De iure in Ecclesia animadversiones praeviae

Remigiusz Sobański

De iure in Ecclesia animadversiones

praeviae

Collectanea Theologica 53/Fasciculus specialis, 55-60

REMIGIUSZ SOBAŃSKI, W A RSZAW A

DE IURE IN ECCLESIA ANIMADVERSIONES PRAEVIAE 1. D efinitio iuris com m u niter a c c e p ta ta deficit. N o n n u lli a u c to ­ res p u ta n t ius d efin iri n o n posse. A lii — et quidem p lurim i — aliquam defin itio nem iuris c o n s tru e re in te n d u n t, quo in effectu v e ru s catalo g u s d efinitio nu m efficitur. V a rie ta te defin ition um con­ g ru e n tia e opinionum m inim e su ffrag a tu r, n ihilom inus hom ines sciunt, quid sit ius. D efinire quidem n o n p o ssu nt, sed n o ru n t ius sem p er ad re la tio n e s in te rp re so n a le s p e rtin e re et aliq u id qu od est alicui debitu m tam q u am suum significare. H om ines se n su iuris m o­ v e n tu r. Q u a e re c ta sin t se n tie n d o aliq uid iustum a u t in iu stu m esse con cludu n t. T unc de iu re v el de in iu ria serm o est.

2. In so c ie tatib u s sim plicibus p ro rsu s facile c o n sta ta ri p o test, q uid a lte ri debitu m sit. Longe difficilius re s se h a b e t in so cietatib u s su p e riu s o rg an isatis. C o n sta ta tio talis in h isce so cietatib u s a po­ te s ta te su scip itu r, q u a e leges c o n v e n ie n te s condit. Q u o d duobus elem en tis co n stat, ra tio n a li n em p e et v o lu n ta tiv o . Prim um co nsi­ stit in c o m p reh en sio n e actu alis condition is socialis. P ra ec ip u e p e r­ cipitur, quod a bono com m uni, quo iu ra officiaque so cietatis m em ­ b ro r um que eius d e te rm in a n tu r, p o stu le tu r. A seco n d o elem en to diag- nosi d e d u c ta e ind o les o b lig a to ria irro g a tu r, a q u a v e ra re a lisa tio boni com m unis c a v e tu r et hoc m odo in com plexa co n d itio n e sociali u n u sq u isq u e qu od ei d e b e tu r o b tin e re p o test.

3. P o te sta ti leg isla tiv a e — q u ae in u n o q u o q u e s ta tu sui iuris e x e rc e tu r — om nes hom ines obnoxii su n t et legibus a p o testa te m h ab en tib u s latis lig an tu r. F acile erg o in telectu , cu r no tio iu ris ad fru ctus a c tiv ita tis h u iu s p o testa tis, scilicet ad leges con d itas app li­ cetur. T h e o ria e p o sitiv istic a e — q u aliscu m q u e e a ru m m u tatio a tte n ­ d itu r — u t ius ex c lu siv e leg es a leg isla to re sta ta li latas v el saltem rec o g n ita s agno scu n t. U nde se q u itu r, quo d tu n c q u a lita s iu rid ica ab asp ec tu form ali d e p e n d at et leg isla to r u t fons et au cto r, immo c re a to r, iu ris aestim etu r. Ita q u e in prim o p lan o elem entu m voli- livum in co n sp ectu m venit. Sed tam e n n e g lig e re n e q u it le g isla to ­ rem fontem iu ris se cu n d a riu m e sse — ille enim o rd in em iuridicum ex iuribu s et officiis p e rs o n a e h u m an a e p ro flu e n te m ag n oscit et d e­ tegit. O rd o hic — sim iliter ac iu ra p e rso n a ru m , in quibus n ititu r —

56 R E M IG IU S Z S O B A Ń SK I

p ra e c e d it acti v ita t em leg islato ris, q u i eum reco g n o scit, n otu m facit e t ab a rb itra riis p e rtu rb a tio n ib u s tu etu r.

P ra ep o n d e ra tio , q u a in d o c trin a fo n tes se cu n d a rii iuris — sc i­ licet p o testa s le g isla tiv a — g au d en t, p o te sta ti huic v iam ad ius ma- nip u lan d u m a p e rit, quo d p o tiu s qu am m edium iu stitia e tu e n d a e in stru m e n tu m d o m in atio n is fit. U nde leg es u t ius d en om inari, sed n ihilom in us tam q u am d efo rm atio n em iu ris se o ste n d e re possun t. R eco rd ari sufficit m u ltae d efinitio n es iuris q u em lib et resp e c tu m ad iu stitiam o m ittentes!

