PRZYCZYNKI DO DZIEOÓW B IB L IO T E K I ZAŁUSKICH W WARSZAWIE I OEO Z A ŁO Ż Y C IE LI
Na te m a t p ie r w s z e j w P o ls c e b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j , z w a n e j B i b l i o t e k ą Z a ł u s k i c h w W a r s z a w ie , u k a z a ło s i ę j u ż s z e r e g n o t a t e k p r a s o w y c h , a r t y k u ł ó w , w z m ia n e k w l i t e r a t u r z e , a n a w e t o d r ę b n y c h p r a c . P is a n o Ha t e n te m a t j u ż w X V I I I w . , je s z c z e z a ż y c i a o b u b r a c i Z a ł u s k i c h , s t a r s z e g o z n ic h A n d r z e ja S t a n is ł a w a , k a n c le r z a w i e l k i e g o k o r o n n e go i k o l e j n o od r o k u 1 7 2 3 b is k u p a p ł o c k i e g o , ł u c k i e g o , c h e ł m i ń s k i e go i k r a k o w s k ie g o , o r a z m ło d s z e g o D ó z e fa A n d r z e ja , r e f e r e n d a r z a w ie l k i e g o k o r o n n e g o , a od r o k u 1 7 5 8 / w k r ó t c e po ś m i e r c i b r a t a A n d r z e - j a S t a n i s ł a w a / b is k u p a k i j o w s k i e g o . W s z y s t k ie daw ne p r a c e na te n t e m a t , ł ą c z n i e z t y m i , k t ó r e o p u b lik o w a n o w p ie r w s z e j p o ło w ie XX w ., a n i e k t ó r e i w l a t a c h p ó ź n ie j s z y c h , c h o c ia ż m ó w iły o dw óch 2 b r a - c ia c h Z a ł u s k i c h , j a k o z a ł o ż y c i e l a c h b i b l i o t e k i , t o je d n a k z a s a d n i c z ą r o l ę w j e j u fu n d o w a n iu i w t r o s c e o j e j d a l s z y r o z w ó j p r z y p i s y w a ły b e z s p o r n ie m ło d s z e m u z b r a c i Z a ł u s k ic h - □ ó z e f o w i, D o p ie r o ba
d a n ia p ro w a d z o n e po d r u g i e j w o j n ie ś w ia t o w e j nad o c a l a ł y m i f r a g m e n t a m i z b io r ó w r ę k o p iś m ie n n y c h d a w n e j B i b l i o t e k i Z a ł u s k ic h / p r z e c h o w yw a n ym i w B i b l i o t e c e N a r o d o w e j/ , a z w ła s z c z a b a d a n ia nad z a c h o w a ną s z c z ę ś l i w i e , c h o ć n i e w c a ł o ś c i , k o r e s p o n d e n c ją D ó z e fa Z a ł u s k i e g o , p r z y n i o s ł y nową o c e n ę w k ła d u i z a s łu g obu b r a c i w p r a c a c h nad u tw o r z e n ie m i ro z w o je m p ie r w s z e j w P o ls c e b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j W y n ik i t y c h p o w o je n n y c h b a d a ń , c h o ć n ie w y c z e r p u ją c e c a ł k o w i c i e za
g a d n ie n ia ze w z g lę d u na s z c z u p ło ś ć p o s ia d a n y c h p rz e k a z ó w ź r ó d ło w y c h , o g ł a s z a l i d r u k ie m k o l e j n o : w r o k u 1 9 5 8 - H .L e m k e 3 , w r o k u 1 9 5 9 - P . B a ń k o w s k i2* , w r o k u 1961 - kf. Ł o d y ń s k i 5 , w r o k u 1 9 6 5 - B .K u p ś ć 6 , w r o k u 1 9 6 7 - 8 . K u p ś ć i K .M u s z y ń s k a we w s t ę p ie do w y d a n e j p r z e z n ic h k o r e s p o n d e n c j i D ó z e fa Z a łu s k ie g o z l a t 1 7 2 4 - 1 7 3 6 . W s z y s c y w ym ię - n i e n i t u a u t o r z y , n ie u m n ie j s z a j ą c r o l i i z a s łu g D ó z e fa Z a ł u s k ie - g o , p o d k r e ś l a j ą z d e c y d o w a n ie w i e l k ą r o l ę i w i e l k i e z a s ł u g i d la t e j
f u n d a c j i A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , s t a w ia n e g o je s z c z e do n ie d a w n a w c i e n iu o to c z o n e g o - s ła w ę m ło d s z e g o z b r a c i Z a ł u s k ic h - J ó z e f a , s ła w ę ~ j a k w y k a z a ły b a d a n ia ~ n ie z a w s z e u c z c iw i e z d o b y t ą .
S łu s z n ą t e ż r z e c z ą c h y b a b ę d z ie z a z n a c z y ć na tym m ie j s c u , że do t a k i c h sam ych w y n ik ó w w b a d a n ia c h nad B i b l i o t e k ą Z a ł u s k i c h i j e j za
ł o ż y c i e l a m i , do j a k i c h , d o s z l i w y m ie n ie n i w y ż e j a u t o r z y , d o s z ła rów
n i e ż , a le je s z c z e na k i l k a l a t p r z e d o s t a t n i ą w o jn ą , a u t o r k a n i n i e js z e g o a r t y k u ł u . B a d a ją c w ów czas d z i a ł a l n o ś ć k a n c l e r s k ą A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , m ia ła m o ż n o ś ć p o z n a ć r ó w n ie ż je g o s z e r o k ie z a i n t e r e s o w a n ia n au kow e i je g o w i e l k i e u m iło w a n ie k s i ą g o r a z p ia n y i p r a c e z m ie r z a ją c e do u t w o r z e n ia w P o ls c e , n a w z ó r b i b l i o t e k z a g r a n ic z n y c h ,
t a k i e j b i b l i o t e k i , k t ó r a o dd an a b y ła b y do u ż y t k u p u b li c z n e g o . S tą d p o w s t a ło z a in t e r e s o w a n i e a u t o r k i B i b l i o t e k ą Z a ł u s k ic h w W a r s z a w ie , z w ła s z c z a ż e n a t r a f i ł a na ź r ó d ł a , k t ó r e w in n y m ś w i e t l e , n i ż ó w c z e s n a l i t e r a t u r a d r u k o w a n a , p r z e d s t a w i a ł y r o l ę obu b r a c i Z a ł u s k ic h w u fu n d o w a n iu t e j b i b l i o t e k i . W y n ik i sw ych b a d a ń p r z e d s t a w i ł a w r e
f e r a c i e p t . " Z d z ie j ó w B i b l i o t e k i Z a ł u s k ic h w W a r s z a w ie " , w y g ło s z o nym w r o k u 1 9 3 6 na p o s ie d z e n iu T o w a rz y s tw a P r z y j a c i ó ł W a rs z a w y , z a - ło ż o n e g o p r z e z p r o f . W a cław a T o k a r z a , P o d s ta w ą ź r ó d ło w ą te g o 8 r e f e r a t u b y ł y ó w c z e s n e z b i o r y r ę k o p iś m ie n n e r o d z in y Z a ł u s k i c h , p r z e chow yw ane w p r z e d w o je n n e j B i b l i o t e c e N a ro d o w e j w W a r s z a w ie < / u l . K r a k o w s k ie P r z e d m ie ś c ie 3 2 / . W śród t y c h m a t e r ia ł ó w ź r ó d ło w y c h n a j w ię c e j i n f o r m a c j i na te m a t p ie r w s z e j b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w P o ls c e d o s t a r c z y ł y l i s t y A n d r z e ja Z a łu s k ie g o do b r a t a J ó z e f a . L i s t y t e z n a n e b y ł y a u t o r c e r e f e r a t u w issostac.- k o p i a r i u s z y . K o p i a r i u s z e l i s tó w A n d r z e ja Z a łu s k ie g o u l e g ł y z n is z c z e n i u w. c z a s ie w o jn y , o c a l a ł y n a t o m ia s t o r y g i n a ł y t y c h ż e sam ych l i s t ó w / a l e n i e w s z y s t k i c h / w z b i o r z e k o r e s p o n d e n c j i J ó z e f a Z a ł u s k ie g o . Są o n e d o t y c h c z a s p o d s t a wowym ź r ó d łe m do p o z n a n ia d z ie j ó w b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w W a r s z a
w ie za ż y c i a A n d r z e ja i J ó z e f a Z a ł u s k i c h .
