AntropomorÞ zacja robotów
spo
ïecznych przez dzieci i dorosïych
na przyk
ïadzie RoboThespiana
z Centrum Nauki Kopernik
3
Opiekun naukowy: dr Anna Piotrowska
Sylwia Borycka – studentka I roku studiów II stopnia kierunku ZarzÈdzanie, spe-cjalnoĂÊ w zakresie: ZarzÈdzanie w Wirtualnym ¥rodowisku. Absolwentka Psy-chologii w zarzÈdzaniu w Akademii Leona Koěmiñskiego. Prelegentka na dwóch ogólnopolskich konferencjach naukowych: Emocje robotów w narracjach kultury
i technologii w Krakowie oraz Wiedza kluczem do sukcesu w odzi.
Stypendyst-ka Rektora i Fundacji Koěmiñskich. DoĂwiadczenie zawodowe zdobywaïa m.in. wbGMC Sp. z o.o., Centrum Nauki Kopernik, Stowarzyszeniu WIOSNA oraz orga-nizacjach studenckich.
Abstrakt
Celem badania byïo okreĂlenie, czy i w jakim stopniu grupa badanych dzieci i dorosïych, odwiedza-jÈcych Centrum Nauki Kopernik, antropomorfizuje robota spoïecznego RoboThespiana, a nastÚpnie wykazanie podobieñstw czy teĝ róĝnic w sposobie antropomorfizacji przez obie grupy respondentów. RoboThespian to robot humanoidalny. Maszyna wykonuje zadania, wybrane przez uĝytkownika, spo-Ăró d ikon umieszczonych na ekranie – potrafi kiwaÊ gïowÈ, gestykulowaÊ, mówiÊ, a takĝe wyraĝaÊ uczucia. BadanÈ grupÈ byli zwiedzajÈcy Centrum Nauki Kopernik: dzieci i doroĂli. Przeprowadzono obserwacjÚ nieuczestniczÈcÈ. Róĝnice dotyczÈ kwestii nadawania imienia czy komunikacji z robo-tem. Dzieci nadawaïy obiektowi nazwÚ, zadawaïy pytania, na które oczekiwaïy odpowiedzi, abtakĝe wyraĝaïy wobec niego emocje i próbowaïy nawiÈzaÊ z nim kontakt. Moĝe to ĂwiadczyÊ o przypisy-waniu robotowi ĂwiadomoĂci i wolnej woli. WĂród dorosïych nie zaobserwowano tendencji do nada-wania imion, zadanada-wania pytañ nastawionych na uzyskanie informacji czy nazynada-wania swoich uczuÊ wobec obiektu. W celu pogïÚbienia wiedzy na temat sposobów antropomorfizacji zostaïo przepro-wadzone drugie badanie. WykorzystanÈ metodÈ agregacji danych byï kwestionariusz, który zawieraï 14-pozycyjnÈ skalÚ i dotyczyï trzech rodzajów cech ludzkich: pozytywnych, negatywnych i zwiÈ-zanych zbzachowaniem. Róĝnice pomiÚdzy dzieÊmi i dorosïymi zaobserwowano w zakresie cech: taktowny i twórczy. Tendencja do antropomorfizacji moĝe ĂwiadczyÊ o wiÚkszej otwartoĂci na wspóï-pracÚ z robotami.
Sïowa kluczowe: antropomorfizacja, roboty spoïeczne, RoboThespian, trójczynnikowa teoria
antropomorfizacji, dolina niesamowitoĂci
Anthropomorphization of social robots by children and adults: a case of RoboThespian from the Copernicus Science Center Abstract
The aim of this study was to identify and characterize the phenomenon of anthropomorphization. The research group included 30 children and 30 adults who visited a Copernicus Science Center and had interaction with RoboThespian. RoboThespian is abhumanoid robot that is programmed to do everything that has been chosen by users on a special operator’s panel. RoboThespian is able to nod, speak, gesticulate and express feelings. A research technique was a non-participation observation. Abresearcher watched participants with no taking an active part. The differences between children and adults concern communication with the robot and giving it name. Children gave the robot abname, asked questions and waited for the answer, as well as expressed their feelings to the robot such as happiness or anger. This can indicate assigning the robot consciousness and free will. Among adults, there was no tendency to give the robot names, ask questions aiming to obtain an information or describing feeling due to robot. In order to deepen the knowledge about anthropomorphization, absecond study was carried out by the researcher. The data aggregation method was a questionnaire. In research was used a 14-position scale that described three types of features: positive, negative and behavioral. Differences between children and adults were observed in features such as tactful and creative. The tendency of anthropomorphization may indicate a greater openness on cooperation with robots.
1. Wst
Úp
Wiek XXI przyniósï duĝe zmiany zwiÈzane z postÚpem nowych technolo-gii. Na rynku pojawiajÈ siÚ wciÈĝ nowe rodzaje robotów, które majÈ zastosowa-nie w medycyzastosowa-nie, przemyĂle, wojsku czy w szkolnictwie. Wobec zwiÚkszajÈcej siÚ liczby urzÈdzeñ, które czÚsto sÈ wykonywane na podobieñstwo czïowieka, zasadne wydaje siÚ pytanie o to, jak ludzie postrzegajÈ tego rodzaju maszyny. Czy przypisujÈ im cechy ludzkie? Jest to szczególnie ciekawe w kontekĂcie pojawiajÈ-cych siÚ zmian na rynku pracy, gdzie maszyny coraz czÚĂciej zastÚpujÈ czïowieka. Szczególnie interesujÈcy wydaje siÚ stosunek ludzi do robotów spoïecznych, któ-rych rolÈ jest „wchodzenie w interakcje z czïowiekiem na poziomie emocjonal-nym” (Darling, 2012, s. 65).
Tematem niniejszego opracowania jest zjawisko antropomorfizacji robo-tów spoïecznych przez dzieci i dorosïych na przykïadzie robota spoïecznego –bRoboThespiana. Wybraïam ten temat, gdyĝ interesujÚ siÚ zagadnieniami zbdzie-dziny psychologii powiÈzanymi z nowymi technologiami, a wiÚc jest on zbieĝny z moimi zainteresowaniami. Poza tym poruszana problematyka moĝe byÊ istotna z punktu widzenia chociaĝby konstruktorów robotów, szczególnie wb dzisiej-szych czasach, gdy nowe technologie coraz mocniej wkraczajÈ do naszego ĝycia codziennego.
Celem artykuïu jest okreĂlenie, czy i w jakim stopniu robot spoïeczny RoboThespian jest antropomorfizowany przez dzieci i dorosïych, odwiedzajÈ-cych Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, a takĝe okreĂlenie ewentualnych róĝnic i podobieñstw w sposobie antropomorfizacji przez obie badane grupy. RoboThespian jest robotem humanoidalnym. Maszyna wykonuje zadania, wybrane przez uĝytkownika, spoĂród ikon umieszczonych na ekranie – potrafi kiwaÊ gïowÈ, gestykulowaÊ, a nawet wyraĝaÊ uczucia.
PodstawÚ do napisania artykuïu stanowiïa literatura przedmiotu oraz dwa badania autorskie. Pierwsze z nich zostaïo przeprowadzone w grudniu 2017 r., drugie w styczniu 2018 roku. W opracowaniu opisano zjawisko antropomorfiza-cji, psychologiczne uwarunkowania róĝnic w postrzeganiu robotów oraz przed-stawiono i zinterpretowano wyniki przeprowadzonych badañ. Respondentami byïy dzieci i osoby dorosïe odwiedzajÈce Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. NarzÚdzia wykorzystane w badaniu to: obserwacja i kwestionariusz. W badaniu okreĂlono równieĝ stosunek dorosïych do robotów spoïecznych z wykorzysta-niem polskiej adaptacji skali NARS.
2. Poj
Úcie antropomorfizacji
Ze zjawiskiem antropomorfizacji spotykamy siÚ w ĝyciu codziennym. Przykïady nagïoĂnione przez media to chociaĝby: postaÊ Japoñczyka, który oĝe-niï siÚ z postaciÈ z gry Love Plus (o imieniu Nene) czy kobiety, która staïa siÚ ĝonÈ wieĝy Eiffla. Zjawisko to pojawia siÚ równieĝ w meteorologii, gdzie hura-gany nazywane sÈ imionami ĝeñskimi i mÚskimi oraz kinematografii, np.: w filmie „MiïoĂÊ Larsa”, gdzie tytuïowy bohater zakochuje siÚ w dmuchanej lalce, wbobra-zie „Ona”, gdwbobra-zie widzimy relacjÚ pomiÚdzy czïowiekiem i maszynÈ czy wb„Ex Machina”, gdzie robot Ava manipuluje mÚĝczyznÈ.