4. D o ctrin a iu ris in fo ro ecclesiali p ro p u g n a ta co n cep tib u s po-

sitiv isticis m inim e favet. C a te g o ria iu ris n a tu ra lis et p o sitivi iuris d ivini n ex u m iu ris cum o b iectiv o o rd in e iurid ico s e rv a re sinit, qui ab leg isla to re re c o g n o sc itu r e t iu x ta p rin c ip ia a e q u itatis u t ob lig a­ to riu s d e c la ra tu r. P ro m u lg atio legum ad co m p eten tiam om nis p o te ­ sta tis, etiam ecclesialis, p e rtin e t. P o te sta s ecclesialis hoc in casu m eth o d is in a c tu a li c u ltu ra iu rid ic a e la b o ratis u titu r (quod e n u ­ clean d u m e st n o n ta n tu m p ra e s e n tia E cclesiae in c u ltu ra et usu fru c tu u m p ro g re ssu s socialis in se rv itio ev an g elizatio n is, sed pra- c ip u e p e rsu a sio n e om nem legitim am n a v ita te m leg islativ am n e c e s­ situ d in em cum leg e a e te rn a h ab ere). A c tiv ita s leg isla tiv a ad h isto ­ ric e c o n d itio n atam form am iu ris ecclesialis ducit, q u ae con sistit n o n ta n tu m elem en tis e sse n tia lib u s de id e n tita te E cclesiae d e c e r­ nen tib u s, sed etiam e x aed ificatio n e d e c u rsu sa ec u lo ru m o rta. Isti larg i ram i, qu i ex a c tiv ita te le g isla tiv a e fflo ru e ru n t efflorescu ntq ue, sim ilitudinem fo rm ae iu rid ic a e E cclesiae ad illam a liaru m s o c ie ta ­ tum , p ra e c ip u e statu u m , gig nun t. Immo, ista ipsa e le m en ta historica o rta ex a c tiv ita te leg isla tiv a eiq u e subm issa p o tissim um in figura iu rid ica E cclesiae c o n sp ic iu n tu r et ab iu ristis in v e stig a n tu r, qui nucleum iu rid icu m Populi Dei n on p e n e tra n t. P ro in d e indoles iu ri­ dica n a tu ra e E cclesiae re a p s e m inim e rec o g n o sc itu r et co n seq u e n ­ te r in v estig a tio n e s iu rid ic a e in E cclesia p e rip h e ric a e m an e n t et ab eius n a tu ra lon g e d istan t. P h aen o m en o n iurid icu m ipsum in stu d io iu rid ico re v e ra v ix a ttin g itu r. Ius ec cle sia le tu n c iu x ta p ro ty p u m iu ris civilis — scilicet s ta ta lis — e n u c le a tu r et in q u a n tu m lim itibus talis m odelli n o n c o m p re h en d a tu r e x tra orb itam in v estig a tio n is m anet.

5. In v e stig a tio iu ris ecclesialis ad m odum p ro ty p i iuris civilis et d efectu s iu rid ic a e e x p la n a tio n is n a tu ra e E cclesiae ad hoc ducit, u t v ita iu rid ica E cclesiae cum no tio n ib u s philo so ph icis co llig etu r iisdem q u e ad Ecclesia ap p licatis e x p la n e tu r. Prim o in loco ag itu r d e m otionibus so cietatis et in stitu tio n is: „ius in E cclesia, q u ia so ­ c ietas est", „uti so c ie tas E cclesia stru c tu ra m iu ridicam h a b e t", „asp ectu s in stitu tio n a lis id e s t iu rid icu s E cclesiae". Ius tu n c ta m ­ q uam c o n sec tariu m indolis socialis v el in stitu tio n a lis E cclesiae p ra e s e n ta tu r. N o n ex n a tu ra E cclesiae d ed u c itu r, sed ex ad eam

tra n sla tis no tio n ib u s philosophicis. A tta m e n ordo logicus n on talis, sed c o n tra riu s est. N o tio n e so c ie tatis (vel in stitutio nis) u ti p o test ad s tru c tu ra s iu rid icas E cclesiae ex p rim en d as, h a u d v e ro ad in d o ­ lem eius iu rid icam prob an d am .