P r z e d w o je n n y r e f e r a t o B i b l i o t e c e Z a ł u s k ic h u l e g ł w o k r e s ie wo
j n y poważnem u z n i s z c z e n i u . Z a c h o w a ły s i ę n a s t ę p u ją c e je g o fr a g m e n t y :
1 / c z y s t o p i s - k a r t a t y t u ł o w a o r a z k a r t y 1 , 31 i 33 / o s t a t n i a / , 2 / d w ie n ie p e ł n e r e d a k c je b r u li o n o w e , z k t ó r y c h r e d a k c ja I / b e z p r z y p is ó w / o b e jm u je k a r t k i : 1 1 , l l a , 1 2 - 1 9 , 20a i r e d a k c ja I I / z p r z y p is a m i ty m c z a s o w y m i/ k a r t k i 1 -9 »
R e f e r a t te n w n ie k o m p le t n e j i b r u li o n o w e j p o s t a c i u d o s t ę p n io n y b y ł w r o k u 1951 P .B a ń k o w s k ie m u , k t ó r y po z a p o z n a n iu s i ę z n im z a c z ą ł. s t o p n io w o p r z y c h y la ć s i ę do p o g lą d u a u t o r k i r e f e r a t u na r o l ę
obu b r a c i Z a ł u s k ic h w u fu n d o w a n iu p ie r w s z e j w R z e c z y p o s p o l i t e j b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j , b y o s t a t e c z n i e d a ć tem u w y ra z w r o k u 1 9 5 9 w
Q
d r u g i e j s w e j p r a c y o B i b l i o t e c e Z a ł u s k ic h , P o w o ły w a ł s i ę w n i e j na n i e k t ó r e w ia d o m o ś c i z a c z e r p n i ę t e z p o w y ż s z e g o r e f e r a t u . Wobec z n i s z c z e n ia n i e k t ó r y c h ź r ó d e ł , z k t ó r y c h a u t o r k a r e f e r a t u k o r z y s t a ł a , z a c h o w a n e f r a g m e n t y r e f e r a t u , n a w e t w p o s t a c i b r u l i o n o w e j , n a b r a ł y w a r t o ś c i ź r ó d ła z a s t ę p c z e g o w s t o s u n k u do m a t e r ia łó w ź r ó d ło w y c h z n is z c z o n y c h b e z p o w r o t n ie w c z a s i e d r u g i e j w o jn y ś w i a t o w e j .
A r t y k u ł n i n i e j s z y p t . " P r z y c z y n k i do d z ie j ó w B i b l i o t e k i Z a łu s - k i c h w W a rs z a w ie i j e j z a ł o ż y c i e l i " n ie b ę d z ie p o w t a r z a ł te g o w s z y s t k i e g o , c o na t e n te m a t j u ż p is a n o . C elem je g o j e s t j e d y n i e u z u p e ł n i e n i e z n a n y c h j u ż w ia d o m o ś c i o b r a c ia c h Z a ł u s k ic h i i c h b i b l i o t e c e k ilk o m a s z c z e g ó ła m i z a c z e r p n i ę t y m i z n i e z n a n y c łi d o t y c h c z a s ź r ó d e ł l u b z n a n y c h t y l k o w e f r a g m e n t a c h , b ą d ź z n a n y c h , a l e n i e w y k o r z y s t a n y c h w c a ł o ś c i . J e ś l i w a r t y k u l e w y s t ą p ią n i e k i e d y p o w tó - r ż e n ia p o d a w a n y c h j u ż w ia d o m o ś c i, t o t y l k o d l a t e g o , by s i l n i e j z a d o k u m e n to w a ć s łu s z n o ś ć n ow ych p o g lą d ó w na r o l ę b r a c i Z a ł u s k ic h w u - fu r id o w a n iu p ie r w s z e j w P o ls c e b i b l i o t e k i o d d a n e j do u ż y t k u p u b l i - c z n e g o , p r z e d s t a w io n y c h n a j d o k ł a d n i e j w p r a c y B, K u p ś c ia 1 .
A r t y k u ł n i n i e j s z y o p i e r a s i ę na n a s t ę p u ją y c h ź r ó d ł a c h :
1 / z a c h o w a n e f r a g m e n t y p rz e d w o je n n e g o r e f e r a t u o B i b l i o t e c e Z a
ł u s k i c h /c y t o w a n e d a l e j : E . B r a ń s k a , Z d z ie j ó w B i b l i o t e k i . . . , r e f e r a t - c z y s t o p i s l u b r e f e r a t - r e . d . I , l u b r e f e r a t - r e d , I I / ;
2 / k o p ie l i s t ó w A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , p rz e c h o w y w a n e w A rc h iw u m G łównym A k t D aw nych w W a rs z a w ie w M e tr y c e K o r o n n e j pod s y g n a t u r ą : K s ię g a K a n c le r s k a n r 3 / c y to w a n a d a l e j : K . K . 3 / 11. Są t o k o p ie l i s tó w k a n c l e r z a Z a łu s k ie g o w y s y ła n y c h p r z e w a ż n ie z D re z n a do różnych o s ó b i w r ó ż n y c h s p ra w a c h , p o c z y n a ją c od o p ra w p u b l i c z n o - p o l i t y c z - n y c h , a k o ń c z ą c na s p ra w a c h c z y s t o p r y w a t n y c h z o k r e s u z a k r e ś lo n e go d a t a m i : 2 4 l i s t o p a d a 1?4o - 1 l i p c a 1 7 4 2 . W y p o w ie d z i k a n c le r z a w. k o r . r o b ią w r a ż e n ie w y p o w ie d z i s z c z e r y c h i n ie p o d y k to w a n y c h u - b o c z n y m i c e la m i . C z y n ią one l i s t y A n d r z e ja Z a łu s k ie g o ź r ó d łe m w ia ry g o d n y m . W śród l i s t ó w d o t y c z ą c y c h B i b l i o t e k i Z a ł u s k ic h na s z c z e - g ó ln e w y r ó ż n i e n i e z a s łu g u j e l i s t do b r a t a J ó z e f a Z a ł u s k ie g o , r e f e r e n d a r z a w , k o r . z 10 l u t e g o 1 /4 1 r . M a ły fr a g m e n t te g o l i s t u z dro
b n y m i b łę d a m i o d c z y t a n iu c y t o w a ł z a a u t o r k ą r e f e r a t u P .B a ń k o w s k i w s w e j d r u g i e j p r a c y o B i b l i o t e c e Z a ł u s k ic h , k t ó r y t o f r a g m e n t po
w t ó r z y ł z a n im B .K u p ś ć w r o k u 1 9 6 5 " " . Ze w z g lę d u na b a r d z o c ie k a w ą
- 14
i w ażną t r e ś ć p u b l i k u j e s i ę go t u w c a ł o ś c i ;
3 / w ia d o m o ś c i p o z o s t a ł e j e d y n i e w p a m ię c i a u t o r k i r e f e r a t u , po
t w i e r d z e n i a k t ó r y c h n i e m ożna n i e s t e t y z n a l e ź ć a n i w n i e i s t n i e j ą c y c h j u ż ź r ó d ł a c h , a n i w n ie z a c n o w a n y c h k a r t k a c h r e f e r a t u . Z r e s z t ą w je d n y m t y l k o p r z y p a d k u a u t o r k a o d w o ła ła s i ę do t e g o " p o ś r e d n ie g o "
ź r ó d ł a .
I n f o r m a c j e w y k o r z y s t a n e z w y m ie n io n y c h w y ż e j ź r ó d e ł u s y s t e m a t y zow ane są w e d łu g n a s t ę p u ją c y c h s p ra w z w ią z a n y c h z B i b l i o t e k ą Z a łu s k i c h :
a / i n i c j a t y w a u t w o r z e n ia b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w W a r s z a w ie ; b / bu d y n k i b i b l i o t e c z n e ; c / k s i ę g o z b i ó r ; d / t e s t a m e n t A n d r z e ja Z a ł u s k i e go z r o k u 1 7 5 8 ; e / s t o s u n e k A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o do b r a t a ¿ Józefa.