Zgodnie z definicjÈ zaprezentowanÈ przez profesora Krzysztofa Mudynia pojÚcie antropomorfizacji moĝe byÊ interpretowane na wiele sposobów. „MówiÈc o antropomorfizacji moĝna zatem mieÊ na myĂli:
1) spontanicznÈ i powszechnÈ we wczesnej fazie rozwoju ontogenetycznego tendencjÚ do przypisywania ludzkich cech niemal wszystkim elementom rzeczywistoĂci;
2) wybiórcze (spontaniczne lub rozmyĂlne) przypisywanie przez ludzi doro-sïych niektórych wïaĂciwoĂci, uwaĝanych za typowo ludzkie, „obiektom” pozaludzkim;
3) metodyczne ujmowanie niektórych systemów zïoĝonych w kategoriach „systemów intencjonalnych” w rozumieniu Daniela Dennetta w celu bar-dziej efektywnego przewidywania (wyjaĂniania) ich zachowañ;
4) wykorzystywanie fizycznego (takĝe symboliczno-kulturowego) podobieñ-stwa do ludzkich wïaĂciwoĂci przy projektowaniu inteligentnych urzÈdzeñ (robotów) i antropomorfizujÈcej grafiki dla reprezentowania wirtualnych agentów, dziaïajÈcych w Ărodowisku cyfrowym, w celu zwiÚkszenia atrak-cyjnoĂci produktu lub uïatwienia komunikacji czïowiek–maszyna” (Mudyñ, 2012, s. 3).
Mniej rozbudowanÈ definicjÚ podajÈ Waytz, Cacioppo i Epley, którzy zjawisko antropomorfizacji tïumaczÈ jako „przypisywanie obiektowi ludzkich wïaĂciwoĂci” (Waytz, Cacioppo i Epley, 2007, s. 864).
BiorÈc pod uwagÚ coraz czÚstszy kontakt ludzi z robotami, trzeba stwier-dziÊ, ĝe zjawisko antropomorfizacji jest tematem bardzo aktualnym. Z robotami moĝemy siÚ spotkaÊ nie tylko w centrach nauki, takich jak np. Centrum Nauki Kopernik, ale równieĝ w dziaïach obsïugi klienta, gdzie wykorzystywane sÈ chat-boty; w szpitalach, gdzie roboty asystujÈ przy zabiegach chirurgicznych czy reha-bilitacji.
3. Psychologiczne uwarunkowania ró
ĝnic
w postrzeganiu robotów
Psychologia rozwoju
Zjawisko antropomorfizacji moĝna analizowaÊ, biorÈc pod uwagÚ róĝne stadia rozwojowe dzieci. Duĝy wkïad w badaniach nad tym zjawiskiem, wniósï sïynny badacz i teoretyk Jean Piaget, który nazwaï je „animizmem dzieciÚcym” (Mudyñ, 2012). Animizm to przypisywanie egzystencji i ĂwiadomoĂci obiektom nieoĝy-wionym (Piaget, 2011). Piaget wyróĝniï cztery grupy animizmu odpowiadajÈce kolejnym stadiom rozwojowym dzieci:
• pierwsze stadium (trwa do 6., 7. roku ĝycia) – „Ăwiadome jest wszystko, co ma jakÈkolwiek aktywnoĂÊ, nawet to, co jest nieruchome” (Piaget, 2011, s.b140),
• drugie stadium (trwa Ărednio od 6.–7. roku ĝycia do 8.–9. roku ĝycia) –b„ĂwiadomoĂÊ zarezerwowana jest dla ciaï w ruchu. Sïoñce i rower sÈ Ăwiadome; zaĂ stóï ibkamieñ nie sÈ” (Piaget, 2011, s. 140),
• trzecie stadium (trwa od 8.–9. do 11.–12. roku ĝycia) – „(…) przedmioty obdarzone ruchem wïasnym, jak ciaïa niebieskie, wiatr itp., sÈ jedynie uwaĝane za Ăwiadome, podczas gdy przedmioty takie jak rowery itp., któ-rym ruch zostaï nadany z zewnÈtrz, sÈ pozbawione ĂwiadomoĂci” (Piaget, 2011, s.b141),
• czwarte stadium (po 11. roku ĝycia) – „ĂwiadomoĂÊ zastrzeĝona jest dla zwierzÈt” (Piaget, 2011, s. 141).
Tendencja do antropomorfizacji wystÚpuje w tzw. okresie przedoperacyjnym (drugie stadium) i zanika w fazie operacji konkretnych, czyli w trzecim stadium rozwojowym (Mudyñ, 2012). Teoria Piageta, dotyczÈca róĝnych stadiów rozwojo-wych, ma teĝ swoich oponentów, którzy krytykujÈ m.in. powiÈzanie wieku z roz-wojem intelektualnym czy nieuwzglÚdnienie nauczania i wychowania. Pomimo to nie moĝna nie wspomnieÊ o jego znacznym wkïadzie w zjawisko badañ nad antropomorfizacjÈ, które nastÚpnie rozwinÚli inni badacze.
Trójczynnikowa teoria antropomorfizacji
Twórcami trójczynnikowej teorii antropomorfizacji sÈ: Nicholas Epley, Adam Waytz i John Cacioppo. Jest to teoria bÚdÈca podsumowaniem dotychczasowych badañ nad antropomorfizacjÈ. „Przyczyny antropomorfizacji podporzÈdkowuje siÚ tu trzem determinantom psychologicznym: dostÚpnej wiedzy (Elicited Agent Knowledge), motywacji sprawstwa (Effenctance Motivation) oraz motywacji
spo-ïecznej (Sociality Motivation), które przenikajÈ siÚ z uwarunkowaniami dyspozy-cyjnymi, rozwojowymi, sytuacyjnymi i kulturowymi” (La Torre i Mudyñ, 2014, s.b61; za: Epley, Waytz i Cacioppo, 2007).
Ludzie polegajÈ na swojej wiedzy na temat samych siebie i innych ludzi, by oceniÊ inne nieznane sobie obiekty (Eyssel i Loughnan, 2013). KonfrontujÈ swojÈ wiedzÚ na temat Ăwiata i siebie z nieznanym obiektem, a nastÚpnie na zasa-dzie myĂlenia egocentrycznego lub empatycznego antropomorfizujÈ (La Torre ibMudyñ, 2014; za Epley, Waytz i Cacioppo, 2007). PodstawÚ zjawiska antropo-morfizacji stanowi wiÚc wiedza o sobie samym, gdyĝ jest zdobywana od najmïod-szych lat i zawiera wiÚcej szczegóïów niĝ wiedza o obiektach nieludzkich. Jest ona równieĝ ïatwiej dostÚpna w momencie konfrontacji z elementami rzeczywi-stoĂci (Epley i in., 2007). Poczucie sprawstwa moĝemy zdefiniowaÊ jako poczucie, ĝe to ja jestem odpowiedzialny za dziaïania (Nowakowski i Komendziñski, 2010). Motywacja sprawstwa wpïywa na zmniejszenie niepewnoĂci wobec obiektów, które znajdujÈ siÚ w otoczeniu. AntropomorfizujÈc, ludzie pragnÈ zachowaÊ kon-trolÚ nad obiektem (Epley i in., 2007).
Motywacja spoïeczna to chÚÊ kontaktów z innymi agentami – luděmi lub innymi obiektami, a takĝe bycia zaakceptowanym przez nich (Epley i in., 2007). Ludzie w innych szukajÈ przyjaciela lub wroga. W sytuacji, gdy czïowiek ma poczucie braku wiÚzi z innymi luděmi, zaczyna antropomorfizowaÊ obiekty. Wbten sposób zaspokaja motywacjÚ spoïecznÈ. Moĝna wiÚc wysunÈÊ wniosek, ĝe ludzie samotni silniej antropomorfizujÈ, natomiast ludzie, którzy sÈ silniej zwiÈzani zbinnymi przedstawicielami swojego gatunku sïabiej (Epley i in., 2007).