6. F u n d a m en ta iu ris E cclesiae q u a e re n d a su n t in n o v a cond i­ tio n e sociali, in q u a in v e n itu r hom o, q u i fidem co nfessu s est et in b a p tism a te ren a tu s. H om o iste se re p p e rit in com m unione cum Deo, in terim tem p o re et sp atio lim itata, q u a e signum est fu tu ra e, hom i­ nibus p ro m essae. Ecclesia enim signum e st et initium com m unio­ nis, q u ae co n su m m ab itu r „quan d o cum g e n e re h u m ano u n iv e rsu s q u o q u e m u n d us (...) p e rfe c te in C h risto in sta u ra b itu r" (L u m en g e n ­

tium 48). D onec p len itu d o h a e c n o n e v e n ia t, com m unio nobis non

solum donum , sed sim u lq u e m an d a tu m est. V e rita te e t c a rita te in v ita T rin ita tis p a rtic ip a n te s ad testific a n d a m v e rita te m e t ad p ra- xim c a rita tis v o c a ti sum us. P a rtic ip a tio n e v ita e d iv in a e s ta tu ti su ­ m us coram hom inibus cum o b lig atio n e v e rita tis et c a rita tis. Q uod nobis datum , sim ul m an d atu m est, sed e t qu o d m and atum , iam d a ­ tu m est. D ono et m an d a to n o stra co n ditio socialis d e te rm in a tu r. Eorum , q ui com m unionem iam a c ce p e ru n t, est eam ae d ific a re et hoc v id elic e t quia ea iam p ra e d iti sunt. M unus com m unionis Dei cum hom inibus aed ific a n d a e a c tu a lisa n d a e q u e ex solo facto a sse ­ c u ta e n o v a e in com m unione e x iste n tia e em ergit. A dm issio ad p a rti­ cip atio n em v ita e T rin ita tis et o rta in d e co nditio socialis ipsa p er se indolem iu rid icam co n tinet. R ealisatio n em e t ac tu a lisa tio n e m cum p o stu le t d e iu rib us o b lig atio n ib u sq u e com m unionis om nium que m em broru m eius statu it. In h ac co n d itio n e sociali fu n d am en ta e t fons to tiu s iuris ecclesialis videm us.

7. Q u a e stio poni p o ssit de form ali a sp ectu n o v ae cond ition is socialis, in q u a fu n d am en ta iuris E cclesiae aperim us: u n d e eius indoles o b lig a to ria et qu a de c a u sa eam uti iu ridicam d enotam us? R esp ond en du m est: in d o le iu rid ica g au d et, quia ipsa o b lig ato ria conditio in te rp e rso n a lis est. Fons h uius vis lig antis in Deo sese in v e rita te ac c a rita te trib u e n te in v en itu r. D eus ip se cond ition em hanc efficit, hom ini com m unionem secum offert et in rela tio n e m novam ad alios hom ines inducit. C onditio h aec a u c to rita te Dei se re v e la n tis et trib u e n tis n ititu r. P a te t erg o vim ob lig ato riam iuris E cclesiae u ltim atim p ro flu e re ex A u c to rita te , q u a e sese ip sa hom i­ nibus d at et d o n a su a la rg itu r et om nes ad com m unionem p articip a- tio n em q u e p ro p ria e eius v ita e v o cat, Inde indoles specifica ac u ni­ ca iu ris quod in Eo initiu m capit. H ac de cau sa in in v estig a tio n e iuris ecclesialis a sp ectu s fo rm ales m in o ris m om enti v id e n tu r, po­ tiu s — u t dicam — su b sta n tia iu ris ip sa q u e eius v ita a d v e rte n d a est. Q uid v a le t et q uid significat e v e n tu m iu ridicu m in Ecclesia?