a / I n i c j a t y w a u t w o r z e n ia b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w W a r s z a w ie . Spra
wa t a j e s t w z a s a d z ie j u ż w y ja ś n io n a . I n i c j a t o r e m t e j k u l t u r a l n o - o ś w ia t o w e j p la c ó w k i b y ł w e d łu g w y n ik ó w n a jn o w s z y c h b a d a ń - A n d r z e j Z a ł u s k i , k a n c l e r z w . k o r . , a d a t ą , z k t ó r ą w ią ż e s i ę p o c z ą t e k p i e r - w s z e j w P o ls c e b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j , j e s t r o k 1 7 2 3 ' , N a t o m ia s t i - 1 5 n i c j a t y w a u t w o r z e n ia t e j b i b l i o t e k i p r z e z D ó z e fa Z a ł u s k ie g o z w ią - z a n a j e s t z d a t ą 1 7 3 2 i i \ D a tę t ę n a le ż y p r z e s u n ą ć na r o k 1 7 3 0 . Wy
s t ę p u j e ona na k a r t k a c h p r z e d w o je n n e g o r e f e r a t u p t . " Z d z ie j ó w B i b l i o t e k i Z a ł u s k ic h w W a r s z a w ie " , z a o p a t r z o n a n o t k ą o d s y ła c z o w ę n r 2 i o d p o w ie d n im p r z y p is e m ź ró d ło w y m ' , D la c z e g o P .B a ń k o w s k i t e j w ia d o m o ś c i n ie p o d a ł w s w e j p r a c y z r o k u 1 9 5 9 - n i e w ia d o m o . W id o c z - n ie m ia ł j a k i e ś w ą t p l i w o ś c i . Ż e b y t ę w ą t p liw o ś ć w y j a ś n i ć , a ró w n o c z e ś n ie p o t w i e r d z i ć w ia r y g o d n o ś ć w ia d o m o ś c i o d a c ie 1 7 2 3 , z w ią z a n e j z n a z w is k ie m A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , ja k o i n i c j a t o r a B i b l i o t e k i , p r z y t a c z a s i ę o d p o w ie d n i f r a g m e n t r e f e r a t u , o p a r t e g o na i s t n i e j ą c y c h p r z e d w o jn ą m a t e r ia ł a c h ź r ó d ło w y c h , o czym ś w ia d c z ą p r z y p i s y , k t ó rym i. a u t o r k a d o k u m e n to w a ła p odaw ana i n f o r m a c j e . O to f r a g m e n t r e f e r a t u , c e lo w o z a c y to w a n y b e z ż a d n y c h p o p ra w e k / n a w e t z b łę d a m i/ i w p is o w n i p r z e d w o je n n e j : "P o ś m i e r c i w s p o m n ia n e g o p ry m a s a / O ls z o w s - k i e g o / ’’ m y ś l s t w o r z e n i a b i b l i o t e k i / p u b / T ic z n sj 7 w P o ls c e w ią ż e s i ę z n a z w is k ie m Z a ł u s k i c h . A le znow u w ysuw a s i ę k w e s t ja w ą t p l i w a . C zy b y ł n im r z e c z y w i ś c ie ¿Józef Z a ł u s k i b i s k / u p / 7 k i j / o w s k i 7 , j a k d o t y c h c z a s s i ę t w i e r d z i i t o n i e z b i c i e . G dyby w ia d o m o b y ło d o k ł a d n i e , w ja k i m o k r e s ie c z a s u ¿Józef Z a ł u s k i t a k i z a m ia r p o w z i ą ł , ł a t w i e j - s z a b y ła b y r z e c z do r o z t r z y g n i ę c i a . Z z a m ia re m s t w o r z / e n i a / b i b l - / T o t e k a / p u b l i c z n e j / p r z e z ¿J, Z a ł / u s k i e g ó / s p o tk a ła m s i ę w p o s ia -
d a n y c h m a t e r ja ł a c h d o p ie r o pod r o k ie m z 1 7 3 0 7 , a ty m c z a s e m s t a r s z y je g o b r a t A n d r z e j z a s i u ż / ó n y / w d z i e j / a c h / ' R z p l / i t e j / k . w . k , i b i - s k / u g / k r a k o w s k i j u ż w r , 1 7 2 3 ^ /Z/ a w ię c o 7 l a t w c z e ś n i e j / p r z y g o - t o w u ję c s i ę do o b j ę c i a b is k u p s t w a p ło c k i e g o k r e ś l i w p r o g r a m ie p ra c
j a k i e z a m i e r z a ł p o d ją ć w p r z y s z ł e j s w e j d j e c e z j i k o n ie c z n o ś ć u f u n d o w a n ia b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w P ło c k u , k t ó r a , j a k p i s z e , c o d z ie ń ma b y ć o t w a r t a , o b m y ś le n ia na t e n c e ł o d p o w ie d n ie g o f u n d u s z u , z a b e z - p ie c z e n i a k s ią ż e k p r z e d k r a d z ie ż ą » ł a ń c u s z k i i z a m e c z k i do k t ó r y c h k s i ą ż k i z a m y k a ć ne a u f e r a n t u r t f , N ie w y d a je m i s i ę r ó w n ie ż , a ż e b y A - n d r z / e j / Z a ł / u s k i / , k t ó r y w P ło c k u , m a łe j s to s u n k o w o m i e ś c i n i e ,
c h c i a ł t w o r z y ć b i b l i o t e k ę j p u b l i c z n ą , z a n i e c h a ł t e j m y ś l i z c h w i l ą gdy u r z ą d k a n c l / e r s k i_ 7 , k t ó r y o b j ą ł w r . 1 7 3 5 z w i ą z a ł d a ls z ą je g o
w p p r a c ą i d z i a ł a l / o ś ę 7 w R z p l / i y ^ t e j z e s t o l i c ą p a ń s tw a "
P r z y p u s z c z e n ie ł ą c z e n i a i n i c j a t y w y u t w o r z e n ia b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w P ło c k u z t a k ą ż samą w W a rs z a w ie ma s w o je u z a s a d n ie n ie , sko
r o k a n c l e r z w , k o r . w k i l k a m ie s ię c y od d a t y o b j ę c i a u rz ę d u k a n c le r s k ie g o / 5 l i s t o p a d 1 7 3 5 / k u p u je k a m ie n ic ę D a n iło w ic z o w s k ą z p r z e z n a c z e n ie m j e j na p o t r z e b y p r z y s z ł e j b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j w W ar - s z a w ie 19. W dwa l a t a p ó ź n ie j w r o k u 1 7 3 8 nabyw a M a r y w il , r ó w n ie ż z p r z e z n a c z e n ie m na b i b l i o t e k ę p u b lic z n ą 20
b / B u d y n k i b i b l i o t e c z n e . K i l k a n ic znanych szczegółów dotyoząoyoh t e j s p r a w y . W p o c z ą t k a c h l u t e g o 1741 r o k u A n d r z e j Z a ł u s k i n o s i s i ę z z a m ia re m n a b y c ia z n a jd u ją c e g o s i ę p r z y M a r y w ilu P a ła c u P o c i e j o - w s k i e g o , z w a n e g o r ó w n i e ż o d n a z w i s k a o ' s t a t n i e j w ł a ś c i c i e l k i P a ł a c e m M o n tm o re n c o w e j 21. W t r a n s a k c j i n a b y c ia w y m ie n io n e g o p a ła c u p o ś r e d n ic z y ć m ia ł w o je w o d a m a z o w ie c k i S t a n is ł a w P o n i a t o w s k i , u d a ją c y s i ę w m i s j i d y p lo m a t y c z n e j d o - P a r y ż a , g d z ie w ów czas m ie s z k a ła h r a b in a M o n tm o re n c o w a » p r z e s z ł a P o c ie jo w a « , C zy t a t r a n s a k c j a d o s z ła 22 do s k u t k u - w p o s ia d a n y c h m a t e r i a ł a c h ź r ó d ło w y c h n i e ma w y j a ś n i e n i a . Chyba n i e , g d y ż n i g d z i e n i e w y m ie n ia n y j e s t A n d r z e j Z a ł u s k i j a k o w ł a ś c i c i e l te g o p a ła c u , Z n a b y c ie m je g o w i ą z a ł A n d r z e j Z a ł u s k i s z e
r o k i e p la n y , p i s a ł do b r a t a r e f e r e n d a r z a : " T r a f i a s i ę P a ła c P o c ie - j o w s k i t a n i o k u p i ć p r z y M a - r y w illu , b a r d z o b y r z e c z b y ła w yg o d n a na f u n d u s z t a k b i b l i o t e k a r z a , j a k o i r z e m ie ś ln ik ó w do b i b l i o t e k i . By
ł a b y t a /T_7 le p s z a a k k w i z y c j a n i ż e l i w io s k a , a l e na t o p ie n i ę d z y n ie mam. G d ybyś WMPan tam na t a n i ą p r o w i z j ą z k i l k u t y s i ę c y c z e rv ^ T n y c h / z l / ° 7 t / ÿ c h7 p o ż y c z y ł , o d w a ż y łb y m s i ę go k u p i ć i p o w o li w y p ł a c i ć , a M a r y w i l l a i t e r o t a n t o b y łb y w a r t w i ę c e j d la r o z p o s t r z e n i e n i a i og
r o d u , k t ó r y b y m ó g ł b y ć un g a r d i n / j a r d i n / b o t a n iq u e i b u d y n k ó w d la r z e m i e ś l n i k ó w , i o b s z e r n o ś o i n a d rw a , i s t a j n i e , ż e b y k a ż d a k a m ie - n ic a m ia ła s w o ją w ła s n ą " 23. S p raw a n a b y c ia P a ła c u P o c ie jo w s k ie g o w y s t ę p u je j e s z c z e r a z w k o ń c u r o k u 1 7 4 1 “ ,24
W iadom ą j e s t r z e c z ą , że A n d r z e j Z a ł u s k i n o s i ł s i ę z z a m ia re m u - t w o r z e n ia w M a r y w ilu p r z y B i b l i o t e c e » S o c ie t a s E r u d it o r u m « . P i s a ł
o tym do b r a t a r e f e r e n d a r z a 31 l i p c a 1741 r o k u . J a k n a le ż y p r z y p u s z c z a ć , M o ry w i l w p la n a c h A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o b a r d z i e j o d p o w ia d a ł p o tr z e b o m b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j i i n s t y t u c j o m , k t ó r e p r z y n i e j m ia ł z a m ia r z a k ła d a ć , n i ż z a k u p io n a w c z e ś n i e j , a l e w y m a g a ją c a g r u n t o w n e j p rz e b u d o w y k a m ie n ic a D a n iło w ic z o w s k a . M a r y w i l , j a k w y n ik a z l i s t u do b r a t a J ó z e f a z 10 l u t e g o 174 1 r o k u , p o s i a d a ł w ię k s z e z a p le c z e go
s p o d a r s k ie i m ó g ł z a p e w n ić le p s z e w a r u n k i do p r a c y n a u k o w e j lu d z io m s k u p ia ją c y m s i ę w p r z e s z ł o ś c i w o k ó ł t y c h i n s t y t u c j i . P o n a d to A n d rz e j Z a ł u s k i , j a k w id a ć z j e g o l i s t ó w , u m iło w a ł s o b ie M a r y w il i t r u d n o b ę d z ie mu r o z s t a ć s i ę z n im , gdy z a j d z i e k o n ie c z n o ś ć o d s p r z e d a n ia go na f u n d a c j ę p a n ie n k a n o n ic z e k . P i s a ł na t e n te m a t do k s i ę c i a F ra n c is z k a M a k s y m ilia n a O s s o l iń s k i e g o w p o c z ą t k u g r u d n ia 174 1 r o k u :
" M a r i w i l l me t i e n t à c o s u r , bom w n im c h c i a ł fu n d o w a ć B i b l i o t e k ę Pu
b l i c z n ą e t une S o c i é t é de S ç a v a n s , k t ó r z y m i e l i b y z a r a z z n a jm u ka
m ie n ic i n t r a t ę i u k u p có w M a r y w i l l u m o g lib y n a jm o w a ć s o b ie s t ó ł poru? t r a v a i l l e r s a n s a u c u n e d i s t r a c t i o n , c h y b a m n ie WXMci D ^ ô b r o — d z ie j" ? a p e r s w a z ja d e t e r m n a b it , ż e s i ę o dw ażę p o z b y ć u lu b io n e g o M a -
—' , 26
r y w i l l u n a t ę P a n ie ń s k ą F u n d a c ję " , o k t ó r e j z a ł o ż e n i u m a r z y ła A n t o n in a z Z a b o r o w s k ic h o r d y n a t o w a Z a m o y s k a , wdowa po T o m a szu J ó z e f i e Z a m o y s ltim .