Wiedza na temat dziaïania trójczynnikowej teorii antropomorfizacji oraz powiÈzanie motywacji sprawstwa, spoïecznej i dostÚpnej wiedzy ze sobÈ, pozwa-lajÈ na okreĂlenie, jakiego typu roboty budzÈ najwiÚkszÈ sympatiÚ u ludzi. Moĝe to mieÊ znaczenie szczególnie w dzisiejszych czasach, w dobie postÚpujÈcej cyfry-zacji, gdzie czïowiek coraz czÚĂciej wchodzi w interakcje z robotami, np.bkorzy-stajÈc z usïug wirtualnych asystentów.
4. Inne czynniki wp
ïywajÈce na antropomorfizacjÚ robotów
Ze zjawiskiem antropomorfizacji wiÈĝe siÚ ĂciĂle pojÚcie doliny
niesamowi-toĂci. Jest to nazwa wprowadzona przez Moriego, który definiuje jÈ jako
„nie-oczekiwane pojawienie siÚ negatywnych odczuÊ i dyskomfortu podczas interakcji zbrobotami o wysokim, ale nie doskonaïym podobieñstwie do czïowieka” (Mori, 1970, s. 33). Oznacza to, ĝe robot jest postrzegany pozytywnie, kiedy ma cechy podobne do czïowieka, jednak tylko do pewnego momentu. Po przekroczeniu pewnej granicy wywoïuje lÚk, obrzydzenie lub inne niepozytywne uczucia.
TendencjÚ do antropomorfizacji warunkuje podobieñstwo maszyn do czïo-wieka; szczególnie waĝny jest wyglÈd twarzy czy ksztaït sylwetki (La Torre ibMudyñ, 20140. Kaĝda osoba postrzega jednak obiekty w sposób indywidualny. Ludzie róĝniÈ siÚ teĝ rodzajem emocji, które odczuwajÈ do okreĂlonych agentów i ich nasileniem.
Oprócz wyglÈdu zewnÚtrznego robotów istotne wydaje siÚ teĝ odniesienie do ich innych cech, takich jak np. gïos. Okazuje siÚ, ĝe obiekty komunikujÈce siÚ za pomocÈ ludzkiego gïosu sÈ równieĝ antropomorfizowane (La Torre i Mudyñ, 2014; za: Waytz, Cacioppo i Epley, 2010). Na uwagÚ zasïuguje fakt, ĝe zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez Eyssel i in. wiÚkszÈ sympatiÈ cieszÈ siÚ obiekty obdarzone gïosem ludzkim, niĝ mowÈ syntetycznÈ (Eyssel i in., 2012).
Zgodnie z neurobiologiÈ tendencja do antropomorfizowania wiÈĝe siÚ zbaktyw-noĂciÈ takich struktur jak:
• neurony lustrzane,
• czÚĂÊ brzuszno-przyĂrodkowa kory przedczoïowej, • ciaïo migdaïowate.
Neurony lustrzane to „neurony, które uaktywniajÈ siÚ, gdy zwierzÚ lub czïo-wiek podejmuje jakieĂ dziaïanie lub obserwuje je u innych” (Ciccarelli i Noland White, 2015, s. 76). Okazuje siÚ, ĝe ludzie wykazujÈ aktywnoĂÊ neuronów lustrza-nych nie tylko podczas kontaktu z przedstawicielem swojego gatunku, lecz takĝe przy spotkaniu z antropomorfizowanym obiektem (Epley i in., 2010).
CzÚĂÊ brzuszno-przyĂrodkowa kory przedczoïowej równieĝ uaktywnia siÚ wbkontaktach z antropomorfizowanym obiektem (Epley, Schroeder i Waytz, 2013).
„Ciaïo migdaïowate reaguje na boděce, gïównie negatywne, zwiÈzane zbzagroĝeniem” (Ohme, 2017, s. 83). Moĝe np. zmobilizowaÊ osobÚ do ucieczki lub do walki w przypadku zagroĝenia (Ohme, 2017). Ciaïo migdaïowate ocenia wiÚc istotnoĂÊ boděców, które napotyka w ĝyciu codziennym (Epley i in., 2013), w tym nieludzkich agentów.
Zarysowane przyczyny antropomorfizacji pozwalajÈ lepiej zrozumieÊ postrze-ganie rzeczywistoĂci przez czïowieka i jego stosunek do obiektów nieoĝywionych. Naleĝy jednak podkreĂliÊ, ĝe odbieranie przez czïowieka innych agentów wbduĝej mierze jest powiÈzane z nieuĂwiadomionymi, automatycznymi procesami.
5. Cel i metodyka bada
ñ
Celem badania byïo okreĂlenie, czy i w jakim stopniu grupa badanych dzieci i dorosïych, odwiedzajÈcych Centrum Nauki Kopernik, antropomorfizuje robota spoïecznego RoboThespiana, a nastÚpnie wykazanie podobieñstw czy teĝ róĝ-nic w sposobie antropomorfizacji przez obie grupy respondentów. RoboThespian
jest robotem humanoidalnym. Maszyna wykonuje zadania, wybrane przez uĝyt-kownika, spoĂród ikon umieszczonych na ekranie – potrafi kiwaÊ gïowÈ, gesty-kulowaÊ, mówiÊ, a takĝe wyraĝaÊ uczucia. Znajduje siÚ przy wejĂciu gïównym do Centrum Nauki Kopernik. RoboThespian nie potrafi sam inicjowaÊ kontaktu zbodwiedzajÈcymi, a jedynie wykonywaÊ wybrane przez nich na ekranie polece-nia. Badani podchodzili do RoboThespiana i sami decydowali o tym, jaka bÚdzie reakcja robota. Mieli do wyboru m.in. cytowanie przez niego utworu literackiego, naĂladowanie bohatera bajki czy filmu, poruszanie gïowÈ, rÚkami, zadawanie krótkich pytañ.
Ilustracja 1. RoboThespian
½ródïo: Pixabay: https://pixabay.com/pl/robot-android-maszyny-nowoczesny-355340/
W celu zbadania zjawiska antropomorfizacji przeprowadzono dwa badania: obserwacjÚ nieuczestniczÈcÈ i ankietÚ. Pierwsze z nich miaïo na celu stworze-nie listy komunikatów kierowanych przez dzieci i dorosïych do RoboThespiana, abnastÚpnie okreĂlenie, które z nich ĂwiadczÈ o antropomorfizowaniu tego robota. Podczas obserwacji badacz nie ingerowaï w zachodzÈce interakcje.
Ankieta z kolei zostaïa przeprowadzona w celu okreĂlenia, które cechy sÈ najbardziej charakterystyczne dla RoboThespiana wedïug dzieci i dorosïych, a nastÚpnie wybrania spoĂród nich tych, które ĂwiadczÈ o antropomorfizacji obiektu. Rodzice podpisywali zgodÚ na udziaï w badaniu dzieci. Sami równieĝ wyraĝali chÚÊ udziaïu w przedsiÚwziÚciu. W ankiecie wykorzystano siedmiostop-niowÈ skalÚ, która odnosiïa siÚ do trzech grup cech:
• trzy cechy antropomorficzne zwiÈzane z zapewnieniem wiÚzi spoïecznych (miïy, taktowny, sympatyczny),
• cztery cechy antropomorficzne zwiÈzane z relacjami spoïecznymi (prze-biegïy, zakïopotany, zazdrosny, twórczy),
• siedem cech nieantropomorficznych, bÚdÈcych opisem zachowañ (agre-sywny, zwinny, aktywny, energiczny, strachliwy, ospaïy, silny fizycznie) (Epley i in., 2008).
NarzÚdzie to zostaïo zaadoptowane z badania przeprowadzonego na zwierzÚ-tach przez Epley i in. (2008). Badani mieli moĝliwoĂÊ dopytaÊ badacza obznaczenie sïów. WĂród dorosïych okreĂlono takĝe stosunek do robotów spoïecznych zbwyko-rzystaniem polskiej wersji skali NARS-PL (skala negatywnej postawy wobec robotów) (Róĝañska-Walczuk i in., 2016). „Oryginalna, japoñska skala NARS zawiera 14 pozycji, tworzÈcych trzy podskale: negatywnej postawy wobec inte-rakcji zbrobotami (NARS-interakcja, ang. NARS-interaction), negatywnej postawy wobec robotów, uwzglÚdniajÈc wpïyw spoïeczny (NARS-wpïyw spoïeczny, ang.bNARS-Social Inßuence) oraz negatywnej postawy wobec robotów, uwzglÚd-niajÈc emocje w interakcji z robotami (NARS-emocje, ang. NARS-Emotion)” (Róĝañska-Walczuk i in., 2016, s. 2). W badaniu wykorzystano polskÈ adaptacjÚ tej skali, gdyĝ zaproponowany przez japoñskich naukowców wzór nie sprawdza siÚ w warunkach europejskich, co potwierdziïy przeprowadzone badania (Róĝañska-Walczuk i in., 2016).
