospodarstwach o wyĪszej koncen-tracji produkcji.
Innowacje i nowe techniki produkcji surowców ĪywnoĞciowych rozwijaü siĊ bĊdą w przyszáoĞciowych gospodarstwach rodzinnych i menadĪerskich, które bĊdą utrzymywaü staáe kontakty z przetwórniami lub przedsiĊbiorstwami obrotu towarami rolniczymi. CzĊĞü z tych gospodarstw stając siĊ zrównowaĪonymi rolniczymi przedsiĊbiorstwami rodzinnymi, bĊdzie wprowadzaü metody infor-matycznego rolnictwa precyzyjnego produkując towary o standardach jakoĞcio-wych nie gorszych od standardów wymaganych od spoĪywczych produktów ekologicznych (organicznych).
Tabela 4. UĪytki rolne w róĪnych grupach obszarowych gospodarstw
i dziaákach rolniczych w Polsce
Powierzchnia [tys. ha] uĪytków rolnych UR w roku
Grupa obszarowa gospodarstw 2002 PSR’02 2010 PSR’10 2020 prognoza 2030 prognoza Gospodarstwa 1 - 10 ha UR Gospodarstwa 10 – 20 ha UR Gospodarstwa 20 – 50 ha UR Gospodarstwa 50 – 200 ha UR Gospodarstwa powyĪej 200 ha UR 5796 3656 2723 2078 2250 4692 3094 2836 2781 1843 2000 2650 3400 3450 2000 1600 2150 3300 3550 2100 Razem UR w gospodarstwach rolnych 16503 15247 13500 12700 UR na dziaákach rolniczych do 1,0 ha UR 396 256 300 300 Razem UR w rolnictwie 16899 15503 13800 13000 Ugory odáogi i inne UR poza
gospodarstwami rolnymi 851 407 300 200 Ogóáem UR w Polsce 17500 15910 14100 13200
ħródáo: GUS i wyniki wáasne.
MoĪna przewidywaü, Īe zanikaü bĊdzie niechĊü rolników do zespoáowego dziaáania i rozwijania spóáek i spóádzielczych form zaopatrzenia i zbytu, a takĪe nowych form technicznej obsáugi rolnictwa i usáug kontraktorskich. Wzrastaü bĊdzie zatrudnienie w przedsiĊbiorstwach techniczno – handlowej obsáugi go-spodarstw rolniczych, w instytucjach infrastruktury wsi i rolnictwa oraz w poza-rolniczych miejscach pracy na wsi i w maáych miastach.
Tabela 5. ĝrednia powierzchnia UR (ha) gospodarstwa w Polsce
ĝrednia powierzchnia [ha UR] na 1 gospodarstwo w roku Grupa obszarowa gospodarstw 2002
PSR’02 2010 PSR’10 2020 prognoza 2030 prognoza Gospodarstwa 1 - 10 ha UR Gospodarstwa 10 – 20 ha UR Gospodarstwa 20 – 50 ha UR Gospodarstwa 50 – 200 ha UR Gospodarstwa powyĪej 200 ha UR 3,68 13,90 27,23 129,87 562,50 3,87 13,75 28,94 120,96 460,75 5,00 15,59 34,00 132,69 500,00 5,92 16,54 33,00 136,54 525,00 Razem w gospodarstwach rolnych 9,44 9,75 19,29 23,96 Dziaáki rolnicze do 1,0 ha UR 0,38 0,36 0,27 0,29 Razem w rolnictwie 5,12 6,81 7,67 8,39
ħródáo: GUS i wyniki wáasne.
TECHNIKA, ENERGIA I EKOLOGIA
Prezentowane przemiany w wyposaĪeniu polskiego rolnictwa w ciągniki, kombajny i waĪniejsze maszyny (tab. 6) wskazują na potrzeby wprowadzania agregatów nowych generacji, przy równoczesnym wycofywaniu sprzĊtu mniej wydajnego lub wyeksploatowanego. Dotyczy to zarówno ciągników jak i kom-bajnów, a takĪe innych agregatów wiodących w technologiach produkcji roĞlin-nej i zwierzĊcej.