W o k r e s ie rozm ów A n d r z e ja Z a łu s k ie g o z o r d y n a to w ą Z am o yską o Ma
r y w i l , a z w ła s z c z a w o k r e s i e , g d y j u ż z a c z ą ł s i ę s k ł a n i a ć do o d s p r z e d a ż y M a r y w ilu na s i e d z i b ę k a n o n ic z e k i g dy l i c z y ł na p o m y ś ln e d l a s i e b i e z a ł a t w i e n i e s p ra w y n a b y c ia P a ła c u P o c i e j o w s k i e g o , p i s a ł do p a n i o r d y n a t o w e j : " . . . o b lig o w a łe m Go /w o je w o d ę m a z o w ie c k ie g o / , a ż e b y t a r g o w a ł P a ła c od JWM M e m o re n c o w e j / M o n t m o r e n c o w e j/ , p r z e s z ł e j P o c i e j o w e j , J e ż e l i p o ro z u m ie m , ż e s i ę z g o d z ą o sumę i b ę dę m ia ł b e z p ie c z e ń s t w o d o n a c j i , na te n c z a s z JWDką ł a t w i e j z a k o n k lu d u ję o M a r y w i l l , i n ie d a l e k o m i s i ę b ę d z ie p r z e n o s i ć z B i b l i o t e k ą , k t ó r e j i p ó ł t o r a s t a wozów le d w o w y w ie z ie , i z r z e c z a m i m o je m i. I k a p l i c y M a r y w i l l s k i e j n a b o ż e ń s tw o n ie b ę d z ie m i o d l e g ł e p r z y nowym fu n d u s z u JW D k i. Tym czasem p is z ę do W a rs z a w y , ż e b y s i ę g o d z o n o z m a n s jo n a r z a m i o d w o re k t y l n y w o g r o d z i e , i o r e s z t ę p o s s e s j i , k t ó r ą c i ż k s i ę ż a m a ją w M a r i e w i l ł u . T e n z a ś d w o re k może s i ę ż d a ć c z y l i d la k s i ę ż y , k t ó r y c h WXDka n a z n a c z y s i ę / [ / p r z y k a p l i c y , c z y l i t e ż na domową w y g o d ę , b r o w a r u , p r a l n i i ś p i ż a r n i g e n e r a l n e j " .
A k i e d y w g r u d n iu te g o ż r o k u z a n o s i ł o s i ę na t o , że M a r y w il od s t ą p i ć m u s i na f u n d a c j ę p a n ie n k a n o n ic z e k , a z P a ry ż a n ie n a d c h o d z i ł a o d p o w ie d ź w s p r a w ie P a ła c u P o c i e j o w s k i e g o , z a c z ą ł r o z g lą d a ć s i ę za kupnem now ego o b s z e rn e g o b u d y n k u , do k t ó r e g o m ó g łb y p r z e
25
n i e ś ć s i ę ze w s z y s t k im c o s i ę z n a j d u j e w M a r y w ilu , K a m ie n ic a D a n .i- ło w ic z o w s k a n ie b y ła je s z c z e g o to w a . Z a p la n o w a n y g r u n to w n y j e j r e m ont r o z p o c z n ie s i ę d o p ie r o w r o k u 1 7 4 2 , a z a k o ń c z o n y b ę d z ie w r o ku 1 7 4 5 . W z w ią z k u z tym A n d r z e j Z a ł u s k i z w r ó c i ł s i ę 13 g r u d n ia 1741 r o k u do F r a n c is z k a B i e l i ń s k i e g o , m a r s z a łk a n a d w o rn e g o k o r o n n e g o , p is z ą c : " P o z w o lis z J W P a n D o b r o d z ie j o t w o r z y ć mu s ię . ze z w y k ł ą m o ją p o u f a ł o ś c i ą i d o n ie ś ć , ż e s i ę n ie mogę w ym ó w ić p r z e d a ż y Ma- r y w i l l u na p ię k n ą i p o b o ż n ą i n t e n c j ą F u n d a c j i K a n o n ic z e k , p r z e z JM&
P a n ią O rd y n a to w ą Z a m o y s k ą , do c z e g o j e ż e l i b y p r z y s z ł o , m u s ia łb y m s i ę s t a r a ć o k u p n o p a ła c u d la s i e b i e , a lb o o n a je m t a k i , żebym j u ż na k i l k a l a t m i a ł w o ln ą g ło w ę od u s t a w ic z n y c h p r z e n o s i n , JVA7MPD masz p a ł a c , k t ó r y mu c z ę s t o w a k u je , j e ż e l i go m asz n a z b y c i u , r a c z n u o - z n a j m i ć , / ! / c z e g o go d a ć n ie m o ż e s z ; j e ż e l i go t y l k o c h c e s z n a j ą ć ,
r a c z m i p r z y s ł a ć k o n d y c je do a re n d o w a n ia e t p r e c iu m c o n s t i t u t u m a - żebyrn mógł, i s o b ie w yg o d ę i memu D o b r o d z i e j ó w ¿ 7 w ra z p r o c u r a r e przy s ł u g ę " 2 ®. C h o d z iło t u p r a w d o p o d o b n ie o P a ła c R a d z i w i ł ł o w s k i p r z y
u l. M i o d o w e j , k t ó r y r z e c z y w i ś c ie b y ł w ów czas w ła s n o ś c ią F r a n c is z k a B i e l i ń s k i e g o . Do t r a n s a k c j i w ów czas n ie d o s z ł o . P a ła c R a d z iw iło w - s k i z n a jd o w a ł s i ę je s z c z e w r o k u 1 7 4 3 w p o s ia d a n iu m a r s z a łk a B ie - l i ń s k i e g o . N a b y ł go A n d r z e j Z a ł u s k i d o p ie r o o k o ło r o k u 1 7 5 6 " .po
B a rd z o m o ż liw e , ż e A n d r z e j Z a ł u s k i , n a w e t w p rz y p a d k u s p r z e d a ż y M a r y w il u , p o z o s t a ł w n im ze z g ro m a d z o n y m k s ię g o z b io r e m a ż do c z a s u z a k o ń c z e n ia p rz e b u d o w y k a m ie n ic y D a n i ło w ic z o w s k i e j w r o k u 1 7 4 5 . W ty m ż e samym r o k u o r d y n a to w a Z am oyska r z e c z y w i ś c ie z a k o ń c z y ła sp re
wę f u n d a o j i k a n o n ic z e k n a t e r e n i e M a r y w il u .
