Michał Abraham Troc a początki Biblioteki Załuskich

MICHAŁ ABRAHAM TROC A POCZĄTKI BIBLIOTEKI ZAŁUSKICH

„Czynię co mogę, abym łaski JWWMD[obrodziej]a był godzien..." (z listu M. A. Troca do J. A. Załuskiego, 3 I 1747)

Michał Abraham Troc

(ok. 1703-1769), wieloletni lektor języka

pol-skiego w Uniwersytecie Lipskim, leksykograf, edytor i tłumacz, zapisał

się w dziejach nauki polskiej

głównie jako autor czterotomowego

słow-nika, którego tom pierwszy stanowią dwie części

francusko-niemiecko-1 Pełną argumentację przemawiającą za polską formą nazwiska, popartą

zapi-sami pochodzącymi z zachowanych archiwaliów oraz korespondencji leksykografa, przedstawiłam w dwuczęściowym artykule: Troc czy Trotz? cz. 1, [W:] Studia z

Fi-lologii Polskiej i Słowiańskiej. Warszawa t. 25 1989 s. 17-29; cz. 2, tamże, t. 26

(w druku).

2 Z ważniejszych prac o Trocu należy odnotować m.in.: P. B u c h w a l d P e l

-c o w a : „Stare" i „nowe" w -czasa-ch saski-ch. [W:] Problemy literatury

staropol-skiej, ser. 3. Praca zbiorowa pod red. J. Pelca, Wrocław 1978 s. 97-106, 125-127;

F. S. D m o c h o w s k i : Abraham Michał Trotz. Jego życie i prace. ,[W:] t e n ż e :

Satyryczne powieści i gawędy, wiersze różne, przekłady i życiorysy. Warszawa

1859 s. 133-157; V. F a l k e n h a h n : Das polnische Wörterbuch von seinen

An-fügen bis Michel Abraham Troc und die Wörterbuchtheorie des Grammatikers Onufry Kopczyński, „Zeitschrift f ü r Slawistik" Bd. V, 1960, Heft 1, s. 101-111;

Z. F l o r c z a k , L. P s z c z o ł o w s k a : Ludzie oświecenia o języku i stylu. Oprać. ... Pod red. M. R. Mayenowej. Warszawa 1958 t. 2 s. 123-129; A. H e r m a n n : Dos Wörterbuchunternehmen des Michał Abraham Troc (Trotz) in der Kritik der

polnischen Aufklärung. „Zeitschrift f ü r Slawistik" Bd. IX, 1964, Heft 3, s. 326-340; H. Lemke: Die Brüder Załuski und ihre Beziehungen zu Gelehrten in Deut-schland und Danzig. Studien zur polnischen Frühaufklärung. Berlin 1958 s.

107-119; J. P u z y n i n a : „Thesaurus" Grzegorza Knapiusza. Siedemnastowieczny

war-sztat pracy nad językiem polskim. Wrocław 1961 s. 209-211; H. R ö s e l : Beiträge zur Geschichte der Slawistik and den Universitäten Halle und Leipzig im 18. und 19. Jahrhundert: Heidelberg 1964 s. 44-49, 131-150; S. S z e n i c : Warszawianin 9 — K w a r t . H N 1 T 4/89

-polskie (1744, 1747) 3, tom trzeci — część polsko-francusko-niemiecka

(1764) 4. Ostatni tom — niemiecko-polski — ukazał się staraniem i w

opracowaniu Stanisława Nałęcz Moszczeńslciego (1731-1790), kolejnego lektora języka polskiego w Uniwersytecie Lipskim, już po śmierci lek-sykografa (1772) 5. Z edytorskich przedsięwzięć Troca znane są

najbar-dziej dwa tomiki serii Bibliotheca Polono-poetica, wydane wkrótce po jego przybyciu do Lipska (1728, 1731) 6. Nie obce Trocowi były prace

przekładowe, których rezultatem są między innymi Przypadki Telemaka Françoisa de Salignac de la Mothe Fénelona (1750) 7.

M. A. Troc był wieloletnim korespondentem i agentem braci Zału-skich: Józefa Andrzeja (1702-1774), referendarza koronnego, biskupa ki-jowskiego (od 1758 r.) i Andrzeja Stanisława (1695-1758), biskupa kra-kowskiego (od 1746 г.).

Wielostronna współpraca Troca z braćmi Załuskimi, którą lipski ko-respondent utrzymywał z racji realizowanych inicjatyw edytorskich, leksykograficznych i translatorskich, a przede wszystkim z powodu czy-nionych zakupów do zbiorów tworzącej się, a następnie otwartej w 1747 r. Biblioteki Załuskich, ma swoją kilkudziesięcioletnią historię.

Podstawową dokumentację źródłową ilustrującą kontakty Troca z

ZaMichal Abraham Troc. „Nowe Książki" 1970 nr 17 s. 1080 (przedruk [W:] S. S z e -n i e : O-ngiś, wyd. 3, Warszawa 1986 s. 327-329); W. T a s z y c k i : Obrońcy języka polskiego. Wiek XV-XVIII. Wrocław 1953 s. L X X I , 258-267; S. U r b a ń c z y k : Polskie słowniki oświeceniowe. [W:] t e n ż e : Prace z dziejów języka polskiego. Wrocław 1979 s. 295-299; J. Z i ę t a r s k a : Sztuka przekładu w poglądach lite-rackich polskiego oświecenia. Wrocław 1969 s. 52-58, 61, 150, 155, 161, 170, 171, 185, 208, 262, 263

8 M. A. T r o c : Nouveau dictionnaire françois, allemand et polonois [...]. t. 1-2, Leipzig 1744-1747.

4 T e n ż e : Nowy dykcyjonarz to jest mownik polsko-niemiecko-francuski [...]. Lipsk 1764.

5 M. A. T r o c , S. N a ł ę c z M o s z c z e ń s k i : Vollständiges deutsches und

polnisches Wörter-Buch {...]. Leipzig 1772.

9 Bibliotheca Polono-poetica, albo urzędów wielkich splendorem jaśniejących,

a ojczystą weną na polskim Parnasie słyniących poetow wiekuiste prace, dla głoś-nej resonancyi zebrane i z regiestrami opatrzone przez Michała Abrahama Troca. Warszawianina t. 1, 2 Lipsk 1728-1731. Tom 1 stanowi: J. B a r c l a y : Argenida-, t. 2: J. S. J a b ł o n o w s k i : Ezop nowy polski [...].

7 F. de Salignac de la Mothe F é n e l o n : Przypadki Telemaka syna Ulisesa

[...] po francusku napisane, a teraz na polski język przełożone i koper sztychami przyozdobione. Lipsk 1750. — Ważniejsze fakty z życia Troca, odtworzone na pod-stawie nigdzie dotąd nie publikowanych archiwaliów, przedstawiłam w artykule pt. Michał Abraham Troc i bracia Załuscy. „Kwartalnik Historii Nauki i Techni-ki" r. 34 1989 nr 2 s. 237-260. Pełny dorobek M. A. Troca przedstawiam w mono-graficznej pracy pt. Michał Abraham Troc (ok. 1703-1769). Edytor-leksykograf-tłu-macz, będącej w przygotowaniu.

łuskimi stanowi korespondencja Troca z J. A. Załuskim zebrana w zbio-rach Biblioteki Narodowej 8.

Obok — omówionych przy innej okazji9 — kontaktów wydawni-czych oraz wymiany uwag wokół realizowanych przez lipskiego lektora prac, wyłania się jeszcze bardzo istotna płaszczyzna współpracy zwią-zana ściśle z Biblioteką Załuskich i ludźmi obracającymi się w jej kręgu. Częste wzajemne kontakty polegały przede wszystkim na realizowaniu wielkiego naukowo-edytorskiego planu referendarza koronnego poprzez kupowanie dlań ksiąg. Troc był jednym z wielu, rozsianych w czoło-wych ośrodkach kultury europejskiej, pośredników, agentów i korespon-dentów 10, świadczących stałe usługi na rzecz Biblioteki Załuskich.

Ponieważ twórcy Biblioteki zależało szczególnie na uzyskaniu kata-logów bibliotek krajowych i obcych, księgozbiorów ludzi nauki oraz bi-bliotek publicznych i królewskich, katalogów targów i aukcji księgar-skich u, uwaga Troca koncentrowała się w dużej mierze właśnie na tego typu drukach i rękopisach. Przedstawiciel Załuskiego w Saksonii starał się o pozyskiwanie katalogów bibliotek prywatnych, jak „fameuse

bi-8 Listy Troca znajdują się w następujących tomach korespondencji J. A.

Za-łuskiego zachowanej w Bibliotece Narodowej (dalej BN): III 3229; III 3230; III 3231; III 3233; III 3234, t. II; III 3239, t. II; III 3246, t. IV; III 3247, t. V; III 3248, t. V; III 3258, t. IV; III 3259, t. V; III 3262, t. IV; III 3263, t. VI; III 3266; III 3267, t. III; III 3269, t. XI. Ilustracją kontaktów Troca z Załuskimi są wzmianki czynio-ne przez A. S. Załuskiego w listach do brata, znajdujących się także w Dziale Rękopisów Biblioteki Narodowej. Niektóre listy Troca do J. A. Załuskiego z lat 1729-1734 weszły do tomu B. S. К u p ś ć, K. M u s z y ń s k a : Korespondencja

Józefa Andrzeja Załuskiego 1724-1736. Opracowali ..., Wrocław 1967 (dalej:

Ko-respondencja); numery listów: 42, 76, 91, 94, 100, 105, 111, 115, 125, 128, 129, 171, 205, 239, 266, 302. Cztery listy streszczono (nr 74, 93, 98, 113). — O kontaktach Troca z Załuskimi pisali m.in.: F. S. D m o c h o w s k i : dz. cyt., s. 135-137; Р. В u с h wa 1 d - P e l c o wa: dz. cyt., s. 97-101; H. L e m k e : dz. cyt., s. Г07-119; J. K o z ł o w s k i : Szkice o dziajach Biblioteki Załuskich. Wrocław 1986 s. 11, 19, 32, 36, 37, 39, 49, 62, 120, 121, 177; B. S z y n d l e r : Biblioteka Załuskich. Wrocław 1983 s. 18-19.