Badaniem objÚto w sumie 194 osoby: 119 dzieci i 75 dorosïych. Przepro-wadzono je w Centrum Nauki Kopernik. Kaĝda osoba wypeïniaïa ankietÚ indy-widualnie. ObserwacjÚ przeprowadzono w grudniu 2017 r., a ankietÚ wbstyczniu 2018 roku.
Tabela 1. Liczba osób biorÈcych udziaï w obserwacji i ankiecie
Techniki badawcze Liczba osób
Dzieci DoroĂli
Obserwacja 89 45
Ankieta 30 30
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie przeprowadzonego badania.
¥rednia wieku dzieci biorÈcych udziaï w badaniu kwestionariuszowym wynio-sïa: 11 lat, natomiast dorosïych: 39 lat. WĂród objÚtych badaniem dorosïych nie byïo osób majÈcych wyksztaïcenie: podstawowe i gimnazjalne. NajwiÚcej respon-dentów miaïo wyksztaïcenie wyĝsze (18 wskazañ). Klasy, do których najczÚĂciej uczÚszczaïy dzieci, to V i VI klasa szkoïy podstawowej (po 8 wskazañ).
Tabela 2. Dane demograficzne zebrane w badaniu kwestionariuszowym
PïeÊ Liczba respondentów
Kobiety 19
Dziewczynki 16
MÚĝczyěni 11
Chïopcy 14
Wyksztaïcenie osób dorosïych
Podstawowe 0
Gimnazjalne 0
Zasadnicze zawodowe 1
¥rednie 11
Wyĝsze 18
Klasy do których uczÚszczaïy dzieci
I klasa szkoïy podstawowej 2
II klasa szkoïy podstawowej 1
III klasa szkoïy podstawowej 4
IV klasa szkoïy podstawowej 4
V klasa szkoïy podstawowej 8
VI klasa szkoïy podstawowej 8
VII klasa szkoïy podstawowej 2
I liceum 1
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie przeprowadzonych badañ.
Zaïoĝono, ĝe dzieci i doroĂli (ze wzglÚdu na wiek) róĝniÈ siÚ zakresem dobie-ranego sïownictwa, a takĝe w róĝnym stopniu majÈ stycznoĂÊ z nowÈ technologiÈ. Mali respondenci dorastajÈ w czasach nowych technologii, urzÈdzenia elektro-niczne (telefony, komputery) towarzyszÈ im niemalĝe kaĝdego dnia juĝ od naj-mïodszych lat, w przeciwieñstwie do rodziców, którzy z nowymi technologiami mieli stycznoĂÊ nieco póěniej. W zwiÈzku z tym postawiono hipotezÚ, ĝe obie grupy bÚdÈ róĝniïy siÚ swojÈ postawÈ w odniesieniu do humanoidalnego robota – RoboThespiana i stopniem antropomorfizacji. Otrzymane wyniki porównano zbrozwaĝaniami teoretycznymi przeprowadzonymi przez innych badaczy.
6. Wyniki
W pierwszej czÚĂci badania (obserwacji nieuczestniczÈcej), badajÈc zjawisko antropomorfizacji, zwrócono uwagÚ na komunikaty zarówno werbalne, jak i nie-werbalne kierowane przez respondentów podczas interakcji z Robo Thespianem. Wszystkie wypowiedzi i zachowania zostaïy podzielone na 4 kategorie ogólne, takie jak:
• traktowanie RoboThespiana, jakby byï czïowiekiem, • przypisywanie RoboThespianowi ludzkich wïaĂciwoĂci, • nadawanie robotowi imienia,
• odczuwanie do robota nasilonych emocji.
W odniesieniu do komunikacji werbalnej i niewerbalnej wĂród dorosïych ibdzieci zaobserwowano podobieñstwa i róĝnice. Zarówno niepeïnoletni, jak i peï-noletni odwiedzajÈcy witali RoboThespiana (np. „CzeĂÊ, robotku!”, „Siema, jak siÚ masz?”) i odpowiadali na jego pytania (np. RoboThespian: „Chcesz zobaczyÊ jak gram?” Kobieta: „No jasne”). WĂród dzieci zaobserwowano dodatkowo kiero-wanie do robota:
• pytañ (np.: Dziewczynka: „Czy lubisz lody?”), • przezwisk (np.: Chïopiec: „Ty draniu maïy!”),
• próĂb (np.: Chïopiec: „ZaĂpiewaj: chce siÚ bawiÊ do rana”).
W Ăwietle przeprowadzonych badañ szczególnie interesujÈce wydaje siÚ przejawianie przez niektóre z dzieci, agresji w stosunku do robota. Niepeïnoletni respondenci grozili RoboThespianowi piÚĂciÈ, wzywali do walki (np.: Chïopiec: „Chcesz siÚ biÊ?”) czy stosowali wobec niego przezwiska (np.: Chïopiec: „Ty gïupia dziewczynko!”, Chïopiec: „Gïupi jesteĂ.”). Zjawisko agresji w stosunku do obiektu zaobserwowano tylko wĂród chïopców. „(…) antropomorfizacja moĝe powodowaÊ dwojakie konsekwencje – nie tylko wzbudzaÊ sympatiÚ, ale teĝ anty-patiÚ do obiektu” (La Torre i Mudyñ, 2014). Zachowanie dzieci moĝe teĝ byÊ wynikiem strachu przed nieznanym obiektem.
W badanej grupie dzieci zaobserwowano takĝe nadawanie robotowi wymy-Ălonego przez siebie, imienia (np. „Zdzichu”) czy zaczerpniÚtego z filmów science fiction (np. „To jest Terminator”).
Tym, co odróĝniaïo dzieci i dorosïych, byïo przypisywanie przez peïnolet-nich respondentów RoboThespianowi emocji wyĝszego rzÚdu (np.: Kobieta: „Zdenerwowaï siÚ”) czy stanów (np.: MÚĝczyzna: „Chyba jest juĝ zmÚczony”). Zjawiska tego nie zaobserwowano wĂród niepeïnoletnich uczestników obser-wacji. Moĝe to wynikaÊ z posiadania przez osoby dorosïe bogatszego sïownic-twa. Ubdzieci dopiero wraz z ich rozwojem zwiÚksza siÚ liczba uĝywanych przez nie sïów oraz umiejÚtnoĂÊ stosowania rzeczowników abstrakcyjnych (Matczak,
2003). „Z czasem obok pojÚÊ konkretnych o róĝnej ogólnoĂci (takich jak: wróbel, ptak, zwierzÚ) dziecko zaczyna posïugiwaÊ siÚ pojÚciami abstrakcyjnymi, takimi jak: sprawiedliwoĂÊ, koleĝeñstwo, mÈdroĂÊ itd. Szczególny postÚp w tym zakre-sie obserwuje siÚ w wieku 10–14 lat” (Matczak, 2003, s. 70).
W odniesieniu do komunikacji niewerbalnej dzieci stosowaïy gestykulacjÚ ibmimikÚ (np.: pokazywanie jÚzyka), doroĂli jedynie machali do robota. Przykïady komunikacji werbalnej i niewerbalnej przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Przykïady antropomorfizacji wyróĝnione w obserwacji nieuczestniczÈcej
Przejaw antropomorfizacji
Aspekt szczegóïowy
antropomorfizacji Dzieci DoroĂli
Traktowanie RoboThespiana, jakby byï czïowiekiem – komunikacja niewerbalna
Gesty – machanie do robota– pokazywanie robotowi Ărodkowego palca – machanie do robota
Mimika
– kiedy robot cmoka, dzieci równieĝ wysyïajÈ mu buziaka
– pokazywanie jÚzyka Brak
Przypisywanie ludzkich wïaĂciwoĂci
Emocje wyĝszego
rzÚdu Brak Kobieta: „Zdenerwowaï siÚ”
Emocje niĝszego
rzÚdu Chïopiec: „Smuci siÚ, patrzcie on smuci siÚ!” Kobieta: „Jest zïy” Cechy Brak MÚĝczyzna: „Chyba juĝ jest zmÚczony”
Nadawanie imienia ImiÚ Chïopiec: „On nazywa siÚ Zdzichu”Chïopiec: „To jest Terminator” Brak
Przejaw antropomorfizacji
Aspekt szczegóïowy antropomorfizacji
Dzieci DoroĂli
Odczuwanie do niego nasilonych emocji
– Dziewczynka: „Jezu, zostaw go,
nie torturuj go” Brak
Traktowanie RoboThespiana, jakby byï czïowiekiem – komunikacja werbalna
Powitanie Chïopiec: „CzeĂÊ robotku.”Chïopiec: „Dzieñ dobry.” Kobieta: „Siema, jak siÚ masz?”
