Wybrane współczesne teorie systemu politycznego Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 803. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2009. Łukasz Danel Katedra Nauk Politycznych. Wybrane współczesne teorie systemu politycznego Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Unia Europejska stanowi jedyny w historii przykład najbardziej zintegrowanego ugrupowania międzynarodowego, opierającego się na założeniach ideowo‑politycznych. Charakteryzuje się ona bardzo złożoną i specyficzną strukturą polityczną stanowiącą nową jakość i niemającą na świecie odpowiedników. Unia Europejska jest dla przedstawicieli nauk politycznych swego rodzaju „układanką”, głównie za względu na trudności w identyfikacji jej systemu politycznego i statusu prawnomiędzynarodowego. Teoretycy integracji europejskiej posługiwali się początkowo dyscypliną stosunków międzynarodowych w celu wyartykułowania swych poglądów odnoszących się do postępującego procesu integracyjnego w Europie. Przy takim podejściu teoretycznym integracja europejska postrzegana była jako przykład współpracy pomiędzy państwami oraz jako próba budowy nowych, ponadnarodowych form instytucjonalnych1. Powstał jednak spór dotyczący kształtu politycznego Europy. Rozwijające się koncepcje różniły się bowiem nie tylko wizjami ostatecznego celu integracji europejskiej, ale również metodami, które miały do niego prowadzić. Niniejszy artykuł ma na celu przedstawienie ciekawszych współczesnych teorii systemu politycznego Unii Europejskiej. Analiza tego zagadnienia ukazuje, że, niezależnie od nieustannie toczącej się dyskusji dotyczącej docelowego kształtu B. Rosamond, Theories of European Integration, Macmillan Press Ltd, London 2000, s. 163.. 1.

(2) Łukasz Danel. 108. struktury politycznej tej organizacji, również na gruncie teoretycznym zdania na ten temat są podzielone. 2. Teorie cząstkowe systemu politycznego Unii Europejskiej Neofunkcjonalizm 2 postrzegał Wspólnoty jako ponadnarodowe państwo, podejście międzyrządowe z kolei upatrywało w nich strukturę zbliżoną do organizacji międzynarodowej. Jednakże odejście od teorii stosunków międzynarodowych oraz wskazanie złożoności i dynamiki polityki prowadzonej przez Wspólnoty doprowadziło do wykształcenia się wielu nowatorskich teorii i koncepcji odnośnie do tego, „czym” Unia jest naprawdę. Przykładowo S. Hix wskazuje, jak wiele różnych problemów badawczych z dziedziny nauk politycznych można rozpatrywać w kontekście Unii Europejskiej3. Obejmują one przykładowo pytania o alokację i dystrybucję zasobów, reprezentację i pośrednictwo interesów w systemie politycznym, rozłamy polityczne itp. Tak więc Unię Europejską należy postrzegać jako system polityczny i stosować do niej teorię nauk politycznych, a nie stosunków międzynarodowych. S. Hix dokonuje rozróżnienia pomiędzy wielkimi teoriami (grand theories) a teoriami cząstkowymi (middle-range theories), wskazując absurdalność szukania ogólnej teorii Unii Europejskiej. Alternatywą tego jest testowanie na Unii różnych teorii politycznych, które mogą być podteoriami jakiegoś szerszego paradygmatu, np. pluralizmu4. Podejście takie pomoże w udoskonaleniu właściwego spojrzenia na Unię. Żadna bowiem teoria nie jest w stanie wytłumaczyć wszystkiego, może jedynie odnosić się do fragmentów polityki prowadzonej przez Unię. 3. Unia Europejska jako „państwo regulacyjne” Ciekawą koncepcję wysunął G. Majone, który traktuje Unię Europejską jako przykład państwa regulacyjnego (regulatory state) bądź też jako zmierzającą do tego, by stać się takim państwem 5. Państwo regulacyjne ma w sobie mało z państwa w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. To raczej sieć narodowych i ponadnarodowych instytucji regulacyjnych trzymających się razem dzięki 2 Teoria według której postęp procesu integracji wymaga określania kolejnych obszarów wspólnej polityki (jest to teoria kontrastująca z dążeniem do integracji prowadzącej do federalizmu).. Ibidem, s. 107.. 3. Ibidem, s. 108.. 4. G. Majone, A European Regulatory State [w:] European Union: Power and Policy Making, red. J. Richardson, Routledge, London 1996, s. 276. 5.