I Por. A. I w a n o w s k a : Michał Abraham Troc i bracia Załuscy.

10 Załuscy mieli swoich agentów księgarskich i utrzymywali kontakty z

fir-mami księgarskimi współpracującymi z książnicą w następujących miejscowoś-ciach: Londyn, Paryż, Lyon, Dijon, Strasburg, Rzym, Wenecja, Lejda, Haga, Mo-nachium, Wiedeń, Praga, Ołomuniec, Halle, Wittenberga, Berlin, Kopenhaga, Kró-lewiec i oczywiście Lipsk (por. mapka [W:] J. K o z ł o w s k i : Z dziejów

Biblio-teki braci Załuskich (1747-1773). „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" r. 26 1981 nr 1 s. 72; por. t e n ż e : Szkice..., s. 39; B. S. K u p ś ć : Korespondencja Załuskich

jako źródło historyczne do dziejów kultury polskiej wieku oświecenia. „Roczniki Biblioteczne" R. V 1961 s. 240. Według P. B a ń k o w s k i e g o : Józef Andrzej

Za-łuski i jego dzieło. „Przegląd Biblioteczny" R. XVI, 1948, z. 1/2, s. 5; J. A. Załuski miał co najmniej ośmiu agentów w samych Niemczech — w Berlinie, Marienbur-gu, Wrocławiu i Monachium.

bliothèque de feu rar Gundling", Nicolausa Hieronymusa Gundlinga

(1671-1729), profesora filozofii, a następnie wymowy i prawa na

uni-wersytecie w Halle

. Katalog dubletów księgozbioru Christiana

Ludo-vici (1663-1732), filozofa i teologa protestanckiego, profesora

uniwersy-tetu w Lipsku, udało mu się nabyć na targach książek

.

Odpowiedzialnym zajęciem lipskiego agenta było śledzenie aukcji

książek, i to nie tylko w Lipsku. W lutym 1731 r. Troc zawiadamiał

o „voyage à Vittenb[erg]" na aukcję po śmierci Jakoba Karla Spenera

(1684-1730), profesora prawa i historii w Wittemberdze

, a kilka

mie-sięcy później zdawał sprawę z aukcji w Halle, gdzie udał się z polecenia

Załuskiego

. Bywał na aukcjach w Weissenf eis

w 1731

i w 1747 г.,

gdzie nabył długo poszukiwany zielnik. W lipcu 1746 r. po lipskiej

auk-cji donosił: „nie kupiłem na niej zielnika albo Herbarium vivum, bo

zioła częścią nie popisane, wszystkie nagniłe albo porozsuwane i trzech

talerow warte nie były, za które wyszły"

. W Weissenfels udało mu się

nabyć, a ściślej wymienić, ów zielnik na znaczną część

nierozprowadzo-nego jeszcze nakładu Argenidy: „[...] udało mi się jednak, żem Herbarium

vivum za resztę Argginidy [sic!] nabył. Liczę w nim przeszło 2700 zioł

w dobrym porządku ułożonych i spodziewam się, że u JWWMP i

D[o-brodziej]a łaskawe znajdzie przyjęcie"

. Na tej samej aukcji Troc

per-traktował na temat możliwości nabycia zbioru książek z zakresu

mine-ralogii, ich cena miała wynosić 600 talarów

i zanim Załuski

zdecydo-18 Katalog jego biblioteki ukazał się drukiem w 1741 r. (por. Korespondencja,

s. 56, przyp. 9). — Troc do J. A. Załuskiego, 13 IV 1731. Ibidem, s. 56, list nr 100.

15 Troc do J. A. Załuskiego, 2 VIII 1734. Korespondencja, s. 178, list nr 266. 14 Troc do J. A. Załuskiego, 14 II 1731. Korespondencja, s. 51, list nr 91. 15 Troc do J. A. Załuskiego, 10 VII 1731. III 3231, k. 80 r.

i e Miasto w Saksonii nad rzeką Salą, rezydencja udzielnego księstwa

Sach-sen-Weissenfels do 1746 r.

11 Troc do J. A. Załuskiego, 13 IV 1731. Korespondencja, s. 56, list nr 100. 18 Troc do J. A. Załuskiego, 19 VII 1746. III 3246, k. 100 r.

lg Troc do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. III 3247, к. 2Д r. W zestawieniu książek

z zakresu botaniki, znajdujących się w Bibliotece Załuskich (H. Bukowiecki, M. Ko-styniuk, R. Figurski: Niektóre starodruki botaniczne w Bibliotece Załuskich. [W:]

Studia i materiały z dziejów nauki polskiej. Ser. B, z. 16 Warszawa 1969, s. 3-14)

nie figuruje zielnik zawierający zasuszone zioła. — Pierwszy tomik serii

Bibliothe-ca Polono-poetiBibliothe-ca, na który złożyła się Argenida, nie cieszył się — mimo dużej

popularności samego utworu — powodzeniem na rynku księgarskim (por. A. I w a -n o w s k a : Michał Abraham Troc i bracia Załuscy, s. 243).

20 „Co do miner Weissenfelskich odpowiedziano mi, abym komu obaczenie

tych-że miner i przypisanie specyfikacyi zlecił. Co uczyniwszy, przesyłam specyfika-cyją. Minery te wszystkie są w cenie 600 talerow, stargowawszy je temu, co będzie miał komis, wydane będą". Troc do J. A. Załuskiego, 19 VII 1746. III 3246, k. 100 r. — 100 v.

wał o kupnie, korespondent wysłał mu, niejako w uzupełnieniu, „rejestr

kruszców", tym razem z Eisleben „w cenie 70 talerow"

. Przedmiotem

penetracji były także aukcje w Bremie

i Dreźnie

. Troc regularnie

wysyłał do Kamienicy Daniłowiczowskiej katalogi już

przeprowadzo-nych

i najbliższych aukcji

oraz starał się dostarczać Załuskiemu

do-kumenty prawne dotyczące książek nabytych na aukcjach

. W 1763 r.

Troc sygnalizował Załuskiemu aukcję, na której miał być wystawiony

słynny księgozbiór Heinricha von Bünau (1697-1762). Ten historyk i

po-lityk saski posiadał w Nöthnitz zasobną bibliotekę naukową, złożoną

z przeszło 42 000 dzieł. Część poloników ze swoich zbiorów Bünau

od-stąpił swego czasu J. A. Załuskiemu

.

Z dołączonych do niektórych listów wykazów książek bądź to

pro-ponowanych, bądź to już zakupionych

można wnioskować, że lipski

przedstawiciel potrafił zaspokajać ambicje swego chlebodawcy, który

jako „wszechstronny erudyta i poliglota, a przede wszystkim zapalony

kolekcjoner i znawca książek rzadkich, szukał sławy głównie w

rozmia-rach swej biblioteki, chcąc liczbą książek przewyższyć innych zbieraczy

i to w krótkim czasie, pragnął mieć jako bibliofil i biblioman zwłaszcza

»raritates« i »curiositates«"

. Troc starał się szukać w zbiorach, do

któ-rych miał dostęp, wskazanych przez Załuskiego pozycji: „Co do

Brze-skiej Biblii, tak rzadka, że ją przed kilką latami w Berlinie za 100

ta-larów przedano. Mieli ją także Mitmanowie, kupieccy synowie w

Kra-kowie, otrzymawszy do tego rozkaz, spróbują jeżeli ją nabyć

podob-» Troc do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. III 3247, k. 20 v.

ш Troc do J. A. Załuskiego, 30 VII 1733. Korespondencja, s. 97, list nr 171. a Troc do J. A. Załuskiego, 2 VIII 1734. Korespondencja, s. 178, list nr 266. M Troc do J. A. Załuskiego, 6 V 1763, III 3263, к. 19 г.; 19 V 1766. III 3266,

к. 20 г.

ш Por. listy Troca do J. A. Załuskiego, 10 IV 1731. III 3231, к. 73 г.; 4 X 1763.

III 3263, к. 27 г.

» Por. listy Troca do J. A. Załuskiego, 1 V 1763. III 3263, к. 17 г.; 4 X 1763. Ibidem, к. 27 г. — 27 v.; 17 IX 1763. Ibidem, к. 26 v.; 21 IV 1767. jlll 3267, к. 65 г.