Z M a r y w ile m w ią ż e s i ę ś c i ś l e s p ra w a w s p o m n ia n e j w y ż e j f u n d a c j i k a n o n ic z e k . N a le ż y j ą t u p o r u s z y ć , by na j e j p r z y k ł a d z i e w y k a z a ć ” k ła m liw e i n f o r m a c j e , j a k i e p o d a w a ł J . D .A . J a n o c k i w p r a c y o J ó z e f i e Z a łu s k im , p is a n e j j u ż po ś m i e r c i A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , k t ó r y w ię c n ie m ia ł m o ż n o ś c i p r z e c i w d z i a ł a ć te m u , że je g o z a s ł u g i p r z y p is y w a n e b y ł y żądnem u s ła w y b r a t u J ó z e f o w i /w ó w c z a s j u ż b is k u p o w i k ijo v . 'e k ie m u / i n ie b e z je g o p r z y z w o le n ia .
O to s p ra w a f u n d a c j i k a n o n ic z e k w ś w i e t l e l i s t ó w A n d r z e ja Z a łu s k ie g o do A n t o n in y z Z a b o r o w s k ic h o r d y n a t o w e j Z a m o y s k ie j , W p o ł o w ie r o k u 1741 o r d y n a to w a Z am oyska z w r ó c i ł a s i ę do A n d r z e ja Z a łu s - k ie g o o pomoc w z a ło ż e n i u j a k i e j ś p o ż y t e c z n e j f u n d a c j i . P o d s u n ą ł j e j w ów czas m y ś l o z a ło ż e n i u f u n d a c j i k a n o n ic z e k , co w y r a ź n ie po
t w i e r d z i ł 3 g r u d n ia 1741 r o k u w l i ś c i e do k s i ę c i a F r . M . O s s o liń s k ie go : " . . . ż e s i ę odw ażę p o z b y ć u lu b io n e g o M a r y w i l l u na t ę P a n ie ń s k ą F u n d a c ję , k t ó r e j p ra w d z iw y m je s t e m p ro m o to re m i m o ja in w e n c ja i p e r
s w a z ja JW P an i O r ć y n a t o w e j j e s t p o c z ą t k ie m t e j c h w a le b n e j i n t e n c j i " ^ 1 Z k o l e i z a j ą ł s i ę z d o b y c ie m o d p o w ie d n ie g o s t a t u t u i r e g u la m in u d la p o w o ły w a n e j d o ż y c i a i n s t y t u c j i , a o w y n ik a c h p o s z u k iw a ń in f o r m o w a ł o rd y n a to w ę Z a m o y s k ą : " P is a łe m na r ó ż n e m ie js c a d la d o s k o n a ls z e j i n f o r m a c j i o s t a t u t a p o d o b n y c h f u n d a c j i , n i e k t ó r e j u ż m ię d o s z ły , n i e k t ó r y c h j e s z c z e c z e k a m , o s o b l i w i e od J M c i X dza R e f e r e n d a r z a k o r o n - / n e g o / B r a t a m ego, k t ó r y m i n a jd o s k o n a ls z ą da i n f o r m a c j ę , bo w t a - mtym 'k r a j u k u p a j e s t p o d o b n y c h f u n d a c j i " 32 ; " . . . p o s y ła m k o p ie l i s t ó w , c o m i Xżę O s s o l i ń s k i i JX R e f e r e n d a r z b r a t m ój p is z ą w i n t e r e s i e F u n d a c j i JWW Dki. N a p rz ó d R e g u ły b a r d z o m n ie c i e s z ę , ż e d r u - kow ane sę i że WDka z u p e ł n i e o tym I n s t y t u t u m b ę d z ie s z in fo rm o w a n a '* 5^
Poza tym w l i ś c i e do k s i ę c i a O s s o l iń s k i e g o z 3 g r u d n ia 1741 r . w y
r a ż a ł mu p o d z ię k o w a n ia za o f ia r o w a n ą p o m o c : “ B a rd z o o b lig o w a n y j e s te m W X M ci, że m i d e k l a r u j e s z p r z y s ł a ć L es i n s t i t u t i o n s du C h a p i t r e de R e m ire m o n t / L o t a r y n g i a / , bo t u s i ę nad tym sm ażem y, j a k u ło ż y ć s t a t u t a t y c h k a n o n ic z e k . G d z ie k o lw ie k z a ś do N ie m ie c i B r a b a n c j i p i s a łe m , ż e b y m i komunikkowano to In stitu tu m , n ie mogłem otrzymać t e - go o com u p r a s z a ł . . « ” . W s t y c z n i u 1 7 4 2 r o k u A n d r z o j Z a ł u s k i p o s ł a ł do p a n i o r d y n a t o w e j k s i ą ż k ę o k a n o n ic z k a c h i d a w a ł j e j ró ż n e r a d y i w s k a z ó w k i d o t y c z ą c e s p ra w o r g a n i z a c y j n y c h 35, T y c h k i l k a z a c y to w a n y c h l i s t ó w w y r a ź n ie w s k a z u je na r o l ę A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o w z a ło ż e n i u f u n d a c j i k a n o n ic z e k w a r s z a w s k ic h , r o l a z a ś J ó z e f a Z a łu s k ie g o s p r o w a d z a ła s i ę t y l k o do w y s z u k a n ia i p r z y s ł a n i a o d p o w ie d n ie j l i t e r a t u r y d r u k o w a n e j. Z r e s z t ą n ie b y ł on je d y n y m , j a k w y n ik a z z a c y to w a n y c h l i s t ó w , c z ł o w i e k i e m , k t ó r y t a k i e j l i t e r a t u r y d o s t a r c z a ł k a n c l e r z o w i w. k o r . A g dy j e s z c z e dod a s i ę , ż e A n d r z e j Z a ł u s k i d la t e j f u n d a c j i p o ś w ię c a ł s w ó j u lu b i o n y M a r y w il - t o s p ra w a j e s t j u ż j a s n a . R e z y g n a c ję z M a r y w ilu na r z e c z k a n o n ic z e k p o d j ą ł po k i l k u m ie s ią c a c h w ahań i o p o ró w . Na ró ż n e s p o s o b y s t a r a ł s i ę o d w ie ź ć o r d y n a tó w ? Z am o yską od u p a t r z o n e g o p r z e z n ią M a r y w ilu . Z a z n a c z a ł, ż e na M a r y w il b ę d z ie m u s ia ła w y d a ć d u ż o p ie n i ę d z y / w a r t o ś ć je g o o k r e ś l a ł na 6 5 5 t y s . t y n f ó w / , p o d s u w a ł j e j r ó ż n e p a ł a c e , k t ó r e b y m o g ła k u p i ć i t a n i e j , i z w i e l k i m p o ż y t k ie m d l a p a n ie n k a n o n ic z e k “1^ .
Z n a ją c j u ż s p ra w ę f u n d a c j i k a n o n ic z e k w W a rs z a w ie w ś w i e t l e l i s tó w A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o , w a r t o p r z y p o m n ie ć , c o o tym p i s a ł J . D . A . J a n o c k is “ Ta A n t o n in a Z am oyska z Z a h o r o w s k ic h , p o ś lu b io n a w p ie r w W o ł ł o w i c z o w i . . . , p o te m T o m a s z o w i o r d y n a t o w i Z a m o y s k ie m u . . . , owdo
w ia w s z y c h c i a ł a ze sw ego w i e l k i e g o m a ją t k u j a k ą ś nową f u n d a c j ę z a ł o ż y ć , w P o ls c e je s z c z e n ie z n a n ą . P o r a d z i ł j e j n a s z b is k u p / J ó z e f Z a ł u s k i , b is k u p k i j o w s k i / , a b y w p r o w a d z iła do W a rs z a w y k a n o n i c z k i
ś w i e c k i e , na w z ó r z g ro m a d z e n ia w R e m ire m o n t, w L o t a r y n g j i . / Z w i e r z - n ią w ła d z ę te g o z g r o m a d z e n ia , . . . m ia ł o b ję ć Z a ł u s k i , g d y b y n ie b y ł 1 7 4 2 r . o p u ś c i ł L o t a r y n g i i „ . . / . . . P a m ię t a ją c o w y p o s a ż e n iu , f u n d a t o r k a Z am oyska u s t ą p i ł a im b a r d z o o b s z e r n y p a ła c p o d m i e js k i w a r s z a w s k i M a r y w il , . . . za p o ś r e d n ic tw e m Z a ł u s k ie g o , b is k u p a k ra k o w - s k i e g o , k t ó r y w ra z z b r a t e m , naszym b is k u p e m k i j o w s k i m , . . . p r z e - p i s a ł i k a z a ł w y d ru k o w a ć r e g u ł y t e g o Z g ro m a d z e n ia P a n ie n z n a jw y - b i t n i e j s z y c h r o d z in s z l a c h e c k i c h i m o g ą cych w y c h o d z ić za mąż . . . 0 - p i s h i s t o r y c z n y t e g o z a k ła d u w y d a ł n a s z Z a ł u s k i po p o ls k u w W a rs z a w ie r . 1 7 4 8 i n f . . . . " . Z e s t a w ie n ie c h o ć b y t y c h dw óch r e l a c j i o p o c z ą tk a c h f u n d a c j i k a n o n ic z e k w W a rs z a w ie w s k a z u je w y r a ź n i e , j a k t e n d e n c y jn a j e s t p u b l i k a c j a J a n o c k ie g o o J ó z e f i e Z a łu s k im . Wobec te go n ie może b y ć u z n a n a za ź r ó d ł o w ia r y g o d n e .