(3) Wybrane współczesne teorie systemu…. 109. wspólnym wartościom i celom oraz wspólnemu stylowi uprawiania polityki. G. Majone chciał zrozumieć Unię Europejską pod względem funkcji uprawiania polityki przez państwa. Regulacja to bowiem jedna z trzech funkcji, której podejmują się państwa (obok funkcji redystrybucyjnej i stabilizacyjnej). Regulacja to środki mające na celu zajmowanie się problemem niedoskonałości rynkowych i to właśnie tutaj Unia Europejska jest najbardziej aktywna. W porównaniu z pozostałymi dwiema, funkcja regulacyjna jest w Unii najsłabiej rozwinięta, co odróżnia ją od państw europejskich6. Komisja prowadzi politykę regulacyjną, gdyż z jednej strony leży to w interesie państw członkowskich i innych aktorów, z drugiej zaś taka ponadnarodowa regulacja jest pożądana z uwagi na kruchość regulacji międzynarodowych – dwustronnych czy wielostronnych porozumień zawartych przez rządy. Komisja jako organ uprawniony do implementacji legislacji regulacyjnej zapewnia skuteczniejsze wprowadzanie w życie polityki regulacyjnej7. G. Majone zauważył również, że studiowanie problematyki Unii Europejskiej w znacznym stopniu przesunęło się od studiowania „integracji” (integration) do studiowania governance8. Pojęcie to oznacza sprawowanie władzy za pomocą lub bez formalnych instytucji rządowych9. To jakby struktura rozwijająca się jako rezultat interakcji zachodzących pomiędzy wszystkimi zaangażowanymi we władzę aktorami. Z czasem terminu tego zaczęto używać, aby ukazać wykonywanie władzy bez instytucji rządu (tzw. governance without government)10. 4. Koncepcja wielopoziomowego systemu sprawowania władzy Metafora multi-level governance (wielopoziomowy system sprawowania władzy) została wprowadzona w latach 90., aby ukazać hybrydalność struktury Unii Europejskiej, która jest czymś pomiędzy systemem politycznym a organizacją międzynarodową. W podejściu tym wykazywano, że sferę polityki w Unii Europejskiej tworzą wzajemnie powiązane podmioty różnego szczebla: ponadnarodowe, państwowe, jak również regionalne i lokalne. Unia jest zatem specyficzną strukturą polityczną charakteryzującą się licznymi centrami władzy. Są to państwa członkowskie, instytucje europejskie oraz inne ośrodki dzielące się ze sobą 6 7 8. Ibidem.. B. Rosamond, op. cit., s. 109. Ibidem.. A. Gruszczak w pracy pt. Problemy rządzenia w krajach Europy Środkowowschodniej (Wydawnictwo UJ, Kraków 2000, s. 27) określa termin governance mianem „metody rządzenia”. 9. B. Rosamond, op. cit., s. 109.. 10.