27 Por. Н. L e m k e : dz. cyt., s. 100. — „Między temi katalogami jeden jest

Fischera z Jeny, ten mowi, że najciekawszymi może dogodzić książkami {...] i że sławna Binawska Biblioteka ogolnie ma być za 80 000 talerow przedana". Troc do J. A. Załuskiego, 12 V 1763. III 3263, k. 21 r. — Chodzi tu zapewne o katalog księ-garza z Jeny Gustava Fischera.

a Troc do J. A. Załuskiego, 13 IV 1731. Korespondencja, s. 55-56, list nr 100;

2 VI 1731. Ibidem, s. 59, list nr 105; 28 VII 1731. Ibidem, s. 67-68, list nr 115.

M B. S. К u p ś ć: Z dziejów fundacji Biblioteki Załuskich. „Rocznik

Biblio-teki Narodowej" R. I, 1965 s. 264. Taką poszukiwaną i rzadką pozycję nabył np. w 1731 г.: Pasquillorum tomi duo, primus versibus ас rhytmis, alter soluta ora-tione conscriptus, Eleutheropoli 1544. Troc do J. A. Załuskiego, 2 VI 1731. Kore-spondencja, s. 59, list nr 105, por. przyp. 4.

na"

. Kupowane czasem na własną rękę książki okazywały się

duble-tami

.

Całe księgozbiory, czy też kolekcje miedziorytów lub

manuskryp-tów, nabywane przez Troca na aukcjach, pochłaniały duże sumy

.

Ze-stawienie kosztów poniesionych w maju 1734 r. opiewa na kwotę 1.140

talarów

. Pośrednictwo w kupowaniu książek wymagało ze strony

ku-pującego w imieniu J. A. Załuskiego wielu zabiegów finansowych. Troc,

obarczony liczną rodziną

, sam znajdował się w bardzo ciężkich

wa-runkach materialnych i choć otrzymywał od zakupionych książek

pe-wien procent

, nie był w stanie pokrywać wydatków. Często prosił —

wobec zaciąganych długów — o przysyłanie pieniędzy

, decydował się

kupować na kredyt

, szukał też poręczycieli

. Będący w wieloletnim

prawdo-podobnie zainteresowany kalwińskim przekładem Biblii, wydanym w Brześciu Li-tewskim w 1563 r. (tzw. Biblia Brzeska). Nie wykluczone jednak, że chodziło mu 0 wydany kilkakrotnie w Brzegu Śląskim (1708-1725, 1751, 1753) Nowy Testament.— Troc poznał w Lipsku Johanna Mittmanna, studenta prawa z Krakowa, chodzi t u zapewne o jego rodzinę.

81 „Je trouve, Monseigneur, que vos plaintes par rapport aux livres achetés

en doubles sont justes et raisonnables [...]. La patience et la bonté extraordinaire dont vous accompagnez vos plaintes me consolent fortement". Troc do J. A. Załuskiego, 2 VIII 1734. Korespondencja, s. 178, list nr 266. Por. M. M a n t e u f f l o -w a: Gospodarka dubletami -w Bibliotece Załuskich. „Roczniki Biblioteczne" R. IV, 1960 z. 1/2 s. 55.

82 Profil kolekcji Załuskich był bardzo różnorodny. „Otwarta w roku 1747

Bi-blioteka — jedna z najbardziej zasobnych w Europie — posiadała zbiór druków 1 rękopisów z wielu dziedzin wiedzy, instrumenty matematyczne i fizyczne, obser-watorium astronomiczne, zbiory mineralogiczne, zoologiczne i botaniczne, kolekcję numizmatów (monet i medali) oraz miedziorytów, a także galerię rzeźb i obrazów". J. Kozłowski, Z dziejów..., s. 59.

88 Troc do J. A. Załuskiego, 25 V 1734. Korespondencja, s. 159, list n r 239.

Kwoty wydane na zakupy Troc przedstawiał niemal w każdym liście do J. A. Za-łuskiego.

« Por. Troc do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. III 3247, k. 20 v.

85 „Według dobrotliwej deklaracyi JWWMWMD[obrodzie]ja ma iść dla mnie

grosz jeden w rachunek od nabycia każdego wolumina, oprocz małego; żeby się zaś wątpliwość nie wszczynała, która książka drobna, a która nie, niech się lepiej, za pozwoleniem pańskim, zawsze część czwarta numerów na drobiazg odcina, jako w teraźniejszym rachunku". Troc do J. A. Załuskiego, 17 I X 1763. III 3263, k. 26 r. Por. J. K o z ł o w s k i : Szkice..., s. 32.

84 Por. np. Troc do J. A. Załuskiego, 10 VII 1731. III 3231, k. 80 r. — 80 v.;

„Powinność moja niesie i to donieść, że kiedyby zapłata we trzy tygodnie nie sta-nęła, aukcyjonator, przyszłe księgi z przyłączonego katalogu kredytować nie chce [...], według sentencyi sądowej zabierze w aukcyją i znowu rozprzeda". Troc do J. A. Załuskiego, 1 V 1763. III 3263, k. 17 v.

« Por. H. L e m k e : dz. cyt., s. 115.

88 „Co do książek z katalogu pisanego wybranych, nie chciał ich student [?]

kontakcie z Trocem A. S. Załuski

w styczniu 1734 r. dwukrotnie

in-formował brata, że za długi lipskiemu korespondentowi grozi

więzie-nie

. Opieszałość Józefa Andrzeja w wysyłaniu pieniędzy skłoniła

An-drzeja Stanisława nawet do wydania Trocowi polecenia sprzedania

na-bytych przezeń wcześniej książek

. Z t e j samej przyczyny, a także z

po-wodu za późno otrzymywanych poleceń pośrednik z Lipska nie zawsze

mógł brać czynny udział w aukcjach

.

Z wysyłką zakupionych książek Troc rzadko czekał na specjalne

po-lecenie Załuskiego

i sam nawiązywał kontakty z firmami

przewozo-wymi, furmanami, poczmistrzami

. Nie obywało się przy tym bez t r u d

-ności: skrzynie ginęły

, rolę spedytorów przejmowali inni, nie

umó-wieni wcześniej, kupcy czy furmani

. Ponieważ w czasie długiej drogi

ginęły z transportu poszczególne książki, Troc dołączał do skrzyń

szcze-gółowe wykazy i przypominał adresatowi, „że się zawczasu upomnieć

kwit na odebranie dała, a Pan de la Carriere mu potym 6 talerow za nie zapłacił. Oczekiwa wiadomości, jeśli reszta tych książek za 6 tali[arow] się spodobają, bo ich dla kosztu w aukcyją nie chce dać [...]". Troc do J. A. Załuskiego, 12 XII 1758. III 3258, k. 5 v. — Johanna Catharina Mencke, żona radcy dworu (tj. „konsylia-rza") Friedricha Ottona Mencke (1708-1754); na podstawie dostępnych źródeł nie udało mi się ustalić kim był wspomniany przez Troca de la Carriere.

89 Por. listy A. S. Załuskiego do J. A. Załuskiego z 1734 г.: Gdańsk, 3 II 1734. Korespondencja, s. 122, list nr 197; Gdańsk:, 9 XI 1734. Ibidem, s. 200, list n r 295. 40 „Z Lipska pisze WPana korespondent, że go chcą wziąć do więzienia za

WPana księgi, za które praetendit 50 czerwjfonych] złfotych]". A. S. Załuski do J. A. Załuskiego, Gdańsk, 13 I 1734. Korespondencja, s. 109, list nr 189; „W drodze pokupowałeś WP ksiąg kupa, które i nie przyjdą tu hoc hostili tempore i pienią-dze darmo się wydały. Zmiłuj się WPan i poskrom się w t e j niepotrzebnej et non de tempore ekspensie n a księgi. Z Lipska także korespondent pisze o pieniądze, bo i WPana kredyt na zawsze utraci i korespondent podobno do więzienia pójdzie". A. S. Załuski do J. A. Załuskiego, [?] 16 I 1734. Korespondencja, s. 116, list nr 192.

41 „Pisze korespondent z Lipska upominając się 200 talerów od WPana.

Odpi-sałem, żeby te księgi tamże poprzedał [...]". A. S. Załuski do J. A. Załuskiego, 22 XII 1733. Korespondencja, s. 104, list nr 179.

4* Por. listy Troca do J. A. Załuskiego, 10 IV 1731. III 3231, k. 73 г.; 28 VII

1763. III 3263, k. 23 г.; „Świadczy poszta [sic!] na kopercie przyłożonej, ktoregom czasu rozkaz JWWMWMPana na dwie aukcyje otrzymał. Torgawska zupełnie do-kończona była, a w lipskiej się już przedawaniem dysput bawiono". Troc do J. A. Załuskiego, 19 VII 1746. III 3246, k. 100 r.

41 „Przy tym oczekiwam łaskawego rozkazu JWWMWMPana i Dobrodzieja

względem katalogow przesyłania, przy najniższym poszanowaniu zawsze wolę JWDobrodzieja według przemożenia mego pełnić będę". Troc do J. A. Załuskiego, 19 VII 1746. III 3246, k. 100 v.; zob. też list z 28 VII 1763. III 3263, k. 23 r.

44 Troc do J. A. Załuskiego, ok. 18 II 1739. III 3239, k. 98 г.; 2 I 1759. III 3259,"

k. 132 г.; 17 IX 1763. III 3263, k. 25 г.; 28 VII 1763. Ibidem, k. 23 r. — 23 v.; 7 V 1767. III 3267, k. 64 г.; 21 IV 1767. Ibidem, k. 65 r.

45 Por. Troc do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. III 3247, k. 20 r. 40 Por. Troc do J. A. Załuskiego, 12 XII 1758. III 3258, k. 5 r.

trzeba, kiedy by czego nie dostawało w skrzyni, którą beze mnie, ba, i bez aukcyjonatora odpieczętowano i nie czekając furmanów drezdeń-skich — odesłano" Informował też referendarza o bardzo wysokich kosztach transportu, na przykład za jednorazowy przewóz książek z Lip-ska do Warszawy, ważący 14,5 cetnara (1 cetnar = ok. 64,5 kg), Załuski musiał we wrześniu 1763 r. zapłacić furmanowi Johannowi Gottfriedowi Tief trunkowi 131 czerwonych złotych48.