8. C om m unionem d atam m an d a tam q u e ch ristifid eles fide, spe, c a rita te q u e aedificant. T ria h a e c m u n u s E cclesiae cu iu sv isq u e

fi-58 R E M IG IU SZ S O B A Ń SK I

d elis co n stitu u n t. M undo ex p a rte E cclesiae d e b e n tu r, item hom i­ nibus ex p a rte u n iu sc u iu sq u e fidelis. R elate ad E cclesiam om nes- q u e fideles m un du s ius h a b e t ad testim o n iu m fidei, spei et c aritatis. Q u ae erg o obiectum iu stitia e c o n stitu u n t — sin e fide, sin e c a rita te christifid elis non est iustus, Cum fidem n o n p ro fite tu r, non tra d it quod ad tra d e n d u m accep it et proxim o d en eg at id, ad quod iste e rg a c h ristian u m u tp o te iam donis e la rg itu m a tq u e ad testim o niu m vo catu m ius habet. Idem potissim um d icendum est de c a rita te. P ra ­ xis c a rita tis n o n ad lib itum m anet, sed e s t m an d atu m officium que fu n d am e n ta le ch ristian i. D efectus c a rita tis atro p h iam v ita e Christia­ n a e significat. Sine c a rita te Christianus iu stu s e sse non potest. Q uo dv is dubium hac in re ab est (Mt 22, 35—40). In c h ristia n ita te c a rita s om nibus ex iu stitia d eb etu r. P ro p rie hoc d e c e rn itu r m om en­ tum c h a ra c te ristic u m iu stitia e C hristianae: c a rita s im m anens iu sti­ tiae. Ex n eg lig en tia istius facti dich o tom ia o ritu r: E cclesiae c a ri­ ta tis Ecclesia iuris o p p o n itu r. In v isio n e iuridica E cclesiae tu n c eius v ita socialis iu x ta p ro ty p a p ro fan a in te rp re ta tu r, in quibus c a ­ rita s non u ti elem en tu m fu n d am en tale, e ssen tiale, de id e n tita te s e r­ v a n d a decisiv u m et ideo s tric te obligatorium , sed quasi lau d an d a su p e ra e d ific a tio in tellig itu r.

9. T hesis de c a rita te ut o b lig ation e iu rid ica in Ecclesia nos ad qu aestio n em d e m u tu a re la tio n e c a rita tem in te r et ius ducit: po- te s tn e c a rita s praecipi? C a rita s p ra e c ip ia tu r opus n on est, iam enim a b so lu te p rae c e p ta est. P ra ec e p tu m hoc stu d iosis in te rp re ta tio n ib u s d e b ilita ri n e q u e v a riis m an ip u latio n ib u s e sp h a e ra iu rid ica ex pelli nequit. E co n trario , hoc fu n d am en tale p ra e c e p tu m m agni et ultim i e st m om enti, quo lin e a m e n ta ip seq ue co n cep tu s iuris ecclesialis d e c e rn u n tu r. C a rita s a p ta s et sibi co n v e n ie n te s form as iurid icas pro d ucit, id eo que non su n t tra n s fe re n d a e in forum ec cle sia le illae fo rm ae iu ridicae, q u a e cum c a rita te nil efficere p o ssu n t aut p ro r­ sus cum ea nullo m odo c o n v e n ire q u eu nt. N on om nes co ncep tus iuri- dici cum p rin cip iis (ut fides, caritas) v ita e E cclesiae c o n g ru u n t, t a ­ m en in cam po iu rid ico facile in v en iri p o ssu n t n o tio n es et co nceptu s apti ad ord in em iuridicum E cclesiae tam q u am o rdin em c a rita tis form andum . Sufficit m en tio n em facere d e in te g ra n ti fu n ctio n e iuris, de iu re uti fac to re p a rticip a tio n is, de d iaco n ia tam q uam p rincip io re la tio n u m in te rp erso n aliu m . Cum in in v e stig a tio n e stud ium in eo quod ecclesialis v ita iu rid ica co n tin et et in v a lo rib u s iu stitia e im­ m an e n tib u s (scilicet in fide, caritate) p o n itu r, p o ssib ilitates et p o ­ te n tia e iu re in h a e re n te s sed n o n sem p er satis p ro sp e c ta e ap p aren t. M inim alistica visio iu stitia e ad tra m item exem pli pro fan i a e stim a ­ ta e vi stim u la tiv a caret. Si tam e n c a rita te p e n e tra tu r et elu cid atu r, p o te n tia e ad so cietatem in te g ran d a m h ab iles in actu m d u cu n tu r, e.g. form ando s tru c tu ra s p a rticip a tio n i sociali fav en tes, reg u la n d o re la tio n e s in te rp e rso n a le s tam q u am o rdinem d iacon iae, a p erien d o c a n ale s activ itatis.