(4) Łukasz Danel. 110. władzą. Wszystkie te ośrodki są od siebie nawzajem zależne, mimo że ich siła oddziaływania jest różna w zależności od danej kwestii. Tak więc żaden ośrodek nie może ignorować innych. Łączą się one ze sobą na wielu różnych poziomach – istnieją połączenia regionalne, między firmami, grupami nacisku, rządami regionalnymi i krajowymi oraz między instytucjami europejskimi. Sieć tych powiązań jest tak gęsta, że rozróżnienie na politykę wewnętrzną i zagraniczną przestało być wyraźne, od kiedy państwa zaczęły podpisywać porozumienia generujące skutki dla wielu tradycyjnych obszarów polityki wewnętrznej11. Zdaniem G. Marksa, L. Hoogha i K. Blanka w procesie integracji europejskiej państwa stopniowo tracą suwerenne kompetencje na rzecz współdecydowania – nie tylko z innymi państwami, ale również z licznymi instytucjami poziomu ponadnarodowego i samorządowego (stąd termin multi-level governance)12. Przekazując swe uprawnienia do innych podmiotów, państwa jedynie współdecydują w sprawach dotychczas zastrzeżonych wyłącznie do ich kompetencji. Poza tym przestają mieć zdolność kontrolowania procesu decyzyjnego, a także przestają pełnić rolę pośrednika w kontaktach pomiędzy instytucjami unijnymi a władzami lub organizacjami z danego kraju członkowskiego, tracąc w ten sposób monopol do reprezentowania interesów narodowych na forum europejskim. W coraz większym również stopniu tracą pełną kontrolę nad działaniami podejmowanymi na ich terytorium i jedynie współdecydują o normach prawnych obowiązujących na własnym obszarze. Kluczem do zrozumienia tej koncepcji jest to, że ukazuje ona Unię Europejską jako przykład „czegoś” o wiele bardziej zaawansowanego niż tylko instrumentalna kooperacja państw. Pozwala to Unii na przeskoczenie bariery konkurencyjnych negocjacji o „sumę zerową” (zero sum), właściwych wielu organizacjom międzynarodowym, kiedy to każdą kwestię rozważa się w oderwaniu od innych, a sukces jednego państwa uważa się za osiągnięty kosztem oponentów13. W obrębie Unii Europejskiej państwa członkowskie przestrzegają europejskich decyzji, nawet jeśli są one przeciwne ich interesom, ponieważ istnieje ogólne przekonanie, że sukces będzie w końcu udziałem każdego, jeśli zapewniona zostanie zgoda na obowiązujące reguły i procedury. Ten złożony system relacji pozwolił Unii na rozwinięcie narzędzi kooperacji koniecznych do podjęcia problemów ponadnaro-. 11 M. Leonard, Sposób na Europę. Pomiędzy federalizmem a Europą narodów, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000, s. 32.. 12 G. Marks, L. Hooghe, K. Blank, European Integration from the 1980s: State-Centric v. Multi-level Governance, „Journal of Common Market Studies” 1996, nr 3. 13. M. Leonard, op. cit., s. 32..

(5) Wybrane współczesne teorie systemu…. 111. dowych, zachowując jednocześnie silne tożsamości narodowe i unikając przerostu informacji, jaki zagraża systemom hierarchicznym14. 5. Instytucjonalizm historyczny oraz analiza „sieci politycznych” Te dwa podejścia powstały również w okresie, w którym zamiast „integracji” starano się badać governance Unii Europejskiej. W sposób dokładniejszy starają się one wytłumaczyć metaforę multi-level governance. Ogólnie rzecz ujmując, podejście instytucjonalne opiera się na założeniu zasadności instytucji jako jednostek mających wpływ na wyniki działań politycznych. W ramach instytucji poszczególni aktorzy starają się wynegocjować dla siebie jak najkorzystniejsze warunki. P. Hall definiuje instytucje jako formalne reguły, procedury postępowania oraz klasyczne zwyczaje operacyjne, które konstruują związki pomiędzy indywidualnymi jednostkami politycznymi a gospodarką15. Instytucje zatem to nie tylko formalne jednostki konstytucyjne, ale również przykłady przyjętych, nieformalnych interakcji, a także kodeksy zachowań czy też klasyczne ograniczenia pewnych zachowań. Podejście instytucjonalne może więc skupić się na wielu atrybutach Unii Europejskiej i procesu integracyjnego. Instytucjonalizm historyczny zakłada, że instytucje należy rozpatrywać w szerszym kontekście działań politycznych16. Mają one bowiem zdolność kształtowania celów i preferencji, wpływając na wyniki polityczne. Niemniej jednak aktorzy niezbyt znają konsekwencje działania instytucji oraz nie są do końca świadomi skutków funkcjonowania w nich. Mechanizm ten polega na tym17, że w czasie T0 następuje wybór zbioru reguł instytucjonalnych lub podjęta zostaje (przez rządy państw członkowskich) pewna decyzja polityczna na podstawie istniejącej w tym czasie struktury preferencji. W czasie T1 pojawia się nowa struktura preferencji jako wynik np. zmienionych preferencji instytucji ponadnarodowych, nowych zasad procesu decyzyjnego lub też nowych kompetencji politycznych na poziomie europejskim. Następnie w czasie T2 podjęta jest nowa decyzja polityczna lub wybrany zostaje nowy zbiór instytucjonalnych reguł. Wszystko to sprawia, że decyzje podjęte w czasie T0 wytyczają określoną ścieżkę procesu integracyjnego, a aktorzy nie posiadają pełnej informacji: w czasie T0 bowiem rządy narodowe nie są w stanie przewidzieć swych preferencji w czasie T1 czy też wpływu swych 14. Ibidem.. B. Rosamond, op. cit., s. 115.. 15. Ibidem, s. 116.. 16. S. Hix, The Political System of the European Union, Macmillan Press Ltd, London 1999, s. 16. 17.