Zakupy książek dla Załuskiego były przyczyną licznych kontaktów

Troca z kupcami, buchalterami49, bankierami, jak sławny Piotr Tepper

(1702-1790) z Warszawy50 czy Domenico Santi Paluzzi z Rzymu51.

Lip-ski korespondent utrzymywał ożywione kontakty z wieloma

księgarza-mi, jak Giacomo Hertz z Wenecji52, Johann Michael Teubner z

Lip-ska 53. W efekcie tej współpracy Załuski otrzymywał liczne katalogi

„bi-bliopolow obcych" 54. Lipska księgarsko-wydawnicza firma Georga

Mo-ritza Weidmanna (1686-1743) sprowadzała dla referendarza — nie bez współpracy Troca — książki z terenu Niemiec. Powstałe w 1732 r. wro-cławskie wydawnictwo Kornów, zainteresowane zarówno wydawaniem,

jak i sprowadzaniem poloników z zagranicy55, przez wiele lat

pośred-niczyło w przekazywaniu do Biblioteki Załuskich zakupionych przez Tro-ca książek 56.

Zakupy nowych nabytków dla Załuskiego były także przedmiotem kontaktów Troca z Johannem Christophem Gottschedem (1700-1766), czołowym przedstawicielem niemieckiego oświecenia, z którym referen-darz w ciągu wielu lat prowadził ożywioną korespondencję dotyczącą między innymi wspólnych zainteresowań, a więc książek, spraw

wy-47 Troc do J. A. Załuskiego, 2 I 1759. III 3259, k. 135 r.

49 Troc do J. A. Załuskiego, 17 X I 1763. III 3263, k. 25 г.; por. J. K o z ł o w

-s k i : Szkice..., s. 121.

« Por. np. listy Troca do J. A. Załuskiego, 17 IX 1763. III 3263, k. 25 г.; 17 VIII 1762. III 3262, k. 68 r.

и Por. Troc do J. A. Załuskiego, 17 IX 1763. III 3263, k. 25 г.; Troc do P.

Tep-pera, 12 V 1767. III 3270, к. 76-77. Zob. R. K a l e t a : „Monitor" z roku 1763 na tle swoich czasów. [W:J R. K a l e t a , M. K l i m o w i c z : Prekursorzy oświecenia.

Wrocław 1953 s. 31-32.

51 Por. Troc do J. A. Załuskiego, 25 V 1734. Korespondencja, s. 158, list nr 239. и Por. Troc do J. A. Załuskiego, 27 X I 1734. Korespondencja, s. 204, list nr 302. и Por. listy Troca do J. A. Załuskiego, 3 X 1747. III 3247, k. 23 г.; 16 VI 1748.

III 3248, k. 17 V.

M Por. Troc do J. A. Załuskiego, 12 V 1763. III 3263, k. 21 r.

65 Por. A. M e n d y k ó w a: Kornowie. Warszawa 1980 s. 74-84; J.

Wądołkow-ska, Bibliografia poloników wydanych przez firmę Kornów we Wrocławiu,

„Kwar-talnik Opolski" R. II, 1956, nr 2, s. 141-157; nr 3, s. 160-164.

M Por. np. listy Troca do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. III 3247, k. 20 г.; 17 W i t

dawniczych, wydarzeń ze współczesnego życia naukowego

. W latach

pięćdziesiątych Gottsched i Troc współdziałali bardzo blisko jako

na-bywający książki i rękopisy do warszawskiej książnicy. Gottsched

czę-sto pośredniczył w zakupach aukcyjnych, przez pewien czas sprawował

nadzór nad stroną finansową zawieranych przez Troca transakcji

. Był

także zaangażowany w poszukiwanie kandydatów do sporządzenia

kata-logu dubletów Biblioteki Załuskich

.

Związek Troca z książnicą wyszedł daleko poza gromadzenie

zbio-rów, lipskiemu agentowi przypadł bowiem także udział w pracach

ka-talogowych mających na celu dokumentację zasobów.

W miarę rozrastania się księgozbioru konieczność podjęcia takich

prac stawała się potrzebą pierwszorzędnej wagi. Do 1764 roku

bibliote-ka mogła poszczycić się pięćdziesięcioma trzema bibliote-katalogami

, ale ani

jeden z nich nie ujmował całości kolekcji

. Były to katalogi cząstkowe

rejestrujące bądź to cymelia, bądź to rękopisy.

Zatrzymajmy się nieco przy tych ostatnich. Józef Andrzej Załuski

do 1748 r. sam przygotował i przeznaczył do druku katalog wszystkich

rękopisów, noszący tytuł: Cathalogus ordine alphabetico cognominum

67 Por. H. Lemke: dz. cyt., s. 90-107; В. S. Kupść, Materiały autobiograficzne Józefa Andrzeja Załuskiego, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki" r. 26 1981 nr 3/4

s. 638-639; zob. też J. D. J a n o c к i: Bibliographia Zalusciana exhïbens

illustrissi-mi [...]. T. 1-4, Berdyczów—Warszawa 1763-1766. Dzieło wydano tylko w trzech

egzemplarzach, z czego dwa przechowywane w BN spaliły się w 1944 r. W Biblio-tece Czartoryskich w Krakowie zachowały się jedynie niewielkie, liczące 42 stro-ny, luźne fragmenty (sygn. 39072/III; BN mf 11815). W dziele tym zamieszczono w alfabetycznym porządku wg miast, nazwiska znanych J. A. Załuskiemu uczo-nych i literatów różuczo-nych krajów Europy. Na jednej z rachowauczo-nych stron (s. 228} wymienia się tu, pod hasłem Lipsiae, Gottscheda. Jest to jedynie fragment zapisu, gdyż kolejne strony (s. 229-232) nie zachowały się (por. P. B a ń k o w s k i :

Ręko-pisy rewindykowane przez Polskę z ZSRR na podstawie traktatu ryskiego i ich do-tychczasowe opracowania. Kraków 1937 s. 10, przyp. 1; t e n ż e : Józef Andrzej Załuski..., s. 9; J. К o r p a ł a : Dzieje bibliografii w Polsce. Warszawa 1969 s. 77,

87; J. K o z ł o w s k i : Szkice..., s. 12).

58 „Co tu czynić? JMP. Prof. Godszed w Lauchstadskich cieplicach,

aukcyjo-nator pieniędzy się upomina" — pisał Troc do J. A. Załuskiego 28 VII 1763 (III 3263, k. 23 г.). Bad Lauchstädt, uzdrowisko niedaleko Merseburga (Saksonia), miej-sce kuracji m.in. chorób krwi, reumatyzmu.

58 Por. Troc do J. A. Załuskiego, 13 IV [b.r.]. III 3269, k. 125 г.; J. K o z ł o w

-s k i : Szkice..., -s. 62; zob. też R. E r g e t o w -s k i : Poloni-styczne a-spekty

niemie-ckiej slawistyki do 1918 r. „Zapiski Historyczne" r. 49 1984 z. 3 s. 113.

00 Podaję za: P. B a ń k o w s k i : Rękopisy..., s. 23. Autor ten wiele miejsca

poświęca licznym katalogom zbiorów Biblioteki Załuskich (s. 23-35).

61 Onufry Kopczyński (1735-1817), który w latach 1787-1794 zajmował

stano-wisko bibliotekarza w będącej wówczas pod zarządem Komisji Edukacji Narodo-wej Bibliotece Rzeczypospolitej (Załuskich) i przeprowadzał tam zakrojone na wielką skalę prace porządkowo-katalogowe, w 1792 r. miał stwierdzić, że „nigdy katalogu na całą bibliotekę nie było" (P. B a ń k o w s k i : dz. cyt., s. 23).

authorum dispositus omnium et singulorum codicum manuscriptorum

Bibliothecae Zaluscianae Varsoviensis Publicae [...] anno MDCCCXLVIII

calendis Julii conscriptus

. Rękopisy (oraz druki) rejestrowała także

powstająca w latach 1742-1774 bibliografia pt. Bibliotheca polona magna

universalis, będąca kwintesencją wszystkich bibliograficznych poczynań

referendarza

. Zacytujmy tu opis dzieła, podany przez samego autora,

zwracając baczniejszą uwagę na charakterystykę tomu dziewiątego

bi-bliografii: „Dzieło napisałem w dziesięciu in folio tomach. Wydam z

cza-sem, jeżeli zdrowie mi posłuży. Tu wyrażę, co się w tych tomach

zawie-ra, by literaci raczyli przesłać, co też mają. Wszystkie te dziesięć tomów

są abecadłowym porządkiem napisane, wyjąwszy dziesiąty. Tom

pierw-szy, drugi, same skrypta drukowane spisane ma, które o Polsce

trak-tują. Wziąłem sobie za model Bibliothèque Française księdza Lelong,

ale on idzie przez tytuły, ja przez alfabet. Trzeci, czwarty, piąty, szósty

wszelkich polskich autorów ma, także litewskich, inflanckich,

kurlandz-kich, pruskurlandz-kich, siódmy śląskurlandz-kich, ósmy indicem na nie, tytułów

porząd-kiem, d z i e w i ą t y z a ś w y r a z i s a m e r ę k o p i s m a , a t e n

j e s t p o d z i e l o n y n a t r z y c z ę ś c i . W p i e r w s z e j s ą t e ,

c o m a m z e b r a n e i w d r u g i e j t e c o m w i d z i a ł , w t r z e

-c i e j t e , -c o m n i e w i d z i a ł , l e -c z z n a l a z ł e m w z m i a n k ę

w r ó ż n y c h k s i ę g a c h w y d a n y c h j a k i n i e w y d a n y c h

[podkr. А.1.]. Te tomy są zepełnie gotowe do druku. Dziesiąty tom już

nie ja zbiorę, zlecę komu, by to wszystko pozbierał per locos communes,

by prędzej literaci mieli, co szukają"

.