10. Si fides, spes, c a rita sq u e o rd inem iuridicum co n stitu u n t, to ta n a v ita s iu rid ica in Ecclesia m odis fidei C hristianae p ra e d ic a n ­ d ae a d n u m e ran d a est. A n a lo g ia in te r a c tiv ita te m leg islativ am et p ro clam atio n em v e rita tu m fidei facile consp icitu r. V e rita s fidei ex si­ stit n on q u ia q u a talis d efin ita est, sed d efin itu r q u ia (ex sese) v e ­ rita s est. L egislatione fides secu n d u m p rax im ecclesialem tra d itu r. Sim iliter ac M ag isteriu m non m odo dog m ata fidei p ro clam at, sed ea pro re ru m tem p o ru m q u e ad iu n ctis ev o lv it, ita leg isla tio n e eccle- siali ius d iv inu m in form a co n d itio n ib u s v ig en tib u s a d a p ta ta et in p rax i sociali applicabili p ro m u lg atu r.

H unc in scopum m ethodi iu rid ic a e ex actu a li c u ltu ra h a u sta e u tu n tu r. U na ex p a rte e a ru m ap titu d in e in foro ecclesiali p ra e ocu ­ lis h a b ita sed ulo et c au te se lig e n d ae su n t, a lte ra tam e n ob ra tio ­ nes p a sto ra le s actu a li c u ltu ra e iu rid ic a e c o n v e n ia n t o p ortet. E xaedi­ ficatio q u a e m eth od is iu rid icis ad h ib itis co n tin u e in Ecclesia p erfi­ citur, re v e ra nih il aliu d est — esse d eb et — qu am conform atio fidei C hristianae hic in m undo: est et esse d eb et m odus sign ifican ­ di categ o riis officiorum et iu riu m o rdinis in te rp erso n alis, in quo „vita C hristi in c re d e n te s d iffu nd itu r" (Lum en g e n itu m 7 ).Q uae significatio fit, u t E cclesia, signum salu tis, in dies u t v e ra com m u­ nio ro b o re tu r.

11. Ex n e x u cum fide p ro p ag a n d a c o n seq u e n tia e vim ligantem legum E cclesiae sp e cta n te s o riu n tu r. U na ex p a rte a u c to rita s legis ecclesialis crescit, a lte ra au tem re la tiv is a tu r: firm atu r a u c to rita te fidei, id eo q u e au tem m ech an ism ati fidei su b icitur, etiam lib ertati, q u a a c tu s fidei o rn atu r. A c tiv ita s le g isla tiv a sem per fu tu ra re sp i­ cit. Sed com m unio, q u a e aed ifican d a est, aedificari p o te st m odo cum iam d a ta sit et ex sistat. In iu re ecclesiali erg o a g itu r de com ­ m u n io n e iam ex sisten ti aed ifican d a ro b o ra n d a q u e — u t fu tu ra in p ra e se n ti m an ifesten tu r. U nde se q u itu r aed ification em com m unio­ nis eius ex sisten tia m et a c ce p tatio n em p raesu m ere. H ac de ra tio ­ ne n a v ita s leg isla to ris in Ecclesia fru ctu s fert ta n tu m tu nc, cum lex ac ce p ta est. L egislatoris, qui ipse p a sto ris m unus fu n g itu r, m ul­ tu m refe rt, n e lex in tab u lis in clu sa m an eat, sed effectus sociales pro d u cat. U nde p ro blem a accep tatio n is legis in Ecclesia. U ltim is tem p o rib u s rite etiam con cep tu s legis ecclesialis d isc e p tatu r et dif­ fere n tia in te r cap o n es E cclesiae et leges civiles d e m o n stra tu r. R e­ v e ra lex in Ecclesia hom inem ap p e llat et hoc ,,ad g reg em in v e ­ r ita te e t s a n c tita te aedificand u m " (L u m en g e n itu m 27)1. L egislator ecclesialis a u c to rita te fidei ad m in icu latu r, sed hac de ra tio n e

per-1 Cum G abriel L e B r a s parvum numerum dom inicantium et paschantium (i.e. ob ligation es fidelibus iure canonico im positas adim plentium) d eteg isset et pastoribus verum situm pastoralem aperuisset, anim atio curae pastoralis con se­ cuta est. Pastores summo studio en ixeq u e fid eles ad officia religiosa im plenda incitabant. Q uod le g e praecipitur, con siliis, suasionibus asseq u i conati sunt.