Odpowiadanie na pytania RoboThespiana
RoboThespian: „Czy nie powinieneĂ juĝ iĂÊ?
Chïopiec: Jeszcze nie.”
RoboThespian: „Chcesz zobaczyÊ moje pneumatyczne robomiÚĂnie? Dziewczynka: „Tak, bardzo!”
RoboThespian: „Chcesz zobaczyÊ jak gram?” Kobieta: „No jasne”
Pytania nastawione na uzyskanie informacji
Dziewczynka: „Czy lubisz lody?” Chïopiec: „Czy masz przyjacióï?” Dziewczynka: „Ile masz lat?”
Brak
Przezwiska
Chïopiec: „Ty dziadu! (pokazuje jÚzyk).” Chïopiec: „Ty wredny!”
Chïopiec: „Ty dr aniu maïy!” Chïopiec: „Ty gïupia dziewczynko!” Chïopiec: „Gïupi jesteĂ.”
Brak
ProĂby Chïopiec: „ZaĂpiewaj: chce siÚ bawiÊ do rana” Brak
ObjÚte badaniem kwestionariuszowym osoby poproszono o wskazanie mak-symalnie 6 cech najlepiej opisujÈcych RoboThespiana. NastÚpnie wypisane przez dzieci i dorosïych cechy podzielono na cztery kategorie: emocje, wyglÈd, zacho-wanie, aspekt kognitywny. OdnoĂnie do zachowania dzieci czÚĂciej uĝywaïy sïów wskazujÈcych na emocjonalnÈ relacjÚ z robotem, podczas gdy doroĂli opisywali je w sposób bardziej formalny. W przypadku pozostaïych trzech aspektów cechy wypisane przez dzieci i dorosïych byïy podobne.
Tabela 4. Cechy opisujÈce RoboThespiana
Emocje WyglÈd
Dzieci DoroĂli Dzieci DoroĂli
wesoïy, romantyczny uczuciowy
duĝy, chudy, nowoczesny, trochÚ popsuty, wysoki lĂniÈcy, dobrze wykonany, dosyÊ wysoki, statyczny, pïynne ruchy, maïo ruchliwy, powolny, zuĝyty, zgrabny,
sztywny, nowoczesny, wspóïczesny
Zachowanie Aspekt kognitywny
Dzieci DoroĂli Dzieci DoroĂli
miïy, przyjacielski, sympatyczny, towarzyski, pracowity, pomocny, kulturalny, niezdecydowany sprytny, cierpliwy, miïy, uprzejmy, taktowny, dobrze wychowany, przyjazny, kontaktowy mÈdry, inteligentny, kreatywny, ambitny, ciekawski inteligentny, twórczy, sprytny
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie przeprowadzonego badania.
W badaniu wykorzystano równieĝ polski odpowiednik skali antropomorfiza-cji. Badanych poproszono o wskazanie na siedmiostopniowej skali, na ile zgadzajÈ siÚ ze stwierdzeniem, ĝe RoboThespian jest: miïy, taktowny, sympatyczny, prze-biegïy, zakïopotany, zazdrosny, twórczy, agresywny, zwinny, aktywny, energiczny, strachliwy, ospaïy, silny fizycznie.
Porównano Ărednie stwierdzeñ wĂród dzieci i dorosïych oraz przeprowa-dzono analizÚ statystycznÈ w programie IBM SPSS Statistics 19. Wykonano test t-studenta dla prób niezaleĝnych, w celu sprawdzenia, czy zachodzÈ istotne sta-tystycznie róĝnice miÚdzy dzieÊmi i dorosïymi w odniesieniu do jednego z pytañ ankietowych. ZaleĝnoĂci istotne statystycznie na poziomie p<0,05 oznaczono *. Analiza znajduje siÚ w tabeli 5.
WĂród wskazañ dzieci i dorosïych nie zaobserwowano zbyt wielkich róĝnic. Zarówno dzieci, jak i doroĂli uwaĝajÈ, ĝe RoboThespian w niewielkim stopniu byï: przebiegïy, zakïopotany, zazdrosny, agresywny, strachliwy i ospaïy. NajwyĝszÈ Ăred-niÈ uzyskaïy cechy: miïy i sympatyczny, które naleĝÈ do cech antropomorficznych. Wszystkie cechy, które majÈ konotacjÚ negatywnÈ w jÚzyku polskim, uzyskaïy niskÈ ocenÚ na siedmiostopniowej skali zarówno wĂród dorosïych, jak ib dzieci. Test t-studenta wykazaï istotnÈ statystycznie róĝnicÚ pomiÚdzy dzieÊmi ibdoro-sïymi wbodniesieniu do cech: twórczy i taktowny. RoboThespian jest uwaĝany za bardziej twórczego przez dzieci niĝ dorosïych. Dzieci mogÈ mieÊ mniejszÈ Ăwiado-moĂÊ tego, ĝe maszyna jest zaprogramowana, a wszystkie jej sïowa ibgesty nie sÈ jej autonomicznÈ reakcjÈ. Dzieci uwaĝaïy równieĝ RoboThespiana za bardziej tak-townego niĝ doroĂli. PojÚcie „taktowny” mogïo byÊ inaczej odebrane przez dzieci i dorosïych. Istnieje prawdopodobieñstwo, ĝe dzieci nie zrozumiaïy znaczenia tego sïowa, szczególnie mïodsze osoby, znajdujÈce siÚ w stadium przedoperacyjnym.
Tabela 5. NatÚĝenie cech RoboThespiana wedïug dzieci i dorosïych
Cecha RoboThespiana ¥rednia wĂród dzieci Odchylenie standardowe ¥rednia wĂród dorosïych Odchylenie standardowe Test t-studenta t-studenta p miïy 6,10 1,09 6,27 0,98 –0,623 0,53 taktowny 5,67 1,52 4,80 1,69 2,126 0,038* sympatyczny 6,53 1,33 6,07 1,56 1,818 0,74 przebiegïy 3,20 1,20 3,17 1,46 0,063 0,95 zakïopotany 2,27 1,99 3,03 1,89 –1,866 0,067 zazdrosny 1,83 2,27 2,37 2,01 –1,189 0,239 twórczy 5,90 2,43 4,57 2,16 2,651 0,010* agresywny 1,40 2,41 1,87 2,15 –1,446 0,154 zwinny 3,47 2,50 3,80 2,24 –0,581 0,563 aktywny 5,70 2,48 5,20 2,27 1,155 0,253 energiczny 4,47 2,45 4,90 2,22 –0,825 0,413 strachliwy 2,03 2,41 2,57 2,21 –1,165 0,249 ospaïy 2,00 2,43 2,73 2,23 –1,767 0,083 silny fizycznie 4,27 2,42 4,20 2,23 0,140 0,889
* Respondenci mieli zaznaczyÊ jednÈ odpowiedě na siedmiostopniowej skali. ½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie przeprowadzonych badañ.
W przypadku skali NARS-PL doroĂli mieli zaznaczyÊ na piÚciostopniowej skali, w jakim stopniu zgadzajÈ siÚ z podanymi stwierdzeniami, gdzie 1 – „zdecy-dowanie siÚ nie zgadzam”, 2 – „raczej siÚ nie zgadzam”, 3 – „raczej siÚ zgadzam”,
4 – „zdecydowanie siÚ zgadzam”, 5 – „nie wiem”. NastÚpnie zsumowano wszyst-kie odpowiedzi w danym wierszu, eliminujÈc odpowiedě: „nie wiem”.