Nazwisko Troca zwykło się łączyć z katalogiem Załuskiego z 1748 r.

oraz tomem dziewiątym (obejmującym rękopisy) bibliografii Bibliotheca

polona magna universalis. Piotr Bańkowski, autor licznych prac o

Bi-bliotece Załuskich i jej zbiorach, w tym także o rewindykowanych po

traktacie ryskim (1921 r.) rękopisach, stwierdził, że w roku 1755 lub

1756 Załuski zwrócił się do „znanego wówczas leksykografa i profesora

języka polskiego w Uniwersytecie Lipskim Abrah[ama] Trotza" o

przy-gotowanie do druku brulionowego egzemplarza katalogu z r. 1748

.

Estreicher natomiast po szczegółowym opisie zawartości dzieła

Biblio-theca polona magna universalis przy tomie IX zamieścił następującą

informację: „Kodeks ten przepisany został ręką Michała Abrahama

Tro-62 Por. K. E s t r e i c h e r : Bibliografia polska. Wiek X V - X V I I I , t. 34 Kraków

1951 s. 227 (dalej: Estr.) oraz P. Bańkowski: dz. cyt., s. 24-25.

68 O tej nigdy nie wydanej pracy J. A. Załuskiego pisał S. Turowski w

arty-kule pt. Pierwsza wielka bibliografia polska. („Bibliotheca polona magna

univer-salis" Józefa Andrzeja Załuskiego), „Czas" R. LXVI 1913 nr 65 s. 3.

64 Cyt. za B. S z y n d l e r : I książki mają swoją historię. Warszawa 1982 s. 238.

tza, który rozdzielił go na dwa tomy, a trzy volumina: 1) sygn.

Różno-jęz.F.XVIII, 59 I (kart 410 zdefektowany na początku) zawiera rękopisy

Bibl. Załuskich od A do Ł; 2) sygn. Różn.F.XVIII, 59 II (karty od 411

do 876, zdefektowany w kilku miejscach) zawiera ciąg dalszy od M do

Z; 3) sygn. Lac.F.XVIII (23 к. 140 + 36) zawiera w dwóch częściach

rękopisy, które Załuski widział i te, o których wzmiankę gdzie

wyczy-tał"

, w innym zaś miejscu odnotowuje, że katalog Troca był

przero-bionym katalogiem Załuskiego z roku 1748

. Niekonsekwencji tej nie

jesteśmy już dziś w stanie rozwikłać. Jedyny istniejący opis katalogu

zawdzięczamy P. Bańkowskiemu. Troc w przedmowie miał stwierdzić,

że 17 listopada 1757 r. dwutomowy rękopis, któremu w ciągu

jednorocz-nej pracy poświęcił „noctes diesque", był całkowicie przygotowany do

druku. W układzie alfabetycznym, bez względu na język, format, czy

chronologię, podano tu „autorów, tytuł, treść, jej podział, incipit i

expli-cit, jeśli tego zachodziła potrzeba, czas powstania, materiał,

poprzednie-go właściciela, a nawet — ciekawsze cytaty z tekstu". Katalog ten nosił

tytuł: Catalogus omnium, et singulorum codicum manuscriptorum

Za-luscianae Bibliothecae ex ipso autographo Illmi Dni Jos. A. Załuski [...]

per clarissimum virum Dominum Michaelem Abrahamum Trotz Lipsiae

descriptus, anno 2757

.

Z powodów bliżej nieznanych opracowanie to nigdy w całości nie

ukazało się drukiem

, choć Troc usilnie zabiegał o nawiązanie

kontak-tów z drukarzami

. Światło dzienne ujrzała jedynie niewielka część

katalogu, w którego drugim tomie — według opisu Bańkowskiego —

pod literą Z znajdował się długi rejestr rękopiśmiennych prac

Załuskie-go, a także prac związanych z jego osobą oraz rodziną Załuskich. Cały

M Estr. XXXIV, 225-226 (hasło: Załuski Józef Andrzej, rozdz. D: Prace ency-klopedyczne i katalogowe, poz. 39). Sygnatury widniejące przy każdym z tomów

nadano w Carskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu po wywiezieniu zbiorów. O „przepisanym przez Abrahama Michała Trotza" tomie dziewiątym dzieła refe-rendarza wspomniał J. К o r p a ł a : dz. cyt., s. 82 d przyp. 55; t e n ż e : Krótka

historia bibliografii polskiej. Wrocław 1986 s. 54.

w Estr. XXXIV, 227 i XXXIV, 242; zob. też Z. F l o r c z a k , L. P s z c z o ł o w -« к a: dz. cyt., t. 2, s. 126,, przyp. 14 za P. Bańkowskim (Rękopisy..., s. 24-25), który pisze: „W najściślejszym związku z tym egzemplarzem brulionowym {tj.

Cathalo-gus ordine... z 1748 r. — przyp. A.I.] znajduje się inny, tzw. katalog rękopisów

Abrahama Trotza z r. 1757, który, jak wynika z ich porównania, jest niczym i n -nym, jak tylko opracowaną i przygotowaną do druku kopią tamtego" (s. 25).

M Podaję za P. B a ń k o w s k i m : dz. cyt., s. 25, przyp. 3 (sygn.

rewindyko-wanego rękopisu jak u Estreichera); por. Bibliografia literatury polskiej „Nowy

Korbut" t. 6, cz. 1, s. 368; Estr. 34, 227.

18 Katalog Troca w późniejszych latach był „gęsto uzupełniany ręką

Załuskie-go". P. Bańkowski: dz. cyt., s. 25.

ten rozdział, liczący 808 pozycji, włączony został do opracowania Jana

Daniela Janockiego (1720-1786) pt. Bibliographia Zalusciana

.

Katalog Troca podzielił los setek tysięcy druków, sztychów i

rękopi-sów wywiezionych w listopadzie 1794 r. do Petersburga

, gdzie był

bez-cenną pomocą dla opracowujących rękopisy badaczy polskich, „którym

warunki pozwalały na dłuższy pobyt w Petersburgu i na poszukiwania

w Carskiej Bibliotece Publicznej"

.

Ponownie katalog zasilił zbiory rękopiśmienne biblioteki w

Warsza-wie dopiero po rewindykacji skarbów książnicy Załuskich w latach

1922-1934: „W odróżnieniu od materiałów rękopiśmiennych w

pozosta-łych działach, Dział Rewindykatów był w tej szczęśliwej sytuacji, że

setki jego rękopisów były nieraz, a niektóre wielokrotnie, opisywane

w rozmaitych publikacjach naukowych. Szereg ich rozpoczął J. A.

Za-łuski z Abrahamem Trotzem, po których został w Bibliotece ZaZa-łuskich,

a potem znalazł się w Narodowej, rękopiśmienny katalog

manuskryp-tów, rozpoczęty w r. 1742, a stale uzupełniany do r. 1757, cenne do

koń-ca źródło informacji bibliograficznych. Ich dzieło kontynuował J. Dan.

Janocki w szeregu wydawnictw [...]"

. Katalog Troca podzielił

później-sze losy zbiorów książnicy Załuskich. Po powrocie do Warszawy

spło-nął tu, razem z innymi skarbami słowa pisanego, w 1944 r.

w czasie

Powstania Warszawskiego.

Innym ogniwem łączącym Troca z Biblioteką Załuskich było

wyszu-kiwanie na polecenie biskupa kijowskiego kandydatów na bibliotekarzy.

Konieczność taką zrodziła planowana aukcja dubletów biblioteki, które

Załuski zamierzał sprzedać za granicą. W 1759 r. Troc podsunął trzy

propozycje: „szlachcic węgierski Stewonki", prawdopodobnie Słowak,.

71 Por. P. B a ń k o w s k i : Rękopisy..., s. 26. — J. D. J a n o c k i : Bibliogra-phia Zalusciana..., t. 2 s. 322-416.

72 S. Turowski w cytowanym już artykule z 1913 r. entuzjastycznie donosił, że Bibliotheca polona magna universalis nie zaginęła i że „dzieło, rozbite na tomy,,

zaciągnięto pod różnymi tytułami i opatrzono różnymi sygnaturami". Turowskiemu udało się znaleźć siedem tomów (oprócz ósmego), w tym także katalog Troca.

78 B. H o r o d y s к i: Spuścizna działu rękopiśmiennego Biblioteki Załuskich.

„Przegląd Biblioteczny" R. XVI 1948 z. 1/2, s. 40.

74 P. Bańkowski: Rękopisy rewindykowane na podstawie traktatu

ryskie-go jako warsztat pracy naukowej przed wojną. „Przegląd Biblioteczny" R. XVT

1948 z. 1/2, s. 113-114.