60 R E M IG IU S Z S O B A Ń SK I

su a su m sibi h ab et a c tiv ita te m eius tu n c tan tu m fru ctu s p ro la tu ­ ram , cum co n scien tiam fidelium fo rm a v erit e t v o lu n ta te m eorum in citan d o sp iritu m com m unionis an im av erit.

12. M entio ad huc de h a b itu d in e iuris ecclesialis ad ius civile facienda est. Ius e c cle sia le a c an o n istis h a u d r a r e p rism ate iuris civilis s p e c ta tu r. Ius E cclesiae v e ru m ius lic e t civili an alo gicum e sse d e m o n stra tu r. C an o n istis m u ltu m in te re st, ut iu ristis an n u m e­ re n tu r et q u a lita s iu rid ic a iu ris E cclesiae ag n o sca tu r. Et quidem recte. A n im ad v e rti tam e n licet asp ectu m ap tu m et g erm an um ad h a b itu d in e m iuris cano n ici ad ius civ ile e lu cid an d am in co n scien ­ tia p ro p ria iuris ecclesialis in v en iri. C a n o n ista sibi p e rsu a su m h a ­ bet ob iectu m eius stu d ii v e ru m ius e sse — non p ro p te r sim ilitu ­ dinem v el an alo g iam ad alia e n tia leg alia nec p ro p te r c o n v e n ie n ­ tiam cum aliq u a p ra e su p p o sita n o tio n e iuris. D im ensionem nem pe iu ridicam E cclesiae re p p e rit n o n p e r co m p aratio n em cum aliqu a alia so c ie ta te legali, sed p e r co n tem p latio n em m y ste rii Ecclesiae, sese in fontes R ev elatio n is m erg end o . Prim o in loco c a n o n ista sibi conscius e st p a rte m esse n tia lem iu ris E cclesiae ius div inu m effor- m are. Q uod fide accip it et accep to c e rte scit illud v erissim u m ge- n u in u m q u e ius esse. Q uod contem p land o n o tio n em p ro p ria m iuris e la b o rat, a u th e n tic a m et — ut a p p a re b it — fertilem .

M agni in te re s t n on u t q u a lita s iuridica, co n cep tib u s th eo re - ticis con v en ien s, iuris d iv ini d e m o n stre tu r, sed u t m undo v isio iuris ex fontibus R ev elatio n is co g n ita o ste n d a tu r. H au d d u b ita t c an o ­ nista eum hic profu n dissim um sensu m v e ra m q u e a tq u e p ro p riam sig ­ nificatio nem notio nis iuris in v en ire. Ius ecclesiale non restrin g i ad ius d ivinum n e q u e cum eo id en tificari p atet. E cclesia c re d it se iu re d ivino lig atam esse. Ius hoc E cclesiae ope in m u nd o ra d ic a ri debet. Ecclesia e x istit p ro m undo, sim iliter et ius eius fu n g itu r, ut in m undo id ea iu ris in p ra x i n atio n u m v e rific e tu r. Id ea n o n a b s tra c ­ ta nec e x co g itata, sed co g n ita et ad rea lisa n d u m re c e p ta u n acu m n o v a co n ditio n e sociali in h isto ria salu tis. E cclesiae officium est p ro p ria s s tru c tu ra s ad m en tem d o n a ta e e t su sce p ta e u n ita tis effor- m are a tq u e m undo v o c a tio n em hom inum ad u n ita te m u ti p rin c i­ pium to tiu s v ita e socialis et iu rid ic a e p a te fac e re. Ipsa fo rsa n opti­ m um im plem entum sui officii co n te n d e n s g e n e ri hum ano v e rissi­ m um sen su m iuris p ro fe rre deb et: u n itatem , in te g ratio n e m hom i­ num . C an on istis erg o est p ro d esse ad anim um iu rista ru m in te g ra n ­ tib u s et u nio nem hom inum p ro te g e n tib u s p o ten tiis p e rsp e c tiv isq u e iuris adiciendum . M unus hoc im plendo efficacem co n iun ction em cum c u ltu ra iu rid ic a p ro b a b u n t et ad fru ctiferu m m in isteriu m fam i­ liae gen tiu m p rae b e n d u m co n ferren t.