(6) 112. Łukasz Danel. decyzji na wyniki polityczne w czasie T2. Skutkiem tego wybory polityczne i reformy instytucjonalne wywołują niezamierzone rezultaty. W kontekście Unii Europejskiej oznacza to, że utworzenie instytucji ponadnarodowych wiąże się ze szczególnym kontekstem historycznym (powojenna odbudowa czy też wyłaniająca się dwubiegunowość świata). Twórcy Wspólnot podejmowali decyzje w celu sformalizowania integracji na podstawie szczególnych motywacji i preferencji. Jednakże utworzenie instytucji posiadających określone kompetencje i uprawnienia uwolniło proces, którego w tym czasie nie dało się przewidzieć. Integracja europejska została zdeterminowana tymi właśnie decyzjami. Mimo że z czasem zaczęły rozwijać się mniej formalne wzory interakcji oraz wzorce zachowań, pojawiający się nowi aktorzy musieli działać według scenariuszy ustalonych przez instytucje (np. utworzenie wspólnego rynku należy rozpatrywać w kontekście instytucjonalnym, a nie jako neoliberalny zwrot w gospodarkach krajów Europy Zachodniej). Jak wykazuje P. Pierson, krótkowzroczność twórców instytucji doprowadziła do decyzji, które postawiły pod znakiem zapytania możliwość długoterminowej kontroli procesów integracyjnych przez państwa członkowskie18. Inaczej rzecz ujmując, doprowadziło to do wytworzenia się pewnej autonomii instytucji politycznych Unii Europejskiej, a co za tym idzie – autonomii Unii samej w sobie. Analiza „sieci politycznych” (policy networks) – zgodnie z założeniami podejścia sieciowego, że władza w Unii Europejskiej została rozproszona na kilka poziomów – stawia sobie za cel wyjaśnienie sposobu uprawiania polityki przez wszystkich aktorów zaangażowanych w ten proces. „Sieci polityczne” zdefiniowane są przez J. Petersona jako arena mediacji rządów i grup interesów19. Termin „sieć” obejmuje grupę aktorów reprezentujących różne organizacje, którzy wchodzą w interakcje oraz dzielą się informacjami i pomysłami. Sieci są zazwyczaj miejscem, gdzie toczy się gra o sumie dodatniej – ułatwiają one osiąganie porozumienia oraz zawieranie kompromisów pomiędzy aktorami zainteresowanymi konkretnymi rezultatami w poszczególnych sektorach politycznych. Tak więc „sieci polityczne” są zazwyczaj rozumiane jako miejsce wymiany informacji i pomysłów. Są przydatne, gdyż dają aktorom dostęp do informacji i pomysłów, których w inny sposób nie mogliby oni uzyskać, a także ułatwiają uprawianie polityki poprzez umacnianie pewnych norm. Najbardziej stabilną formą „sieci politycznych” jest wspólnota polityczna, w której aktorzy są związani ze sobą wieloma. P. Pierson, The Path to European Integration: A Historical Institutionalist Analysis, „Comparative Political Studies” 1996, nr 29, s. 156. 18. J. Peterson, Policy Networks and European Union Policy Making: A Reply to Kassim, „West European Politics” 1995, nr 18, s. 391. 19.