75 „[...] liczne wymieniane przez Bańkowskiego dawne katalogi i inwentarze

rękopiśmienne (Załuskiego, Trotza, Lefevre'a i in.) przed wojną będące wraz z r ę -kopisami w posiadaniu BN obecnie nie istnieją, uległy bowiem zniszczeniu wraz ze zbiorami". B. S. K u p ś ć , K. M u s z y ń s k a : Katalog rękopisów (Biblioteki

Narodowej), ser. II, t. 2, sygn. 3006-3300. Rękopisy z Biblioteki Załuskich i innych-zbiorów polskich zwrócone z Leningradu w latach 1923-1934. Warszawa 1980 s. 13;

zob. też K. M u s z y ń s k a : Zalusciana w zbiorze rękopisów Biblioteki Narodowej. „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej" 1974 nr 1 s. 17-18.

znający język polski, „pewien Wichman" oraz Karl Christian Canzler

(1735-1786)

. Ostatecznie wybór padł na trzeciego z wymienionych,

władającego francuskim i angielskim absolwenta teologii, prawa,

histo-rii i literatury uniwersytetów w Wittenberdze, Lipsku, Göttingen,

Strass-burgu. Canzler pozostawał w służbie biskupa cztery lata, w 1763 r.

wró-cił do Saksonii, gdzie został bibliotekarzem hrabiego Heinricha Brühla

(1700-1763), polityka saskiego, doradcy Augusta II i Augusta III, od

1746 r. pełniącego funkcję premiera.

Rola lipskiego korespondenta nie ograniczała się jedynie do

czyn-ności związanych z zakupami nowych nabytków do zbiorów biblioteki

w Warszawie i przedsięwzięć wynikających z funkcjonowania tejże. Troc

przez wiele lat informował J. A. Załuskiego o pracach, które znajdują

się „na warsztacie" u znanych mu ludzi nauki, o książkach oddanych do

druku, o nowościach księgarskich. Wykazywał przy tym dużą orientację

i starał się systematycznie śledzić rynek księgarski, sygnalizował

roz-pisanie nowych subskrypcji

, sporządzał z czasopism naukowych

Pi-sałem do niego, ma chęć do t e j służby. Uprasza o podwyższenie pensyi, osobną izbę z komorą i koszt podrożny do Warszawy i nazad, kiedyby się JWWMWMPanu i Dobrodziejowi nie miał upodobać. Przy tym wyprasza się z stołu z pokojowemi, rozumiejąc, że z lokajami jeść będzie, od czego go jednak JWWMWMPan i D[o]-b[ro]dziej in gratiam studiorum dyspensować będzie. Trudne dla niego t u teraz wyżywianie i nieboraka naznaczone stipendia [sic!] nie dochodzą. Przyjmie tę służbę, osobliwie kiedy pensyja cokolwiek pomkniona będzie. Radziłbym go do P a ń -skiej wygody, bo to człowiek w francuskim, an[g]ielskim i cokolwiek w włoskim językach, jako i w naukach ćwiczony. Już kilka książek wydał, ba, i refutacyją przeciw sławnemu Formey napisał". Troc do J. A. Załuskiego, 13 IV [b.r.]. III 3269, k. 125 v.; „Między temi co się do usług JWWMWMPana i Dobrodzieja odzywali, zaraz z początku mi się był spodobał P. Stewonki, szlachcic węgierski, tylko, że dla wojny tak prędko ojcowskiej zasięgnąć nie mógł odpowiedzi. Tymczasem Wichmana i Kanclera {tj. C. Ch. Canzlera — przyp. A.I.] przeszłemi posztaimi [sic!] namieniłem. Że zaś Stewonki list od ojca swego dostał, szkoda go przepomnieć, bo po polsku umie, do tego łacinnik i poeta lepszy od tych dwóch, choć po f r a n -cusku i angielsku nie tak dobrze umie, przy naukach w malarstwie i muzyce tak-że biegły. Charakter jego jest przyłożony. Podaję tedy trzech dosyć sposobnych dziedziukow do wybrania ktorego z nich. Wkrótce rozkazow Pańskich wyglądają t...]." Troc do J. A. Załuskiego, 18 V 1759. III 3259, k. 138 r. Por. J. K o z ł o w s k i :

Szkice..., s. 62. — Wspomniany przez Troca Wichman to zapewne Christian August

Wichmann (zm. 1807), autor licznych prac, wydawca trzydziestu sześciu pozycji (por. Ch. G. K a y s e r : Vollständiges Bücher-Lexicon [...], Bd. V, Leipzig 1835, s. 223), — Jean Henri Samuel Formey (1711-1797), filozof, historyk,

encyklopedy-sta niemiecki, francuski uchodźca. — Biogram Canzlera [W:] Allgemeine Deutsche

Biographie, Bd. III, Leipzig 1876, s. 769-770. Por. H. L e m k e : dz. cyt., s. 104. 77 Por. np. list Troca do J. A. Załuskiego, 14 II 1731. Korespondencja, s. 51,

list nr 91, gdzie nadmienił o subskrypcji na „Budei Lexicon" (J. F. Buddeus:

Com-pendium historiae philosophicae. T. I-VI, Halle 1731-1740; por. Korespondencja, s. 51,

ciągi z zamieszczanych tam doniesień o książkach i posyłał je

referen-darzowi. Załuski zaznaczał na nich pozycje, którymi był

zainteresowa-ny 78.

Pobyt w Lipsku nie oderwał Troca od problemów Warszawy

wcze-snego oświecenia. Przeciwnie. Współpraca z założycielami stołecznej

książnicy, pełniącej rolę centralnego ośrodka życia naukowego w

Pol-sce, sprzyjała poznaniu ludzi nauki, wywodzących się z otoczenia

Za-łuskich. Trocowi nie obce były podejmowane przez nich inicjatywy.

Kie-dy Stanisław Konarski (1700-1773) zabiegał o jak najszersze rozejście

się nakładu zebranych przez siebie dokumentów, opublikowanych w

pierwszym tomie Volumina legum

, o pomoc" w rozpisaniu subskrypcji

zwrócił się do Troca. Konarski lub — jak chcą niektórzy — J. A.

Za-łuski 80, zadbał o ukazanie się w dniu 13 marca 1732 r. na łamach „Neue

Zeitungen von gelehrten Sachen" informacji o zamierzonej subskrypcji

na dzieło, które w pierwotnym założeniu miało objąć trzy tomy. Opłatę

wynoszącą 11 talarów zainteresowani w Lipsku mieli doręczać M. A.

Tro-cowi 81. Nie jest wykluczone, że obaj obrońcy czystego języka polskiego

zetknęli się podczas pobytów Konarskiego w Saksonii na dworze

Augu-sta III 82.

na przyszłym Święto Michalskim tu stanie jarmarku". Troc do J. A. Załuskiego, 28 VII 1763. III 3263, k. 23 v. — Chodzi t u o katalogi księgarzy niderlandzkich Etienne Neaulme'a i Jeana Neaulme'a z Amsterdamu, wydane m.in. w Utrechcie i Hadze.

78 Por. listy Troca do J. A. Załuskiego, 14 II 1731. Korespondencja, s. 50, list

nr 91; 25 V 1734. Ibidem, s. 158, list nr 239; zob. też J. K o z ł o w s k i : Szkice..., s. 36, przyp. 43; J. J a r z ę c k a , J. K o z ł o w s k i : Biblioteka Załuskich w świetle

„Neuer Zeitungen von gelehrten Sachen" (1726-1767). „Kwartalnik Historii Nauki

i Techniki" r. 33 1978 nr 2 s. 304.

n [Volumina legum] Leges, statuta, constitutiones, privilégia Regni Poloniae, Magni Ducatus Lithuaniae omniumque provinciarum annexarum a comitiis Visli-ciae anno 1347 celebratis usque ad ultima Regni Comitia. Varsaviae 1732.

s» Estr. XXI, 146; H. L e m k e : dz. cyt., s. 115; R. K a l e t a : dz. cyt., s. 39. Samodzielności inicjatywy Konarskiego broni S. Grodziski (Poglądy Stanisława

Konarskiego na rozwój prawa polskiego w świetle jego wstępu do „Volumina le-gum", „Czasopismo Prawno-Historyczne" R. V 1953 s. 110): „Zasługę wydania Vo-lumina legum dzieli w naszej nauce Konarski z Józefem Andrzejem Załuskim.

Poglądy te krzywdzą w pewnym stopniu Konarskiego, który był zarówno autorem samej koncepcji i planu wydawniczego, jak i wyłącznym redaktorem pierwszych dwu tomów. Jego przedsiębiorczości dowodzi także zrealizowanie nie znanego uprzednio w Polsce pomysłu, jakim było sfinalizowanie wydawnictwa na drodze subskrypcji". O Konarskim-wydawcy i prenumeracie na Volumina legum pisali m.in. W. K o n o p c z y ń s k i : Stanisław Konarski. Warszawa 1926 s. 34-35; J. N o-w a k - D ł u ż e o-w s k i : Stanisłao-w Konarski. Warszao-wa 1951 s. 28-30. Autorzy ci nie wspominają o pośrednictwie Troca.

81 Podaję za: H. L e m k e : dz. cyt., s. 115.

Nowak-Dłu-Przybyli do Warszawy niemieccy imigranci, z którymi Załuscy chęt-nie współdziałali, w osobie Troca znajdowali w Lipsku rzecznika wielu

spraw. Sprowadzony w 1743 r. właśnie z Lipska Wawrzyniec Mitzler de Kolof (1711-1778), lekarz, późniejszy redaktor czasopism naukowych, wydawca licznych źródeł historycznych, był w kontakcie z pośrednikiem referendarza w sprawach związanych z zakupami książek: „Dogadzam naleganiu JMP konsyliarza Miclera — informował w maju 1763 г.. Troc — i przez niego katalogi niektórych obcych bibliopolow, bo ich wszyscy nie wydawają, przesyłam, katalogi tutejsze do odejścia ksiąg odkładając" 83.