Wyniki pokazujÈ, ĝe respondenci w najwiÚkszym stopniu zgadzajÈ siÚ ze stwierdzeniami: „czuïbym siÚ swobodnie, rozmawiajÈc z robotem” (76 wskazañ) oraz „nie podoba mi siÚ poglÈd, by roboty lub jakaĂ sztuczna inteligencja wyda-waïy sÈdy w róĝnych kwestiach” (89 wskazañ). Najmniej respondenci zgadzajÈ siÚ ze stwierdzeniami: „sïowo »robot« nic dla mnie nie znaczy” (39 wskazañ) ib„obawiaïbym siÚ kierowaÊ robotem w obecnoĂci innych ludzi” (44 wskazania). Prawdopodobnie taki wynik (odnoĂnie poczucia swobody w rozmowie z robotem) jest konsekwencjÈ postÚpujÈcej popularyzacji robotów tzw. chatbotów – w dzia-ïach obsïugi klienta. Przykïady organizacji, które wykorzystujÈ tego typu rozwiÈ-zania to: Sephora, Facebook czy eBay (Pïaza, 2018). Chatboty sÈ czÚsto pierw-szym kontaktem w firmie. Pytanie dotyczÈce wydawania sÈdów przez sztucznÈ inteligencjÚ moĝe nawiÈzywaÊ do popularnej w debacie publicznej kwestii auto-nomicznych samochodów – czy powinny one mieÊ moralnoĂÊ, a co za tym idzie –bwydawaÊ decyzje w róĝnych kwestiach? Naukowcy pracujÈ nad tym, by stwo-rzyÊ mapÚ, która dziaïa na zasadach podobnych do sieci semantycznej. Po opraco-waniu wskazówek system moĝna by byïo wgraÊ do pamiÚci robota, w taki sposób, ĝeby jego decyzje moralne odpowiadaïy zachowaniom ludzi (Clark, 2016).
Tabela 6. Sumaryczna liczba punktów przypisana przez dorosïych z IV czÚĂci kwestionariusza, dotyczÈca stosunku dorosïych do robotów spoïecznych
Stwierdzenie Sumaryczna
liczba punktów
Sïowo „robot” nic dla mnie nie znaczy. 39
Obawiaïbym siÚ kierowaÊ robotem w obecnoĂci innych ludzi. 44
Czuïbym siÚ dziwnie, rozmawiajÈc z robotem. 50
Denerwowaïbym siÚ bardzo, nawet jeĝeli musiaïbym tylko stanÈÊ przed robotem. 53 Czuïbym siÚ nieswojo gdybym dostaï pracÚ, w której musiaïbym uĝywaÊ robotów. 55 Czuïbym siÚ pewnie, przebywajÈc z robotami obdarzonymi emocjami. 56 SÈdzÚ, ĝe gdybym zbyt mocno uzaleĝniï siÚ od robotów, coĂ zïego mogïoby siÚ staÊ. 56 CzujÚ, ĝe spoïeczeñstwo w przyszïoĂci bÚdzie zdominowane przez roboty. 58
Obawiam siÚ, ĝe roboty mogïyby mieÊ zïy wpïyw na dzieci. 59
Gdyby roboty odczuwaïy emocje, mógïbym siÚ z nimi zaprzyjaěniÊ. 61 Czuïbym siÚ nieswojo, gdyby roboty naprawdÚ odczuwaïy emocje 68
Gdyby roboty oĝyïy, mogïoby staÊ siÚ coĂ zïego. 69
Czuïbym siÚ swobodnie rozmawiajÈc z robotem. 76
Nie podoba mi siÚ poglÈd, by roboty lub jakaĂ sztuczna inteligencja wydawaïy sÈdy
w róĝnych kwestiach. 89
W przypadku kolejnego pytania ankietowego respondenci równieĝ mieli do wyboru jednÈ z 5 moĝliwoĂci, gdzie 1 oznaczaïo „zdecydowanie siÚ nie zgadzam”, 2 – „raczej siÚ nie zgadzam”, 3 – „raczej siÚ zgadzam”, 4 – „zdecydowanie siÚ zga-dzam”, 5 – „nie wiem”. NastÚpnie zsumowano wszystkie odpowiedzi w danym wierszu, eliminujÈc odpowiedě: „nie wiem”.
Respondenci w najwiÚkszym stopniu zgodzili siÚ ze stwierdzeniami: „robot nigdy nie bÚdzie odczuwaï emocji tak jak czïowiek” (85 wskazañ) oraz „robot zawsze bÚdzie imitacjÈ czïowieka” (88 wskazañ). Najmniej badani zgadzajÈ siÚ ze stwierdzeniami: „robot nigdy nie posiÈdzie ĂwiadomoĂci” (62 wskazania) i „robot nigdy nie bÚdzie siÚ posïugiwaï jÚzykiem tak samo jak czïowiek” (64b wskaza-nia). Obecnie na rynku istniejÈ roboty, które potrafiÈ naĂladowaÊ ludzkie emo-cje, jak Feliks (añ, 2011), który odwzorowuje mimikÚ osoby stojÈcej przed niÈ, czy Pepper, który potrafi rozpoznawaÊ ludzkie emocje i reagowaÊ adekwatnie do nastroju uczestnika interakcji (Marczak, 2015). W tej chwili na rynku poja-wiï siÚ równieĝ robot Honda 3E-A18, który potrafi pokazywaÊ emocje na swojej twarzy oraz rozpoznawaÊ je u innych osób, a takĝe reagowaÊ na nie (Goodwin, 2018). Respondenci uwaĝajÈ równieĝ, ĝe robot zawsze bÚdzie imitacjÈ czïowieka. Czïowiek uwaĝa siÚ za jednÈ z najbardziej zïoĝonych istot, jeĝeli wiÚc dziaïanie innego obiektu jest dla niego nowe, niezrozumiaïe, przypisuje mu nie do koñca sïusznie, ludzkie cechy (Guthrie, 1993).
Tabela 7. Sumaryczna liczba punktów przypisana przez dorosïych z II czÚĂci kwestionariusza, dotyczÈca stosunku dorosïych do robotów
Stwierdzenie Sumaryczna
liczba punktów
Robot nigdy nie posiÈdzie ĂwiadomoĂci 62 Robot nigdy nie bÚdzie siÚ posïugiwaï jÚzykiem tak samo jak czïowiek 64 Robot nigdy nie bÚdzie miaï moralnoĂci 72 Robot nigdy nie bÚdzie uwaĝany za czïowieka 73 Robot nigdy nie bÚdzie odczuwaï emocji tak jak czïowiek 85 Robot zawsze bÚdzie imitacjÈ czïowieka 88
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie przeprowadzonych badañ.
7. Podsumowanie badania i wnioski
Badania wykazaïy, ĝe zarówno dzieci, jak i doroĂli antropomorfizowali robota spoïecznego RoboThespiana. Znalazïo to potwierdzenie nie tylko w pierwszej czÚĂci badania – obserwacji nieuczestniczÈcej, lecz takĝe w przeprowadzonej ankiecie. W obserwacji nieuczestniczÈcej, w odniesieniu do czterech kategorii
ogólnych, na które podzielono wypowiedzi dzieci i dorosïych uczestniczÈcych wbbadaniu, zaobserwowano zarówno podobieñstwa, jak i róĝnice. Róĝnice doty-czyïy nadawania robotowi imienia, odczuwania do maszyny nasilonych emocji, które zaobserwowano tylko u dzieci, czy teĝ przypisywania RoboThespianowi emocji wyĝszego rzÚdu, które z kolei zaobserwowano tylko u dorosïych. Mogïo to wynikaÊ z mniejszego zasobu sïów, które na tym etapie rozwoju posiadajÈ dzieci. W odniesieniu do kategorii „traktowanie RoboThespiana, jakby byï czïowiekiem”, zarówno dzieci, jak i doroĂli ankietowani, wysyïali pod adresem robota komu-nikaty (werbalne i niewerbalne) ĂwiadczÈce o antropomorfizacji. Dzieci, oprócz powitania, kierowaïy przy tym do RoboThespana dodatkowo: pytania, przezwiska i proĂby. ZadajÈc pytania, oczekiwaïy tak jakby racjonalnych odpowiedzi, co mogïo wynikaÊ z tego, ĝe nie do koñca zdawaïy siÚ rozumieÊ, ĝe robot nie ma wïasnej ĂwiadomoĂci, co jest powiÈzane z animizmem dzieciÚcym. Moĝna wiÚc przypusz-czaÊ, ĝe wĂród uczestników interakcji znajdowaïy siÚ dzieci w róĝnych stadiach rozwojowych, równieĝ przedoperacyjnym, który charakteryzuje siÚ brakiem zdol-noĂci do logicznego myĂlenia (Ciccarelli i White, 2016). Ciekawe wydaje siÚ teĝ zjawisko agresji wĂród dzieci pïci mÚskiej. Agresja kierowana wbstronÚ obiektu mogïa byÊ wyrazem dehumanizacji, która wiÈĝe siÚ ze wstrÚtem w stosunku do obiektu (Scherman i Haidit, 2011) czy teĝ zobojÚtnieniem bÈdě zaprzeczeniem czïowieczeñstwa. Nie zaobserwowano jej wĂród dorosïych.