Dotychczasowe prognozy IBMER zakáadaáy, Īe liczba ciągników i kom-bajnów zboĪowych w 2010 r. zmniejszy siĊ wyraĨnie w stosunku do ich liczby w 2002 r. PSR’10 wykazuje dalszy wzrost ich liczby przy minimalnej ich kasa-cji i przy dalszym przedáuĪaniu okresu ich trwania.
Porównując wyniki PSR’96 i PSR’02 oraz wstĊpne wyniki PSR’10 moĪna wyliczyü [Pawlak 2011r.], Īe w ciągu 25 lat liczba ciągników zwiĊkszyáa siĊ o 168 tys. szt. a kombajnów zboĪowych o 56 tys. szt.
Zaktualizowana prognoza ITP przewiduje zdecydowane zmniejszanie siĊ liczby ciągników, kombajnów i waĪniejszych maszyn (tab. 6), ale zakupywane nowe agregaty bĊdą jakoĞciowo i eksploatacyjnie lepsze od stosowanych do-tychczas.
W wyniku postĊpującego wzrostu produkcji i zmniejszających siĊ jednost-kowych (rbh·ha–1) nakáadów pracy wzrastaü bĊdzie wydajnoĞü bezpoĞrednio zatrudnionych w gospodarstwach rolnych.
Stosując odpowiednie agregaty maszynowe áączyü bĊdzie moĪna niektóre zabiegi agrotechniczne związane z uprawą, nawoĪeniem i siewem roĞlin. Przy-káadem mogą byü opryskiwacze stosowane równoczeĞnie do ochrony i do po-gáównego nawoĪenia roĞlin nawozami páynnymi.
Stosowanie agregatów uprawowych i uprawowo-siewnych zmniejsza licz-bĊ przejazdów po polu ciągników ugniatających uprawiona glelicz-bĊ. Coraz
powszechniej bĊdzie wprowadzana bezorkowa uprawa gleby eliminująca stoso-wanie páugów.
Tabela 6. WyposaĪenie polskiego rolnictwa w ciągniki, kombajny i opryskiwacze
Liczba [tys. szt.] maszyn w roku Rodzaj maszyny lub urządzenia 2002 PSR’02 2010 PSR’10 2020 prognoza 2030 prognoza Ciągniki rolnicze Kombajny zboĪowe 1339123 1471152 1030110 81090 Kombajny do ziemniaków Kombajny do buraków Silosokombajny 81 32 13 80 28 12 60 23 16 40 18 20 Opryskiwacze polowe Opryskiewacze sadownicze 472 45 496 52 420 50 350 50
ħródáo: GUS i wyniki wáasne.
Stosując nowe rozwiązania technologiczne i organizacyjne zmniejszaü bĊ-dziemy mogli jednostkową (MJ·ha–1) i ogólną skumulowaną energocháonnoĞü produkcji rolniczej. Wzrastające potrzeby nawozowe roĞlin w coraz wiĊkszym stopniu bĊdą zapewniane poprzez zwiĊkszona produkcjĊ i efektywniejsze wyko-rzystanie obornika, kompostów, gnojówki i gnojowicy oraz poprzez zwiĊkszone uprawy poplonów na mulcz.
Poprzez zwiĊkszane wykorzystywanie nawozów naturalnych i organicz-nych bĊdziemy mogli zwiĊkszaü reprodukcjĊ glebowej substancji organicznej (próchnicy). Stosując odpowiednie zmianowanie roĞlin i ich odpowiednie nawo-Īenie moĪemy zwiĊkszaü ĪyznoĞü i zasobnoĞü naszych gleb, co jest podstawo-wym zadaniem ekologicznym naszych rolników. ZwiĊkszając poziom glebowej substancji organicznej zwiĊkszamy sekwestracjĊ wĊgla (CO2) na terenach rolni-czych, co ma wpáyw na bilans emisji i redukcji gazów cieplarnianych na obsza-rach wiejskich.