c / Ks i ę g o z b i ó r . W p o c z ą tk a c h r o k u 1741 i s t n i a ł y d w ie o d rę b n e b i
b l i o t e k i b r a c i Z a ł u s k i c h : je d n a n a l e ż a ł a do J ó z e f a Z a łu s k ie g o re - f e r e n d a r z a k o r . , p rz e b y w a ją c e g o w L o t a r y n g i i na d w o rz e K r ó la S t a n i
s ła w a L e s z c z y ń s k ie g o , d ru g a - do A n d r z e ja Z a łu s k ie g o k a n c le r z a w.
k o r . i b is k u p a c h e ł m i ń s k i e g o . B i b l i o t e k a J ó z e f a Z a łu s k ie g o s k ł a d a ł a s i ę z dw óch c z ę ś c i . Sedna c z ę ś ć z n a jd o w a ła s i ę w W a r s z a w ie , d ru ga - w L u n e v i l l e . W a rs z a w s k a b i b l i o t e k a r e f e r e n d a r z a z n a jd o w a ła s ię w r o k u 1741 w M a r y w ilu / p o p r z e d n i o u o o . k a r m e l i t ó w / pod o p ie k ą s t a
r s z e g o b r a t a A n d r z e ja . B i b l i ę t e k a J ó z e f a Z a łu s k ie g o z n a jd u ją c a s i ę w L o t a r y n g i i m u s ia ła b y ć j u ż w tym c z a s ie o b ję t o ś c io w o d u ż a , s k o r o r e f e r e n d a r z z a t r u d n i a ł w n i e j k i l k u l u d z i . 0 t e j b i b l i o t e c e w y ra - ż a ł s i ę z z a d o w o le n ie m i u z n a n ie m b r a t k a n c l e r z w . k o r . w l i ś c i e do J ó z e f a z 10 l u t e g o te g o ż r o k u . P i s a ł w t e n s p o s ó b : " . . . s t a r o s t a c z e h r y ń s k i d o n i ó s ł m i o p ię k n e j b i b l i o t e c e WMPana i o l u d z i a c h , k t ó r y c h p r z y b r a ł e ś s o b ie do p r a c y , co j e s t b a r d z o c h w a le b n a i m n ie
, ■ „3 8
k o n t e n t u j ą c a .
B i b l i o t e k a A n d r z e ja Z a łu s k ie g o z n a jd o w a ła s i ę w r o k u 1741 ró w n ie ż vi M a r y w il u , a le n ie z łą c z o n a z b i b l i o t e k ą b r a t a r e f e r e n d a r z a . W s k ła d b i b l i o t e k i k a n c e le r z a w. k o r . w c h o d z i ł y k s i ę g o z b i o r y o d z ie d z ic z o n e po s t r y j a c h : A n d r z e ju C h r y z o s t o m ie , b i s k u p i e w a r m iń s k im , / z m a r ł w r . 1 7 1 1 / , L u d w ik u , b i s k u p i e p ło c k im / z m a r ł w r . 1 7 2 2 / o - r a z j u ż n a b y ta p r z e z n ie g o B i b l i o t e k a Ż ó łk ie w s k a i s z e r e g r ó ż n y c h d ru k ó w i r ę k o p i s ó w ^ , P o n a d to w s k ła d k s i ę g o z b i o r u k a n c le r z a w. k o r . w c h o d z i ł y k s i ą ż k i , k t ó r e sam k u p o w a ł: 2 ^ n d r z e J Z a łu s k i7 k u p o w a ł k s i ą ż k i p o d o b n ie j a k R e f e r e n d a r z , bo t a k samo j a k on o d z i e d z i c z y ł po
p r z o d k a c h z a m iło w a n ie do n a u k , a k s i ą ż k i b y ł y n ie m a l je g o p r z y j a c i e l e m . N aw et na p o lo w a n ie , j a k sam p i s z e , z a b i e r a ł k s ią ż k ę ze s o
bą . . . Będąc i n i c j a t o r e m p u b l / I c z n e j y ’ b i b l ^ / i o t e l < i j 7 m u s ia ł d ą ż y ć do t e g o , by b y ła j a k n a j o k a z a l s z a i j a k n a j b a r d z i e j z a s o b n a . K u p o w a ł w ię c t a k ż e i s t a l e . R ó ż n i ł s i ę od O ó z e fa Z a ł / u s k i e g o y 7 r e f e r e n d a r z a tym t y l k o , że k u p o w a ł z w ię k s z y m z a s t a n o w i e m . . . , za z a s a d ę p r z y jm o w a ł i j e j s i ę s t a l e t r z y m a ł , ż e b y n a b y w a ć t y l k o t a k i e k s i ą ż k i , k t ó r y c h b r a k r ó w n ie ż w z b io r a c h r e f e r e n d a r z a . . . J e d y n ie w w y p a d k a c h , g d y n a d a r z a ła s i ę o k a z ja z a k u p ić c a łą j a k ą ś b i b l / i o t e k ę 7 » n ie l i - c z y ł s i ę j u ż k a n c l e r z w. k . z. k s ią ż k a m i d a w n ie j p o s ia d a n y m i. Gdy s p o t k a ł s i ę z fa k te m m ia ło t o m ie js c e z w ła s z c z a , g d y b i b l i o t e k a p r z e z b r a c i Z a ł u s k ic h z a ło ż o n a , o dd an a j u ż z o s t a ł a do u ż y t k u p u b l i - c z n e g o 7 , że c z y j ś p r y w / a t n ^ k s i ę g o z b i ó r s t o i b e z u ż y t e c z n y , a lb o na
w e t z ło ż o n y w s k r z y n i a c h , a w ię c z u p e ł / n i § 7 ż a d n e g o p o ż y t k u n a w e t w ł a ś c i c i e l o w i n ie p r z y n o s i , k t ó r y je d n a k ż e w y z b y ć s i ę go n ie c h c i a ł ,
r a d z i ł z ł o ż y ć t e k s i ą ż k i w c z a s o w y p r z y n a j m n i e j d e p o z y t do B i b l ^ I - o t e k i 7 P u b l i c z n e j , g d z ie m o g ły b y s p e ł n i a ć swe z a d a n ie .- K u p o w a ł t y l k o za g o tó w k ę , u n i k a ł z a c ią g a n i a d łu g ó w , w o ł a ł m ie ć . . . m n ie j k s i ą - ż e k , a le s w o ic h w ła s n y c h " 40. 1 r z e c z y w i ś c ie k s i ę g o z b i ó r A n d r z e ja Z a łu s k ie g o b y ł o b ję t o ś c io w o m n ie js z y od k s i ę g o z b i o r u J ó z e f a i tem u k a n c l e r z w. k o r . n ie p r z e c z y ł . N a t o m ia s t k s ią d z r e f e r e n d a r z k o r . , by w y k a z a ć , j a k b a r d z o d u ż y b y ł je g o w ła s n y k s i ę g o z b i ó r i j a k b ez p o r ó w n a n ia w ię k s z y od k s i ę g o z b i o r u b r a t a k a n c l e r z a , u ż y w a ł n i e -
*
u c z c iw y c h s p o s o b ó w . C z y n i ł t o w t e d y , g d y o b ie b i b l i o t e k i b r a c i Za
ł u s k i c h z łą c z o n e b y ł y w je d n ą b i b l i o t e k ę p u b li c z n ą pod nazw ą B i b l i o t e k i Z a ł u s k ic h i g d y A n d r z e j Z a ł u s k i j u ż j a k o b is k u p k r a k o w s k i w ię c e j c z a s u i u w a g i p o ś w ię c a ć m u s ia ł s w o je j n o w e j d i e c e z j i , J ó z e f Za
ł u s k i , k o r z y s t a j ą c w ię c z d łu ż s z y c h n ie o b e c n o ś c i s t a r s z e g o b r a t a w W a r s z a w ie , s a m o w o ln ie r z ą d z i ł s i ę w b i b l i o t e c e , n a t u r a l n i e p r z e z n ik o g o n ie k o n t r o lo w a n y . Jednym z n ie u c z c iw y c h c h w y tó w k s ię d z a r e f e r e n d a r z a s to s o w a n y c h w b i b l i o t e c e b y ło s t a w i a n i e p r z e z n ie g o n ie t y l k o na k s ią ż k a c h s w o ic h , a le i na k s ią ż k a c h b r a t a A n d r z e ja , l i - t e r " J . Z . " , w s k a z u ją c y c h na t o , że w ł a ś c i c i e l e m t y c h k s ią ż e k b y ł k i ę d y ś J ó z e f Z a ł u s k i . B y ła t o w ię c z w y k ła k r a d z i e ż . Z a l e ż a ł o mu na ty m , by l i c z b a k s ią ż e k o z n a c z o n y c h t a k i m i l i t e r a m i m o g ła w r a z i e p o t r z e b y z a ś w ia d c z y ć , j a k w i e l k a o b ję t o ś c io w o b y ła je g o w ła s n a b i b l i o t e k a , k t ó r ą o f i a r o w a ł na r z e c z p ie r w s z e j w P o ls c e b i b l i o t e k i pu
b l i c z n e j . S tą d t e ż i w ię k s z a je g o z a s łu g a d la R z e c z y p o s p o l i t e j i p o d s ta w a do u w a ż a n ia s i ę i p r z e z s i e b i e sam ego i p r z e z in n y c h za g łó w n e g o i w ł a ś c i w ie je d y n e g o z a ł o ż y c i e l a t e j c h w a le b n e j i n s t y t u - c j i . 0 t y c h n ie u c z c iw y c h p o s u n ię c ia c h J ó z e f a Z a łu s k ie g o d o w i e d z i a ł s i ę w j a k i ś s p o s ó b A n d r z e j Z a ł u s k i , k t ó r y z w i e l k i m o b u r z e n ie m , a
r ó w n o c z e ś n ie w s ło w a c h p e łn y c h r o z g o r y c z e n ia i ż a lu z powodu w y r z ą d z o n e j mu k r z y w d y , i t o p r z e z ro d z o n e g o b r a t a , p i s a ł do n ie g o w te n s p o s ó b : " J a k ś m ia łe ś na m o ic h k s i ą ż k a c h , k t ó r y c h / t y l e i t y l ę 7 o d d a łe m do n a s z e j w s p ó ln e j b i b l i o t e k i p 'o s ta w ić s w o je c y f e r k i " / c y t a t z p a m ię c i, p o d a n y p r z e z a u t o r k ę p r z e d w o je n n e g o r e f e r a t u o B i b l i o t e
c e Z a ł u s k i c h , w W a r s z a w i e i j e d n o c z e ś n i e a u t o r k ę n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u / .