Podobnie badanie kwestionariuszowe potwierdziïo, ĝe zarówno dzieci, jak i doroĂli antropomorfizujÈ RoboThespiana, a róĝnice zaobserwowano jedynie wbdoborze cech odnoĂnie do zachowania maszyny. Dzieci uĝywaïy sïów wskazu-jÈcych na wiÚkszÈ emocjonalnÈ relacjÚ z robotem, podczas gdy doroĂli opisywali je w sposób bardziej formalny. Dobór cech opisujÈcych emocje, wyglÈd czy aspekt kognitywny byï podobny u obu badanych grup.
Równieĝ zastosowany w badaniu polski odpowiednik skali antropomorfiza-cji nie wykazaï wiÚkszych róĝnic we wskazaniach dzieci i dorosïych. Najwyĝsze natÚĝenie uzyskaïy cechy: miïy i sympatyczny, zwiÈzane z budowaniem wiÚzi spoïecznej. IstotnÈ statystycznie róĝnicÚ odnotowano jedynie w odniesieniu do cech: taktowny i twórczy, które sÈ cechami antropomorficznymi zwiÈzanymi odpowiednio z zapewnieniem wiÚzi – pierwsza cecha i z relacjami spoïecznymi –bcecha druga. Poddane badaniu dzieci przypisywaïy te cechy badanemu obiek-towi w wiÚkszym stopniu niĝ doroĂli. Moĝe to wynikaÊ z innego niĝ doroĂli rozu-mienia sïów.
CzÚĂÊ badania, z wykorzystaniem polskiej wersji skali NARS – PL, miaïa jedynie charakter poglÈdowy i nie byïa zwiÈzana ze zjawiskiem antropomorfizacji, a jedynie miaïa sïuĝyÊ okreĂleniu stosunku osób dorosïych do robotów spoïecz-nych w ogóle.
Mimo róĝnicy wieku miÚdzy badanymi nie zaobserwowano zbyt duĝych róĝ-nic w sposobie antropomorfizacji robota RoboThespiana. Badanie wykazaïo, ĝe zarówno doroĂli, jak i dzieci antropomorfizujÈ, a istniejÈce róĝnice mogÈ wpraw-dzie byÊ zwiÈzane z wiekiem, ale mogÈ teĝ wynikaÊ z innych czynników. Reakcja antropomorfizacji jest w duĝej mierze odruchowa i nieuĂwiadomiona (Reeves i Nass, 1996), co jest charakterystyczne dla caïego gatunku ludzkiego. Naleĝy zwróciÊ równieĝ uwagÚ na to, ĝe gïównÈ grupÚ respondentów wĂród dzieci wb badaniu kwestionariuszowym stanowili uczniowie klasy V i VI, czyli zgod-nie zb teoriÈ Piageta znajdujÈcy siÚ w fazie operacji konkretnych, rozumujÈcy, ĝe ĂwiadomoĂÊ zastrzeĝona jest dla zwierzÈt. Poza tym róĝnice w antropomor-fizowaniu robotów mogÈ wynikaÊ z róĝnic kulturowych, doĂwiadczenia, eduka-cji, systemu uczenia siÚ czy norm reprezentowanych przez podmioty interakcji. Inaczej roboty mogÈ odbieraÊ mieszkañcy krajów europejskich, a inaczej miesz-kañcy biednych krajów afrykañskich. Równieĝ dzieci, które na co dzieñ obcujÈ z nowymi technologiami, jak np. odwiedzajÈcy Centrum Nauki Kopernik, mogÈ traktowaÊ roboty jako coĂ powszechnego w ĝyciu czïowieka. Na stopieñ antropo-morfizacji mogïa mieÊ wpïyw równieĝ odlegïoĂÊ obiektu. RoboThespian znajdo-waï siÚ doĂÊ blisko zwiedzajÈcych, przez co mógï byÊ silniej antropomorfizowany (Fussell i in., 2008).
8. Zako
ñczenie
Przeprowadzone badania ukazujÈ zarówno podobieñstwa, jak i róĝnice wbantropomorfizowaniu robotów spoïecznych przez dzieci i dorosïych. Uzyskana wiedza moĝe mieÊ istotne znaczenie, chociaĝby przy projektowaniu nowych robo-tów i urzÈdzeñ. Ciekawe wydaje siÚ zjawisko agresji zaobserwowane u dzieci wb kontakcie z RoboThespianem. Zasadne wydaje siÚ pytanie, czy negatywne zachowania wobec obiektu mogÈ wpïynÈÊ na funkcjonowanie spoïeczne. Czy dzieci, uczÈc siÚ wyïadowywania swoich emocji na antropomorficznym obiekcie, mogÈ przenieĂÊ swoje reakcje na obiekty ĝywe, w tym na czïowieka.
InteresujÈce sÈ równieĝ wysokie wymagania wobec robotów spoïecznych. Kiedy robot siÚ zacinaï czy wykonywaï z opóěnieniem polecenia odwiedzajÈcych, budziï agresjÚ wĂród chïopców pozostajÈcych z nim w interakcji. Ludzie tworzÈ sztucznÈ inteligencjÚ na swoje podobieñstwo, wiÚc prawdopodobnie wymagajÈ czegoĂ bardziej niezawodnego.
Wiedza na temat preferencji uĝytkowników w odniesieniu do robotów spo-ïecznych ma istotne znaczenie w projektowaniu tego typu maszyn przez inĝynie-rów. Istotne wydajÈ siÚ badania user experience, które pozwolÈ na zaobserwowanie rzeczywistych reakcji klientów z podmiotem interakcji. Okazuje siÚ, ĝe
okre-Ălenie pïci robota czy komunikacja gïosowa zwiÚkszajÈ zaufanie uĝytkowników (Waytz, Heafner i Epley, 2014).
Podmiot interakcji moĝe byÊ traktowany przez czïowieka podobnie jak ludzcy uczestnicy relacji, moĝe staÊ siÚ partnerem, sïuĝÈcym czy przedmiotem. To, wbjaki sposób zostanie potraktowany robot, moĝe wynikaÊ z róĝnic indywidu-alnych.
W kontekĂcie przeprowadzonych badañ zasadne wydaje siÚ pogïÚbianie Ăwia-domoĂci ludzi na temat maszyn. Jak pokazaïy badania, respondenci nie do koñca orientujÈ siÚ w nowych odkryciach dotyczÈcych technologii, co moĝe wynikaÊ zbtego, ĝe wiedza na temat sztucznej inteligencji i robotyki jest maïo propago-wana w szkoïach wyĝszych i zawÚĝa siÚ gïównie do uczelni o profilu technicz-nym. Naleĝy jednak zwróciÊ uwagÚ na postÚpujÈcÈ robotyzacjÚ i jej nastÚpstwa dla ludzkoĂci, które moĝna rozpatrywaÊ w szerszym ujÚciu, pod kÈtem psycholo-gii, socjologii czy filozofii.
W kontekĂcie dalszych badañ nad antropomorfizacjÈ naleĝy uwzglÚdniÊ fakt, ĝe dzieci mogÈ nie znaÊ definicji wszystkich sïów. W kwestionariuszach okre-Ălone cechy, np. taktowny, moĝna zastÈpiÊ krótkimi opisami, np.: umiejÈcy siÚ zachowaÊ w kontaktach z innymi osobami. W ten sposób moĝemy uniknÈÊ kwe-stii odmiennego rozumienia sïów przez dzieci i dorosïych.