(7) Wybrane współczesne teorie systemu…. 113. zależnościami i poprzez to sieci pozostają w dużym stopniu niedostępne dla aktorów z zewnątrz, a wyniki polityczne odzwierciedlają stabilność wspólnoty20. Zastosowanie tej teorii do Unii Europejskiej polega na skupieniu się na aktorach zaangażowanych w proces polityczny, a także na ich motywacjach i interesach. Taka próba określenia liczby zaangażowanych w proces aktorów oraz próba ustalenia czy mogą oni być opisywani jako „sieci” jest według tej teorii punktem wyjścia dla zrozumienia sposobu działania systemu politycznego Unii Europejskiej21. 6. Integracja europejska a przyszłość państw narodowych Pomimo pojawienia się licznych prób opisania działalności Unii Europejskiej z uwzględnieniem wielopoziomowości oraz nadrzędności instytucji ponadnarodowych, wielu badaczy nadal podkreślało, że nie da się wykluczyć z tej analizy państw narodowych, a niektórzy z nich nadal postrzegali państwa (a bardziej precyzyjnie – rządy narodowe) jako głównych aktorów rozwoju integracji europejskiej. Takie neorealistyczne podejście widoczne jest w wielu powstałych w latach 90. teoriach. S. Bulmer próbował opisywać działalność Unii Europejskiej od strony polityki wewnętrznej (domestic politics) krajów członkowskich22. Utrzymywał on, że rządy narodowe są bezsprzecznie głównymi aktorami systemu wspólnotowego oraz że wzajemne oddziaływanie preferencji poszczególnych rządów narodowych jest najbardziej efektywnym sposobem zrozumienia dynamiki integracji europejskiej. Poza tym rządy stoją na straży narodowych systemów politycznych. Zdaniem S. Bulmera podstawą systemu politycznego Unii Europejskiej jest wewnętrzna polityka krajów członkowskich, która jest źródłem legitymacji aktorów działających na szczeblu ponadnarodowym. Aby zrozumieć negocjacje pomiędzy europejskimi rządami, należy odnieść się do wewnętrznych preferencji państw biorących udział w tych negocjacjach. R. Putnam, aby ukazać powiązanie pomiędzy polityką wewnętrzną (poziom narodowy) a stosunkami międzynarodowymi, użył metafory „gra na dwóch poziomach” (two-level games)23. Przedstawiciele władz wykonawczych na poziomie narodowym starają się budować koalicje dla wsparcia swej polityki, natomiast na poziomie międzynarodowym negocjują w sposób, który poprzez spełnianie oczekiwań swoich wyborców umacnia ich pozycje w krajach macierzystych. Wyniki 20 21. B. Rosamond, op. cit., s. 124.. Ibidem.. Ibidem, s. 135.. 22. Ibidem, s. 136.. 23.

(8) Łukasz Danel. 114. negocjacji są z znacznym stopniu rezultatem działalności członków narodowych rządów jako głównych aktorów całego procesu integracyjnego. 7. Koncepcja liberalnej współpracy międzyrządowej Twórcą koncepcji tzw. liberalnej współpracy międzyrządowej (liberal intergovernmentalism) jest A. Moravcsik. Zdaniem A. Moravcsika teoria integracji nie może pominąć specyfiki i zróżnicowania narodowych preferencji decydujących o stosunku poszczególnych krajów do integracji, a więc i o narodowym „popycie” na integrację24. Każdy kraj posiada pewien system tworzenia narodowych preferencji, a także mechanizm zabezpieczania tych preferencji w procesie współpracy międzynarodowej. Narodowe interesy tworzą się jako wynik działania różnych krajowych grup społecznych oraz politycznych i są przedstawiane przez rząd krajowy partnerom zewnętrznym w procesie negocjacji i współdziałania. Przygotowanie negocjacji wymaga uwzględnienia kosztów i korzyści międzynarodowej współzależności, a także czynników zewnętrznych wpływających na warunki realizacji narodowych priorytetów. Współpraca europejska oznacza stałą konfrontację własnych preferencji z preferencjami innych państw, dlatego ważnym zadaniem integracji jest tworzenie ram instytucjonalnych umożliwiających prowadzenie międzyrządowych przetargów i koordynację narodowych działań. Proces międzyrządowej współpracy decyduje o tym, jaki jest stosunek poszczególnych państw do dynamiki integracyjnej, jak również określa warunki, w jakich rządy narodowe będą skłonne przekazywać swoje uprawnienia ponadnarodowym instytucjom. A. Moravcsik zwraca uwagę na konieczność włączenia problemu narodowych preferencji i międzyrządowych interakcji do badania ewolucji integracji europejskiej, co oznacza, że wprowadza on pierwiastek konfederalny do federalnego myślenia o przyszłości Unii Europejskiej25. Zdaniem A. Moravcsika współpraca polityczna w Europie nie miała na celu utworzenia unii federalnej. Dominującą rolę w tych procesach odegrały rządy narodowe, szczególnie krajów najsilniejszych politycznie i ekonomicznie. Integracja europejska wynikała więc z gry interesów państw członkowskich. Zależała ona z jednej strony od postawy elit politycznych, a więc umiejętności identyfikowania i reprezentowania interesów narodowych, z drugiej zaś wynikała z faktycznej pozycji negocjacyjnej danego państwa, co wiązało się z jego siłą ekonomiczną i polityczną na arenie międzynarodowej, a w szczególności 24 A. Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, „Studia Europejskie” 1999, nr 3, s. 22. 25. Ibidem..