Mimo że A n d r z e j Z a ł u s k i p i s a ł do b r a t a o dwóch o d r ę b n y c h b i b l i o t e k a c h , t o je d n a k u w a ż a ł j e j u ż w ów czas za je d n ą w s p ó ln ą w n i e d a l e k i e j p r z y s z ł o ś c i b i b l i o t e k ę p u b l i c z n ą , u ż y w a ją c z w r o t ó w : » w n a s z e j b i b l i o t e c e « l u b » n a s z e p r z e d s i ę w z i ę t e o p u s « , l u b » n i e śmiem a n i V'WFb b i b l i o t e k i t y k a ć i w ra z z m o ją p e r m a t e r ia s u k ła d a ć n ie śmiem«-, bo p r z e c ie ż w e d łu g z a m ie r z e ń k a n c le r z a w . k o r . s t a n o w ić m ia ła je d n ą b i b l i o t e k ę i p o w in n a b y ć w e d łu g j e d n o l i t y c h m e to d u ło ż o n a io p r a c o w y w a n a . W ty m ż e samym l i ś c i e z 10 l u t e g o 1741 r o k u p o r u s z y ł s p ra w ę ka - t a lo g ó w b i b l i o t e c z n y c h ' . P i s a ł o k o n i e c z n o ś c i / d o p ó k i i c h b i b l i o t e k i n ie są je s z c z e z ł ą c z o n e / s p o r z ą d z a n ia k a t a lo g ó w w dwóch p r z y n a j m n i e j e g z e m p la r z a c h , k t ó r y c h k o m p le t p o s ia d a ć p o w in ie n k a ż d y z n i c h , by o r ie n t o w a ć s i ę w z a s o b ie b ib l io t e c z n y m sw ego b r a t a i n ie ku p o w a ć k s i ą ż e k , k t ó r e j u ż s i ę z n a j d u j ą w b i b l i o t e c e k t ó r e g o ś z n ic h . N ie r a d z i ł c r u k o w a c k a t a lo g ó w , d o p ó k i n ie są u ło ż o n e i n ie ma u c z o n e g o b i b l i o t e k a r z a ^ . W y p o w ie d z i A n d r z e ja Z a łu s k ie g o k a n c le r z a w. k o r . do J ó z e f a Z a łu s k ie g o r e f e r e n d a r z a k o r . na te m a t k a t a l o gów są dowodem je g o p r a k t y c z n e j i r z e c z o w e j p o l i t y k i b i b l i o t e c z n e j , w p r z e c i w i e ń s t w i e do c h a o t y c z n e j p o l i t y k i b r a t a , k t ó r e j n a s tę p s tw e m b y ła m . i n . d u ż a l i c z b a d u b le t ó w44
J a k w i e l k i b y ł k s i ę g o z b i ó r b r a c i Z a ł u s k ic h w r o k u 174 1 t r u d n o u s t a l i ć . P .B a ń k o w s k i w s w e j p r a c y z r o k u 1 9 5 9 / a za n im i i n n i / p o w o ł u ją c s i ę na m a t e r i a ł y ź r ó d ło w e a u t o r k i n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u , b łę d n ie p o d a ł dan e o o b j ę t o ś c i b i b l i o t e k i k a n c le r z a Z a ł u s k ie g o . O k r e - ś l i ł j ą na " p ó ł t o r a s t a w ozó w " . T ak o k r e ś lo n a o b j ę t o ś ć k s i ę g o z b i o ru d o t y c z y ł a c a łe g o k s i ę g o z b i o r u z n a jd u ją c e g o s i ę w ów czas w M a ry - w i l u , a w ię c ł ą c z n i e z k s ię g o z b io r e m J ó z e f a Z a ł u s k ie g o . W k o ń c u ro ku 1741 A n d r z e j Z a ł u s k i in f o r m o w a ł o r d y n a to w ą Z a m o y s k ą , że g dy uda mu s i ę k u p i ć na p o t r z e b y b i b l i o t e k i p u b l i c z n e j P a ła c P o c i e j o w s k i , z n a j d u j ą c y s i ę w 'p o b l i ż u M a r y w il u : " n a t e n c z a s z JT O ką ł a t w i e j z a k o n k l u d u j ę o M a r y w i l l i n ie d a l e k o m i s i ę b ę d z ie p r z e n o s i ć z B i b l i o - t e k ą , k t ó r e j i p ó ł t o r a s t a wozów le d w o w y w ie z i e " . J a s n ą j e s t r z e c z ą , ż e w p rz y p a d k u w y p r o w a d z e n ia s i ę z M a r y w ilu n ie z o s t a w i ł b y w n im k s i ę g o z b i o r u b r a t a r e f e r e n d a r z a .