Innym ekologicznym zadaniem rolnictwa jest zmniejszanie emisji metanu (CH4) powstającego na fermach zwierząt i w miejscach fermentacji substancji organicznych. Jednym z rozwiązaĔ moĪe byü rozwój biogazowni rolniczych i wiejskich, przetwarzających odpady rolnicze i wiejskie na biogaz i substancje nawozowe.
Nie moĪna jednak popieraü produkcji biogazu z kukurydzy czy upraw po-lowych innych roĞlin. OstroĪnie trzeba traktowaü odnawialne zasoby energii (OZE) pozyskiwane w wyniku stosowania specjalnych dopáat czy dotacji. Szczególnie dotyczy to energetycznego wykorzystywania biomasy, której zaso-by w rolnictwie i leĞnictwie są ĞciĞle ograniczone i której spalanie w ciepáow-niach i elektrowciepáow-niach daje energiĊ droĪszą, emitującą wiĊcej CO2 i nie ma istot-nego wpáywu na oszczĊdnoĞü energii pierwotnej. Dotowanie wiĊc wspóáspalania
PODSUMOWANIE
Opracowywane prognozy przemian zachodzących w rolnictwie i technice rolniczej są próbą okreĞlenia przyszáoĞciowego modelu jaki uksztaátuje siĊ za 15-20 lat. Takie prognozy mogą byü wskazówką dla decydentów i producentów jak ukierunkowaü dziaáalnoĞü gospodarczą czy inwestycyjna aby przyspieszyü uksztaátowanie siĊ danego modelu.
Opracowywana prognoza ITP w zakresie przemian w rolnictwie i technice rolniczej wskazuje na:
– koniecznoĞü ochrony uĪytków rolnych (UR) celem utrzymania na sta-áym poziomie powierzchni zasiewów na gruntach ornych (GO) i intensywniejszego wykorzystywania trwaáych uĪytków zielonych (TUZ);
– potrzebĊ utrzymywania moĪliwie duĪej liczby (okoáo 500 tys.) towa-rowych gospodarstw rolnych, a w tym drobnoobszatowa-rowych gospodarstw ekolo-gicznych, ogrodniczych i specjalistycznych dziaáających w grupach producenc-kich;
– niezbĊdny rozwój techniczno-handlowej obsáugi towarowych gospo-darstw rolnych i regionalny rozwój technicznej infrastruktury wsi celem zapo-biegania wyludnieniu siĊ niektórych terenów rolniczych;
– ewolucyjne zmiany w systemie dopáat, dotacji i preferencji kredyto-wych przyĞpieszających wprowadzanie nokredyto-wych technik i technologii oraz tech-nologiczną i ekologiczną modernizacjĊ towarowych gospodarstw rodzinnych;
– systematyczne zmniejszanie jednostkowych skumulowanych nakáa-dów energetycznych, przy racjonalnym utrzymywaniu poziomu ĪyznoĞci i za-sobnoĞci gleb i przy ostroĪnym i krytycznym wykorzystywaniu energii odna-wialnej (OZE) pochodzącej ze Ĩródeá specjalnie dotowanych.
BIBLIOGRAFIA
Kurek J., Wójcicki Z. 2011. Technologiczna i ekologiczna modernizacja wybranych gospodarstw
rodzinnych cz. IV. Monografia. Wydawnictwo ITP w Falentach. s. 135.
Pawlak J. 2011. WyposaĪenie polskiego rolnictwa w ciągniki i kombajny. Problemy Techniki Rolniczej. nr 4. ss. 31-38.
Szeptycki A. (red.) 2005. Stan i kierunki rozwoju techniki oraz infrastruktury rolniczej w Polsce. Wydawnictwo IBMER. Warszawa. s. 237.
Wójcicki Z. 2007. Poszanowanie energii, Ğrodowiska w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Wydawnictwo IBMER. Warszawa. s.124.
Wójcicki Z. 2011. Analiza zmian wspólnej polityki rolnej (WPR) do 2020 r. Maszynopis w ZIPR – ITP w Warszawie s. 5.
Prof. dr hab. Zdzisáaw Wójcicki Instytut Technologiczno-Przyrodniczy w Falentach, p-ta Raszyn