(9) Wybrane współczesne teorie systemu…. 115. europejskiej26. Gra interesów zatem nie była prowadzona między równorzędnymi partnerami, ale wynikała z asymetrycznej współzależności (asymetrical interdependence) poszczególnych państw. Oznacza to, że na Starym Kontynencie jako współpracę rozumie się wzajemne relacje między poszczególnymi krajami, a także dążenie do kompromisu zainteresowanych stron i przeciwdziałania decyzjom podejmowanym jednostronnie. Jednocześnie współpraca oznacza uwzględnianie nierównomiernej siły negocjacyjnej poszczególnych podmiotów. Asymetryczna współzależność w praktyce prowadziła więc do tego, że najbardziej wpływowe rządy narodowe, zainteresowane przeforsowaniem określonego ustalenia traktatowego, były skłonne do ustępstw w sprawach mniej istotnych lub marginalnie związanych z zasadniczym przedmiotem negocjacji. Tego typu ustępstwa pozwalały im osiągać korzyści w najważniejszych obszarach współpracy. Ustępstwa zapobiegały wetowaniu porozumienia przez mniej zainteresowanych (lub poszkodowanych) partnerów, ale były prowadzone jedynie do pewnego momentu, mianowicie takiego, który nie zagrażał zasadniczym celom porozumienia i którego koszty nie przewyższały ewentualnych korzyści negocjowanego kompromisu. A. Moravcsik podkreśla, że powiększająca się konkurencyjność światowej gospodarki po drugiej wojnie światowej stanowiła podstawowy czynnik pogłębiania integracji europejskiej. Była ona w istocie odpowiedzią rządów europejskich na globalizację. Dlatego też wzmacnianie instytucji ponadnarodowych w Europie nie miało na celu budowania ustroju federalnego, ale tworzenie efektywnych instrumentów do obrony interesów gospodarczych i skutecznego realizowania porozumień ekonomicznych. Interesy gospodarcze, przede wszystkim handlowe, stanowią zdaniem A. Moravcsika klucz do zrozumienia integracji europejskiej. A. Moravcsik dowodzi również, że państwa uważnie kalkulują opłacalność delegowania swoich kompetencji na poziom europejski. Pogłębiająca się integracja europejska nie jest więc produktem ubocznym lub mimowolnym, ale przemyślanym i najczęściej zgodnym z interesami narodowymi poszczególnych państw. Przewidują one zarówno pozytywne, jak również negatywne konsekwencje swoich decyzji. Są skłonne oddać część swoich suwerennych uprawnień, o ile ich narodowe interesy będą dobrze współgrały z polityką wspólnotową. W przeciwnym razie odnoszą się niechętnie do integracji lub ją spowalniają27.. 26 T.G. Grosse, Teoretyczne modele przyszłości Unii Europejskiej, „Polska w Europie” 2003, nr 1, s. 25.. Ibidem, s. 25–26.. 27.