Współpracę z Trocem nawiązał wykształcony w Dreźnie J. D. Ja-nocki, który porzuciwszy Saksonię, w Polsce — ojczyźnie z wyboru, zo-stał sekretarzem J. A. Załuskiego, a następnie bibliotekarzem, wielo-letnim prefektem Biblioteki Załuskich i pierwszym polskim naukowym

bibliografem84. O wzajemnych kontaktach Janockiego i Troca, „bardzo

pilnie pracującego w Lipsku", pisał referendarzowi koronnemu w 1745 r.

saski komisarz wojenny, pisarz polityczny Gottlieb Enoch Jonisch8S.

Troc pośredniczył między wydawnictwami lipskimi a Janockim, na

przy-kład w sprawie korekty 86. Znajomości prac lektora uniwersytetu w

Lip-sku dał wyraz w swoich pracach bio-bibliograficznych 87.

M. A. Troc przez wiele lat był także w kontakcie z Józefem Alek-sandrem Jabłonowskim (1711-1777). Wojewoda nowogrodzki, inspirator i wydawca wielu prac o charakterze bibliograficznym, historyczno-bio-graficznym, genealogiczno-heraldycznym, skłonił Troca do wydania w 1756 r. zachowanej w rękopisie drugiej części dzieła Andrzeja Ma-ksymiliana Fredry (ok. 1620-1679) pt. Militarium seu axiomatum belli....

żewski, Warszawa 1962 s. 230, przyp. 1. Zob. też Troc do J. A. Załuskiego, 2 VIII 1734. Korespondencja, s. 178-179, list nr 266.

83 Troc do J. A. Załuskiego, 12 V 1763. III 3263, k. 21 r.

84 Por. S. G i e y s z t o r : Jan Daniel Janocki — założyciel polskiej bibliogra-fii naukowej (1720-1786). „Biuletyn Ośrodka Bibliograbibliogra-fii i Dokumentacji

Naukowej-PAN" R. III 1955 nr 4 s. 3.

85 „Je l'ai questionné sur le Chapitre du Sieur Trotz, et il me dit, qu'il est

actuellement à Leipzic, et qu'il y travaille assidûment, a son retour il lui veut parler de la lettre de Votre Excellence au sujet de laquelle j'ai pareillement écrit à Mr. de Mencke". G. E. Jonisch do J. A. Załuskiego, Dresden, 3 IV 1745. BN, rkps, sygn. III 3245, t. I, к. 121 v.; por. H. Lemke, op. cit., s. 77. Wkrótce po tym, w czerwcu 1745 г., Załuski — za namową Jonischa — ściągnął Janockiego na stałe do Warszawy (por. H. Lemke, op. cit., s. 75; Z. В i r к e n m a j e r o w a: Z mło-dzieńczych lat Jana Daniela Janockiego. Przyczynek do dziejów kultury polskiej w epoce saskiej. Poznań 1925 s. 35-38).

8a Por. Troc do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. III 3247, k. 21 r.

87 Por. J. D. J a n o c k i : Polonia litterata nostri temporis [...], Vratislaviae

1750 s. 79-80; t e n ż e : Lexicon derer itztlebenden Gelehrten in Polen, Th. II,

Pomoc Troca okazała się niezbędna w 1754 r. przy okazji wydawania

jednej z tłumaczonych przez Jabłonowskiego prac

. Jako aktywny

me-cenas nauki i sztuki wojewoda nowogrodzki aż do wybuchu wojny

sied-mioletniej (1757 r.) wypłacał Trocowi roczną zapomogę (tzw.

Jahreszu-wendung).

Lipski lektor, mimo wielu zajęć, nigdy nie znajdował się w

korzyst-nych warunkach finansowych. Choroby w rodzinie, wysokie koszta

utrzymania przytłaczały Troca i ujemnie wpływały na podjęte prace,

zwłaszcza słownikowe: ,,[...] odłożenie ostatniej determinacyi względem

jurgieltu od dworu dawno obiecanego, poczciwe moje [...] przerwały

za-mysły"

. Praca nad ostatnim tomem dykcjonarza nie była dla

leksyko-grafa łatwa: „Sknerowatość bibliopolow — skarżył się w 1762 r. J. A.

Załuskiemu — straszna drogość, gdy już za funt chleba trzy a mięsa

8 groszy saskich płacić przychodzi, ustawiczne wojenne wrzaski,

choro-wite zawsze zdrowie starością sił nadwątlonych jeszcze więcej

przytę-piają"

. Gdy podczas wojny siedmioletniej (1757-1763) pomoc

finanso-wa Jabłonowskiego uległa zawieszeniu, Troc zwrócił się do biskupa

ki-jowskiego z prośbą o dyskretne wstawiennictwo

.

Przy tej okazji należy sprostować informację podawaną w wielu

opra-cowaniach, w których czyni się Troca ,,jednym z pierwszych a zapewne

głównych członków" Towarzystwa Naukowego Jabłonowskich

, Societas

Jablonoviana w Lipsku.

Utworzone przez księcia J. A. Jabłonowskiego w 1774 r.

Towarzy-stwo składało się z czterech profesorów Uniwersytetu Lipskiego i pięciu

innych uczonych, wśród których znajdował się jeden członek honoris

causa „ex natione polonica". Do śmierci założyciela w 1777 r. był nim

on sam. Troc nie mógł być w szeregach członków Towarzystwa w

żad-88 „Jam dał w Lipsku kilka dzieł do druku, jako to od Herbu Nagody książka

duchowna, ciekawie jednak zebrana i komis P. Trocowi zdany". J. A. Jabłonow-ski do J. A. ZałuJabłonow-skiego, Pełrikau, 26 XI 1754. BN, rkps, sygn. III 3254, t. I, k. 156 v. — J. A. J a b ł o n o w s k i : Nagody Pańskie, powab i pokarm chrześcijańskiego

człowieka, do zbioru obfitych łask boskich [...] odrobiny zbawienne, przymietane z języków łacińskiego, francuskiego, włoskiego, polskiego i wielu własnych przy-datków. Lipsiae 1755. — Zob. H. L e m k e : dz. cyt., s. 142.

81 Troc do J. A. Załuskiego, 3 I 1747. I l l 3247, k. 20 v. 90 Troc do J. A. Załuskiego, 17 VIII 1762. III 3262, к. 69 г.

91 „W tych ciężkich dla mnie obrotach, ubiegam się dołapić

JWWMWD[obro-dziej]a. Doznałbym jej skutku, kiedybyś (jakoby to sam z siebie, a nie na moję prośbę) przy podającej się okazyi JWWM[oś]ci stolnikowi koron[nemu] o teraźniej-szy{m] moim namienić raczył ucisku. Wspierał mię przed wojną roczną pensyjką, ale o mnie teraz zapomniał. Serce ma wspaniałe, łaska JWWMWMD{obrodziej]a mię podpierać będzie, czemuby mi się nie godziło listek do niego przyłożyć". Troc .do J. A. Załuskiego, 17 VIII 1762. III 3262, k. 69 r.

88 F. S. Dmochowski, op. cit., s. 146; Z. Florczak, L. Pszczołowska, op. cit., t. И,

nym charakterze, gdyż zmarł w roku osiedlenia się Jabłonowskiego w

Saksonii93. Nie mógł także brać udziału w pracach związanych z

zakła-daniem Towarzystwa, które do r. 1774 miało charakter prywatny 94.

Ja-błonowski po osiedleniu się w Lipsku utrzymywał natomiast jak naj-lepsze kontakty z wydawcą słowników Troca, jego następcą na stano-wisku lektora, S. Nałęcz Moszczeńskim.

Podjęte w Lipsku prace edytorskie, słownikowe i translatorskie M. A. Troca „warszawianina", jego pobyt w uniwersytecie, częste wi-zyty w innych miastach Saksonii w związku z nabywaniem książek do Biblioteki Załuskich sprzyjały nawiązywaniu kontaktów z uczonymi du-żych ośrodków naukowych. Poprzez swoje inicjatywy Troc związany był ze światem nauki i myśli humanistycznej Polski i Saksonii. Ten działający w pojedynkę, z dala od ojczyzny, miłośnik polskiej literatury i języka, starał się przybliżyć, zwłaszcza swoim rodakom w Polsce, to, co było mu najdroższe. Szczególny charakter tych poczynań, do tego stopnia indywidualny, że nie zawsze spotykający się z należytym od-dźwiękiem, pozwala zaliczyć Troca w poczet prekursorów polskiego oświecenia. Nie bez znaczenia dla jego inicjatyw były procesy zacho-dzące w kulturze Niemiec i Francji. Oświeceniowe koncepcje lipskiego świata nauki musiały wpłynąć na studenta, a później pracownika Al-mae Materis Lipsiensis.

Inspiracją dla młodego studenta była niewątpliwie działalność Gott-scheda, próbującego złamać monopol języka łacińskiego i francuskiego na korzyść czystego, literackiego języka niemieckiego. Poczynania po-dejmowane w Uniwersytecie Lipskim dostarczały Trocowi argumentów na rzecz odnowy języka ojczystego i wyznaczenia mu odpowiedniego miejsca w komunikacji społecznej.

03 W lipskich księgach adresowych Jabłonowski pojawia się po raz pierwszy w 1769 r. (Leipziger Adress-, Post- und Reise-Kalender auf das Jahr Christi 1769. Leipzig 1769 s. 25-26. W polskich publikacjach informacja ta nie była dotąd uwzględniana i za rok osiedlenia się w Lipsku uznawano najczęściej 1768 (por. J. D o b r z y n i e c k a : Jabłonowski Józef Andrzej [W:] Polski słownik biograficz-ny. Wrocław 1962 t. 10 s. 226-227; Z. K o l a n k o w s k i : Societas Jablonoviana. „Mówią Wieki" r. 10 1967 nr 8 s. 9; H. W a n i c z k ó w n a : Societas Jablonowiana.