Zasadne wydaje siÚ równieĝ uwzglÚdnienie w badaniach przedziaïów wie-kowych, w odniesieniu do dzieci, przeprowadzenie badania na wiÚkszej liczbie osób, czy zadbanie o lepsze warunki w trakcie badania. W obecnym badaniu dzieci ibdoroĂli czÚsto spieszyli siÚ, by rozpoczÈÊ zwiedzanie Centrum Nauki Kopernik, co mogïo wpïynÈÊ na niezbyt uwaĝne wypeïnianie ankiet.
Ciekawe mogïoby byÊ równieĝ przeprowadzenie badania, w którym rodziny na co dzieñ obcowaïyby z robotami, a nastÚpnie przeprowadzenie ankiety, która dostarczyïaby wiedzy na temat stosunku ankietowanych do robotów.
W kontekĂcie przeprowadzonych badañ ciekawe wydajÈ siÚ doniesienia na temat Eugene Goostmana – pierwszego chatbota, który przeszedï test Turinga. Test Turinga to opracowane przez Alana Turinga narzÚdzie, które sïuĝy do okre-Ălenia, czy nasz rozmówca jest czïowiekiem, czy maszynÈ. Chatbot zdoïaï prze-konaÊ 33% sÚdziów do tego, ĝe posïuguje siÚ jÚzykiem naturalnym i myĂli jak przedstawiciele gatunku ludzkiego (The Guardian, 2014). Nadal jednak twórcy tego typu maszyn stosujÈ swego rodzaju oszustwa; m.in. podajÈ, ĝe rozmówca jest dzieckiem lub obcokrajowcem. Poza tym 33% rozmówców to wciÈĝ za maïo, by stwierdziÊ, ĝe Eugene Goostman stanowi przeïom. Niemniej biorÈc pod uwagÚ stale postÚpujÈcy rozwój nowych technologii, w przyszïoĂci moĝemy spodziewaÊ siÚ bardziej zaawansowanych maszyn, których IQ bÚdzie zbliĝone do ludzkiego. Gdyby tak siÚ staïo, roboty czy chatboty mogïyby staÊ siÚ wspóïpracownikami
ludzi, a nawet w peïni przejÈÊ zadania, które sÈ niechÚtnie wykonywane przez czïowieka. Maszyna mogïaby pretendowaÊ do miana towarzysza czïowieka, przez co mogïaby byÊ postrzegana jako zdolna do wydawania trafnych osÈdów czy for-muïowania spostrzeĝeñ.
Bibliografia
Ciccarelli, S. i Noland White, J. (2015). Psychologia. Poznañ: Rebis.
Clark, K. (2016). How to Build a Moral Robot. IEEE Spectrum. https://spectrum.ieee. org/video/robotics/robotics-software/how-to-build-a-moral-robot (data dostÚpu: 26.09.2018).
Darling, K. (2012, April 23). Extending Legal Rights to Social Robots. University of Miami. Epley, N., Waytz, A. i Cacioppo, J.T. (2007). On seeing human: A three-factor theory of
anthropomorphism. Psychological Review, 114(4), 864–886.
Epley, N., Akalis, S., Waytz, A. i Cacioppo, J.T. (2008). Creating social connection through inferential reproduction: Loneliness and perceived agency in gadgets, gods, and greyhounds. Psychological Science. 19(2): 114–120.
Epley, N., Waytz, A., Cacioppo, J.T. (2010). Who sees human? The stability and importance of individualdifferences in anthropomorphism. Psychological Science, 5(3): 219–232. Epley, N., Schroeder, J. i Waytz, A. (2013). Motivated mind perception: Treating pets as
people and people as animals. W: S. Gervais (red.), Nebraska Symposium on Motivation. New York: Springer.
Epley, N., Heafner, B. i Waytz, A. (2014). The mind in the machine: Anthropomorphism increases trust in an autonomous vehicle. Journal of Experimental Social Psychology,
52, 113–117.
Eyssel, F., Kuchenbrandt, D., Bobinger, S., de Ruiter, L. i Hegel, F. (2012). If you sound like me, you must be more human: On the interplay of robot and user features on human-robot acceptance and anthropomorphism. W: HRI ‘12 Proceedings of the seventh
annual ACM/IEEE International Conference on Human-Robot Interaction, 5–8 March
2012. New York: ACM.
Eyssel, F.A. i Loughnan, S. (2013). It doesn’t matter if you’re Black or White? Social
Robotics: 5th International Conference, October 27–29 2013. Bristol, UK: Springer.
Fussell, S.R., Kiesler, S., Setlock, L.D. i Yew, V. (2008). How People Anthropomorphize Robots. HRI 2008 – Proceedings of the 3rd ACM/IEEE International Conference on
Human-Robot Interaction: Living with Robots, March 12–15 2008. New York: ACM.
Goodwin, A. (2018). Honda debuts four very different robotics concepts at CES. https:// www.cnet.com/roadshow/news/honda-3e-robotics-concepts/ (dostÚp: 25.09.2018). Guthrie, S.E. (1993). Anthropomorphism as perception. W: Faces in the clouds. A new
theory of religion. New York: Oxford University Press.
La Torre, A. i Mudyñ, K. (2014). Uwarunkowania i psychologiczne konsekwencje antro-pomorfizacji. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Psychologica,
añ, M. (2011). RE: generacja – nowa galeria Centrum Nauki Kopernik, http://www. um.warszawa.pl/aktualnosci/re-generacja-nowa-galeria-centrum-nauki-kopernik (dostÚp: 26.09.2018).
Marczak, I. (2015). Pepper to pierwszy robot, który rozumie ludzkie emocje, w Japonii
opïakujÈ psy-roboty. O relacjach ludzi z maszynami,
https://innpoland.pl/118415,pep-per-pierwszy-robot-ktory-zrozumie-co-czujesz-czyli-o-relacjach-ludzi-z-maszynami (dostÚp: 26.09.2018).
Matczak, A. (2003). Zarys psychologii rozwoju. Warszawa: ¿ak – Wydawnictwo Akademickie.
Mori, M. (1970). The Uncanny Valley. Energy, 7(4), 33–35.
Mudyñ, K. (2012). O róĝnych aspektach antropomorfizacji, „systemach intencjonalnych” i dyskretnym uroku technologii. W: J. Morbitzer i E. Musiaï (red.), Czïowiek, media,
edukacja. Kraków: Wyd. KTiME UP.
Nowakowski, P.R. i Komendziñski, T. (2010). Poczucie sprawstwa: ujÚcie interdyscypli-narne. W: G.E. Kwiatkowska i M. PÈchalska (red), Neuropsychologia, a humanistyka. Lublin: Wyd. UMCS.
Ohme, R. (2017). Emo Sapiens. Harmonia emocji i rozumu. Wrocïaw: Wyd. Bukowy Las. Piaget, J. (2011). Jak sobie dziecko wyobraĝa Ăwiat. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
PWN.
Pïaza, M. (2018). WyprzedziÊ konkurencjÚ: jak najwiÚksze marki wykorzystujÈ Chatboty
wbkomunikacji z klientami?
https://highsolutions.pl/blog/wpis/chatboty-najwiekszyc-h-marek-dowiedz-sie-jak-wykorzystuja-chatboty-w-komunikacji-z-klientami (dostÚp: 26.09.2018).
Pochwatko, G., Giger, J.-C., Róĝañska-Walczuk, M., ¥widrak, J., Kukieïka, K., Moĝaryn, J. i Piçarra, N. (2015). Polish Version of the Negative Attitude Toward RobotsScale (NARS-PL). Journal of Automation, Mobile Robotics and Intelligent Systems, 3(9): 65–72.
Reeves, B. i Nass, C. (1996). The Media Equation: How People Treat Computers, Television,
and New Media Like Real People and Pla. California: Wyd. CSLI.
Riek, L.D., Rabinowitch, T.C., Chakrabarti, B. i Robinson, P. (2009). How anthropomorphism affects empathy toward robots. Proceedings of the 4th ACM/IEEE
international conference on Human robot interaction. New York: ACM.
Sherman, G.D. i Haidt, J. (2011). Cuteness and disgust: The humanizing and dehumanizing effects of emotion. Emotion Review, 3(3): 245–251.
The Guardian (2014). https://www.theguardian.com/technology/shortcuts/2014/jun/09/ eugene-goostman-turing-test-computer-program
Wang, S., Lilienfeld, O.S. i Rochat, P. (2015). The Uncanny Valley: Existence and Explanations. Review of General Psychology, 19(4): 393–407.