(10) Łukasz Danel. 116. 8. Teoria fuzji Na uwagę zasługuje również rozwinięta przez W. Wesselsa tzw. „hipoteza fuzji” ( fusion hypothesis) – kolejna teoria cząstkowa (middle-range theory) odnosząca się do systemu Unii Europejskiej. Zdaniem W. Wesselsa rozwój integracji europejskiej nie był nigdy rozwojem liniowym opartym na automatycznym procesie „samodeterminacji”, gdyż obok mechanizmu spill-over pojawiał się mechanizm spill-back, czyli odwracania, cofania się procesów integracyjnych oraz sytuacja „kręcenia się w kółko” (muddle-about), a więc pewnej stagnacji28. W procesie integracyjnym stale występowały cykliczne zakłócenia, czyli przyspieszenia i hamowania dynamiki integracyjnej pod wpływem różnych czynników: gospodarczych, politycznych, narodowych i ponadnarodowych (przykład stanowią nieudane próby utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej w latach 50., niepowodzenie planu Wernera utworzenia unii walutowej na początku lat 70., czy trudności z ratyfikacją traktatu z Maastricht). Trudno w chwili obecnej przewidzieć, jaki będzie etap końcowy integracji. Bezpieczniej zatem założyć, że jest on otwarty, co oznacza, że proces integracji europejskiej może doprowadzić do bardzo różnych, ostatecznych rozwiązań systemowych, np. do pełnej federacji, niepełnej federacji, kooperatywnej federacji łączącej unię państw z elementami konfederacyjnymi czy też do dominacji pierwiastka konfederacyjnego. W długim okresie proces integracji charakteryzuje się stałym strukturalnym wzrostem i zróżnicowaniem, którego główną cechą jest fuzja, łączenie instrumentów publicznych z różnych poziomów władzy (regionów, państw, szczebla europejskiego), a także postępująca „europeizacja” narodowych podmiotów i instytucji w celu zaspokojenia rosnących potrzeb społeczeństw europejskich. „Europeizacja” gwarantuje rozwój nie tylko procesów integracyjnych, lecz również rozwój poszczególnych państw członkowskich, dlatego jest „logicznym produktem fundamentalnych wyborów dokonywanych przez rządy narodowe”, a nie rozwiązaniem narzuconym z zewnątrz29.. 28 W. Wessels, An Ever Closer Fusion? A Dynamic Macropolitical View on Integration Processes, „Journal of Common Market Studies” 1997, nr 2. 29. A. Zielińska-Głębocka, op. cit., s. 21.

(11) Wybrane współczesne teorie systemu…. 117. Literatura Grosse T.G., Teoretyczne modele przyszłości Unii Europejskiej, „Polska w Europie” 2003, nr 1. Gruszczak A., Problemy rządzenia w krajach Europy Środkowowschodniej, Wydawnictwo UJ, Kraków 2000. Hix S., The Political System of the European Union, Macmillan Press Ltd, London 1999. Leonard M., Sposób na Europę. Pomiędzy federalizmem a Europą narodów, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000. Majone G., A European Regulatory State [w:] European Union: Power and Policy Making, red. J. Richardson, Routledge, London 1996. Marks G., Hooghe L., Blank K., European Integration from the 1980s: State-Centric v. Multi-level Governance, „Journal of Common Market Studies” 1996, nr 3. Peterson J., Policy Networks and European Union Policy Making: A Reply to Kassim, „West European Politics” 1995, nr 18. Pierson P., The Path to European Integration: A Historical Institutionalist Analysis, „Comparative Political Studies” 1996, nr 29. Rosamond B., Theories of European Integration, Macmillan Press Ltd, London 2000. Wessels W., An Ever Closer Fusion? A Dynamic Macropolitical View on Integration Processes, „Journal of Common Market Studies”, 1997 nr 2. Zielińska-Głębocka A., Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, „Studia Europejskie” 1999, nr 3. Selected Modern Theories on the EU’s Political System The specificity of the EU’s political structure and the difficulty of clearly identifying it is one of the most important problems facing political scientists researching EU politics. A fundamental dispute to have emerged is how to define the ultimate goal of European integration and how to go about implementing it. This article looks at selected current theories on the EU’s political system, such as the idea of the Union as a regulating body, the concept of a multi-level system of government, the theory of „political networks” and the concept of liberal international cooperation..

(12)