„Nauka Polska" 1930 t. 13 s. 195; S. S z e n i e : Za zachodnią miedzą. Polacy w ży-ciu Niemiec XVIII i XIX w. Warszawa 1973 s. 95; R. E r g e t o w s k i : Studenckie organizacje Polaków w Uniwersytecie Lipskim w latach 1872-1919. Wrocław 1982 s. 16). Bibliografia literatury polskiej „Nowy Korbut" Warszawa 1967 t. 5 s. 9 po-daje, że Jabłonowski osiadł na stałe w Lipsku w 1773 r.

•4 Por. E. M e r i an: Zur Grundungsgeschichte der Jablonowskischen

Gesell-schaft in Leipzig. [W:] WissenGesell-schaftliche Zeitschrift der Humbolt-Universität zu Berlin. R. XVII, Berlin 1968, Heft 2, s. 269-273; t e n ż e : Die Bedeutung der Ja-blonowskischen Gesellschaft in Leipzig für die slawistische Forschung im ehem. Deutschland. „Zeitschrift für Slawistik" Bd. X X I , 1976, Heft 5, s. 694.

Troc współdziałający z założycielami Biblioteki Załuskich, pełniącej

rolę centralnego ośrodka życia naukowego w Polsce, zetknął się t y m

sa-m y sa-m z ludźsa-mi nauki wywodzącysa-mi się z otoczenia Załuskich, znalazł

się pośrednio lub bezpośrednio w kręgu osób, które czyniły coś, lub

miały taki zamiar, dla przypomnienia świetności narodu polskiego, jego t r a

-dycji i dziejów. Indywidualny wysiłek Troca, jego własna chęć

„przy-służenia się" ojczyźnie, nie były możliwe do zrealizowania bez

współ-działania innych. By nie ustać w swej pracy Troc prosił o wsparcie

dwóch największych mecenasów Polski czasów saskich, Józefa Andrzeja

Załuskiego i Józefa Aleksandra Jabłonowskiego

. Dzięki kontaktom

z nimi, a jednocześnie dzięki związaniu z uniwersytetem w Lipsku,

z ludźmi nauki, stał się Troc pośrednikiem, obok Wawrzyńca Mitzlera

de Kolof

, między Polską a Saksonią.

Przez całe pracowite życie Troca jego wysiłki zmierzały w dwóch

kierunkach: po pierwsze, jako edytor, leksykograf, tłumacz i lektor r e a

-lizował program, jaki sobie nakreślił, program przybliżenia i pokazania

rodakom i cudzoziemcom literatury polskiej oraz bogactwa języka

pol-skiego, po drugie zaś, jako wieloletni korespondent braci Załuskich,

sta-rał się kontynuować godną współpracę z nimi, a zwłaszcza z Józefem

Andrzejem, któremu się niezmiennie polecał: ,,[...] siebie samego P a ń

-skiemu poruczywszy wzbaczaniu ściskam nóżki JWWMWM Dobrodzieja

i przy nigdy niewygasłej piszę się uniżoności JWWMWM P a n a i

Dobro-dzieja — najniższym podnożkiem Michał Abraham Troc"

.

Recenzent: Tadeusz Bieńkowski

Artykuł wpłynął do Redakcji we wrześniu 1988 r.

А. Иванов ска МИХАИЛ АБРАХАМ ТРОЦ И НАЧАЛО БИБЛИОТЕКИ ЗАЛУСКИХ Михаил Абрахам Троц (ок. 1703—1769), лектор польского языка Лейпцигского университета, лексикограф, эдитор и переводчик, был многолетним корреспондентом и агентом братьев Залуских, Юзефа Анджея (1702—1774), королевского референдария, киевского епископа и Анджея Станислава (1695—1758), краковского епископа. 95 Рог. Р. B u c h w a l d P e l c o w a : dz. cyt., s. 127; J. P e l c , W. T o m k i e

-w i c z : Rola mecenatu -w roz-woju kultury i literatury polskiej -w czasach

rene-sansu i baroku. [W:] Problemy literatury staropolskiej. Ser. 2. Praca zbiorowa pod

red. J. Pelca, Wrocław 1973 s. 235-236.

69 Por. I. S t a s i e w i c z : Poglądy na nauką w Polsce okresu oświecenia na tle ogólnoeuropejskim. Wrocław 1967 s. 115-116.

Многостороннее сотрудничество Троца с братьями Залускими, которое лейпцигский корреспондент поддерживал по поводу реализуемых эдиторских инициатив, а также лек-сикографических и трансляторских, но прежде всего по поводу покупок для организуемой и открытой в 1747 году Библиотеки братьев Залуских в Варшаве, имеет свою историю, насчи-тывающую несколько десятков лет. Издательские связи и обмен мнениями, связанные с работами, проводимыми лейпциг-ским лектором, были описаны в отдельной статье.Иной вид сотрудничества связан с Библио-текой Залуских и людьми, находящимися в ее круге. Частые личные связи были связаны прежде всего с реализацией огромного научно-эдиторского плана королевского референ-дария (представленного в брошюре Programma Literarium, 1732) и состоящие в покупке книг для библиотеки. Троц был одним из многих, проживающих в передовых центрах европей-ской культуры, посредников, агентов и корреспондентов, выполняющих свои услуги и работу для Библиотеки Залуских. На частных аукционах, и у частных лиц Троц покупал каталоги книг, редкостные печатные работы, рукописи, гербарии, минералы и гравюры на меди. Эти покупки были причиной частых личных связей Троца с купцами, бухгалтерами, книго-торговцами, библиофилами. Связи Троца с Библиотекой Залуских вышли далеко за накапливание книг. Лейпциг-ский агент участвовал также в работах по обработке каталогов, документирующих ценные произведения и предметы Даниловичевского Дома. В ок. 1756 г. Троц разработал двухто-мный каталог манускриптов Библиотеки Залуских. Этот каталог никогда не вышел из печати, а рукопись сгорела во время второй мировой войны. Вторым звеном, соединяющим Троца с библиотекой были поиски (по поручению киевского епископа) кандидатов на библио-текарей. Как постоянный корреспондент Залуского, Троц информировал референдария о рабо-тах, проводимых известными ему учеными, о книгах, отданных в печать, о книжных ново-стях. При этом он проявлял огромные знания и ориентировку и старался систематически следить книжный рынок. Среди лиц, с которыми Троц был тесно связан (кроме братьев Залуских) следует отме-тить Йоганна Кристофа Готтшеда (1700—1766), главного представителя немецкого просве-щения и Юзефа Александра Яблоновского (1711—1777), библиографа, геральдика, перевод-чика, поэта и мецената науки. В кругу лиц, сотрудничающих с Троцом находились также Станислав Конарски (1700—1773), Вавжинец Мвтцлер де Колоф (1711 — 1778) и Ян Даниел Яноцки (1720-1786). A. Iwanowska

MICHAŁ ABRAHAM TROC AND THE BEGINNINGS OF THE ZAŁUSKIS LIBRARY

Michał Abraham Troc (с. 1703-1769), teacher of Polish language at Leipzig University, lexicographer, editor and translator, had for many years been corspondent and agent of the Załuski brothers: Józef Andrzej (1702-1774), crown re-ferendary, Kiev bishop and Andrzej Stanisław (1659-1758), Cracow bishop.

The Troc's many-sided cooperation with the Załuski brothers, which consisted in his editorial, lexicographical and translatory work for the then being formed and then opened in 1747 Załuski Library in Warsaw, that cooperation lasted tens of years.

Their publishing contacts and exchange of remarks, done in t h e course of the Leipzig teacher's work have been discussed in another article. Another kind of cooperation had to do strictly with the Załuski Library and the people involved in it. The frequent contacts consisted first of all in the realization of t h e crown referendary's m a j o r scientific-editorial plan (set out in the booklet Programma

literarium, 1732) that is in t h e purchase of books. Troc was one of many agents

and correspondents, based in the main European centres, who were regularly supplying t h e Załuski Library. Troc would buy books at auctions, and f r o m pri-vate owners — library catalogues, r a r e prints, manuscripts, herbaries, minerals, copperplates. These purchases were putting Troc in touch with merchants, book-keepers, librarians, bibliophiles.

Troc connections with the Załuski Library went beyond t h e collecting of books, because the Leipzig agent participated also in the drawing u p of catalogues, in-tended to document the resources kept in the Daniłowiczowski House (seat of the Library). Around 1756, Troc prepared the two volume catalogue of manuscripts of the Załuski Library. The catalogue was never printed, and the manuscript was destroyed by f i r e in the second world war. Troc's another link with the Library consisted in his search for librarians, which he did at t h e request of t h e Kiev bishop.

As Zaluski's regular correspondent he used to inform the referendary on what was currently done by scholars and men of science, on books being in the press, recent publications. He knew very much about it and tried to watch systematically what was going on in that sphere.

Among the people Troc was strongly connected with, apart from the Załuski brothers, mention must be made of Johann Christoph Gottsched (1700-1766) a le-ading representative of the German enlightenment, and of Józef Aleksander Jabło-nowski (1711-1777), a bibliographer, heraldist, translator, poet, patron of sciences. Other people who also cooperated with Troc were Stanisław Konarski (1700-1733), Wawrzyniec Mitzier de Kolof (1771-1778) and Jan Daniel Janocki (1720-1786).