d / T e s ta m e n t A n d r z e ja Z a łu s k ie g o z r o k u 1 7 5 8 . S p ra w ę t ę d o ś ć sze r o k o i d o ś ć w y c z e r p u ją c o p r z e d s t a w i ł J3. K u p ś ć w s w e j p r a c y p t„ ‘Z d z ie jó w f u n d a c j i B i b l i o t e k i Z a ł u s k i c h " , w y k a z u ją c n ie u c z c iw e m a c h in a c je
□ ó z e fa Z a ł u s k ie g o i in n y c h c z ło n k ó w r o d z i n y , z m ie r z a ją c e do o b a l e n ia t e s t a m e n t u , k t ó r y m A n d r z e j Z a ł u s k i u s t a l a ł p ra w n e g o o p ie k u n a i k i e r o w n i k a B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j i z a p e w n ia ł o d p o w ie d n ie fu n d u s z e na j e j p o t r z e b y . T e s ta m e n t, j a k w ia d o m o , z o s t a ł o b a lo n y , a l o s y B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j w W a rs z a w ie p o t o c z y ł y s i ę in n y m i d r o g a m i n i ż t e , j a k i e d la n i e j n a k r e ś l i ł n a j s t a r s z y z b r a c i Z a ł u s k ic h A n d r z e j , wów - c z a s b is k u p k r a k o w s k i. D la p o p a r c ia w y n ik ó w ro z w a ż a ń B . K u p ś c ia na te m a t te s ta m e n tó w s p o r z ą d z a n y c h p r z e ? A n d r z e ja Z a ł u s k ie g o n i e za - s z k o d z i d o r z u c i ć k i l k a s z c z e g ó łó w p o d a n y c h w p rz e d w o je n n y m r e f e r a c i e p t . " Z d z ie j ó w B i b l i t e k i Z a ł u s k ic h w W a r s z a w ie " : " S t a r a ł s i ę An
d r z e j Z a ł u s k i j u ż za sw ego ż y c i a u s t a l i ć , k t o b ę d z ie s p ra w o w a ł p i e - c z ę i o p ie k ę nad B i b l i o t e k ą po i c h ś m i e r c i . O b a w ia ł s i ę k r e w n y c h J . . . , k t ó r z y m o g lib y w y s t ą p i ć j a k o p r a w n i s u k c e s o r o w ie i d z i e l ą c s i ę m ię d z y s o b ą b i b l i o t e k ą i fu n d u s z e m , k t ó r y na u t r z y m a n i e , r o z w ó j i k o n s e r w a c ję b i b l i o t ^ e k i j ? o b m y ś l i ł j u ż , a le j e s z c z e d l a w i e l u p r z y c z y n n i e z a l e g a l i z o w a ł , z n is z c z y ć s tw o r z o n e p r z e z n ic h d z i e ł o . »Czym s i ę
□X R e f e r e n d a r z k o ę ^ n n ^ f b r a t m ój b ę d z ie o p ie k o w a ł i n a l e ż y t y z a p i s w g r o d z i e u c z y n i , j e ś l i b y m n ie do te g o n i e p r z y s z ł o , h a c ta m e n c o n - d i t i o n e , a ż e b y żadnem u z a k o n o w i cu ra m t e j b i b l i o t e k i n i e z l e c a ł , a le su b p r o t e c t i o n e z o s t a w i ł , c z y P i e c z ę t a r z a D u c h o w n e g o , c z y K a p i t u ł y W a r s z / a w s k i e j y , c z y sam ego B is k u p a k r a k / o w s k ie g o ^ l u b p o z n a ń / ś k i e - g o /7, c z y P ry m a s a c z y razem w s z y s t k i c h non e x lu s o s e n i o r e Domus Z a - l u s c i a n a e , a ż e b y B i b l i o t e k a r z a s łu s z n e g o , s i p o s s i b i l e k s ię d z a i cu
d z o z ie m c a p r e z e n t o w a l i , k t ó r y b y i n t r a t ę i B i b l i o t e k ę ad m entem r e - g u lo r u m p r / a / e s c r i p t o r u m r z ą d z i ł 1''« 4 ' . W in n y m j e s z c z e m ie js c u t e go r e f e r a t u j e s t w y p o w ie d ź a u t o r k i , w y r a ź n ie p o d k reś la ją ca n ie c h ę ć A n d r z e ja Z a łu s k ie g o d c z a k o n ó w i je g o ż y c z e n i e , b y B i b l i o t e k a n ie d o s t a ł a s i ę pod i c h w ła d z ę . A ty m c z a s e m J ó z e f Z a ł u s k i : " p o ś m i e r c i b i s k / u p a / k r a k / o w s k i e g o / odda w r . 1 7 6 1 c a łą b i b l i o t e k ę pod z a r z ą d z a k o n u j e z u i t ó w , i d ą c po l i n i i c a ł k o w i c i e s p r z e c z n e j z t ą , ja k ą w y t k n ą ł d a ls z y m lo s o m B i b l / i o t e k i J 7 A n d r z e j Z a ł / u s k i / , k . w . k . i b i
s k u p k r a k / o w s k _ i/ , k t ó r y i w t e s t a m e n c ie z r . 1 7 4 8 i w l i s t a c h do Re- f e r / e n d a r z a 7 z a z n a c z a ł i t o k a t e g o r y c z n i e , ż e b y po ś m i e r c i o b e c n y c h f u n d a t o r ó w b i b l i o t e k a w żadnym w y p a d k u n i e p o s z ła pod w ła d z ę j a k i e g o ś z a k o n u ^ / " 4 ®.
Na uwagę z a s łu g u j e w y m ie n io n y w p r z y to c z o n y m f r a g m e n c ie r e f e r a t u r o k 1 7 4 8 , j a k o d a t a t e s t a m e n t u s p o r z ą d z o n e g o p r z e z A n d r z e ja Z a
ł u s k i e g o , Do d a t y t e j d o n o s i s i ę n o t k a o d s y ła c z o w a n r 2 . S z k o d a , że n i e z a c h o w a ł s i ę p r z y p i s w s k a z u ją c y na ź r ó d ł o , z k t ó r e g o p od an a w ia dom ość b y ła z a c ? ; e r p n ię t a . W d o ty c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e d r u k o w a n e j mowa j e s t o dw óch t e s t a m e n t a c h s p o r z ą d z o n y c h p r z e z A n d r z e ja Z a łu s k i e g o , je d e n z r o k u 1 7 5 2 i d r u g i z r o k u 1758» W y m ie n io n y w y ż e j t e s ta m e n t z r o k u 1 7 4 8 b y łb y t r z e c i m te s ta m e n te m , i t o n a j w c z e ś n ie j - s z y m , s p o rz ą d z o n y m p r z e z b is k u p a k r a k o w s k ie g o , k tó r y m c h c i a ł z a b e z p ie c z y ć l o s y s t w o r z o n e j B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j w W a r s z a w ie , S p o r z ą d z e n ie w r o k u 1 7 4 8 t e s t a m e n t u m o g ło r z e c z y w i ś c ie m ie ć m ie js c e i f a k t t a k i ma s w o je u z a s a d n ie n ie . W y s t a r c z y w c z y t a ć s i ę w z a c h o w a n e l i s t y p is a n e p r z e z A n d r z e ja Z a łu s k ie g o do b r a t a r e f e r e n d a r z a z k o ń c a ro k u 1 7 4 7 / 1 8 p a ź d z i e r n i k / i p o c z ą t k u r o k u 1 7 4 8 / 7 i 10 s t y c z e ń / . Z t r e ś c i t y c h l i s t ó w w y n ik a , że j u ż w k o ń c u r o k u 1 7 4 7 r e f e r e n d a r z k o r o n n y d o m a g a ł s i ę od s t a r s z e g o b r a t a A n d r z e ja , b y d o k o n a ł z a p is u B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j na r z e c z J ó z e f a Z a ł u s k ie g o . Temu k a t e g o r y c z n ie s p r z e c i w i a ł s i ę A n d r z e j Z a ł u s k i . M o ż liw e w i ę c , że w ł a ś n ie w t e d y , t j . w r o k u 1 7 4 8 A n d r z e j Z a ł u s k i s p o r z ą d z i ł t e s t a m e n t , u s t a l a j ą c y d a ls z e l o s y B i b l i o t e k i P u b l i c z n e j b y w t e n s p o s ó b z a b e z p ie - c z y ć j ą p r z e d z a k u s a m i b r a t a J ó z e f a . 0 n i e c h ę c i A n d r z e ja Z a ł u s k i e go do z a k o n ó w ś w ia d c z y je g o w y p o w ie d ź z a w a r t a w l i ś c i e do F r . M . O - s s o l i ń s k i e g o , g d y p i s a ł do n ie g o o s w o ic h p r o j e k t a c h z a m ie r z o n y c h d la p o ż y t k u p u b li c z n e g o : " J a t a k je s t e m k o n t e n t , k i e d y p u b l i c o u s u i ja k ą im p r e n d o p r z y s ł u g ę , j a k gdybym s t o k l a s z t o r ó w k a p u c y ń s k ic h a l - bo in s z y c h / k t ó r y c h u n as i nad t o / u fu n d o w a ł e x f u n d a m e n t is "49
e / S to s u n e k A n d r z e ja Z a łu s k ie g o do b r a t a J ó z e f a . U z u p e łn ie n ie m z n a n y c h w ia d o m o ś c i o b r a c ia c h Z a ł u s k ic h b ę d z ie k i l k a i n f o r m a c j i za c z e r p n i ę t y c h z l i s t ó w A n d r z e ja Z a łu s k ie g o z l a t 1 7 4 1 - 1 7 4 2 , k t ó r y c h k o p ie z n a j d u j ą s i ę w A rc h iw u m G łównym A k t D aw nych w W a r s z a w ie , o - r a z z fr a g m e n tu p rz e d w o je n n e g o r e f e r a t u o d z i e j a c h B i b l i o t e k i Za
ł u s k i c h ^ .
J e d n ą ze s p r a w , k t ó r a d a je t r o c h ę now ego i c ie k a w e g o m a t e r i a ł u do c h a r a k t e r y s t y k i obu b r a c i Z a ł u s k i c h , a z w ła s z c z a do s to s u n k u s t a r s z e g o z n i c h A n d r z e j a d o m ł o d s z e g o J ó z e f a j e s t s p r a w a i n f u ł y b i
s k u p i e j , k t ó r a w ów czas żyw o z a p r z ą t a ł a uwagę k s ię d z a r e f e r e n d a r z a . J a k w ia d o m o , J ó z e f Z a ł u s k i w c z a s ie sw ego p o b y tu w L o t a r y n g i i na d w o rz e S t a n is ła w a L e s z c z y ń s k ie g o o t r z y m a ł k i l k a i n t r a t n y c h g o d n o ś c i k o ś c i e l n y c h , m ię d z y k t ó r y m i z n a jd o w a ło s i ę n a j z n a c z n i e j s z e w c a ł e j L o t a r y n g i i p r o b o s tw o S t . D i e z . B y ło ono w h i e r a r c h i i k o ś c ie l n e j ró w n e b is k u p s t w u , a n a w e t j e p r z e w y ż s z a ło ty m , że p o d le g a ło b e z p o ś r e d n io S t o l i c y A p o s t o l s k i e j 51. A le żądnem u s ła w y , z a s z c z y t ó w
i t y t u ł ó w k s ię d z u r e f e r e n d a r z o w i k o ro n n e m u p o s ia d a n e j u ż g o d n o ś c i n ie w y s t a r c z a ł y . D ą ż y ł do z d o b y c ia i n f u ł y b i s k u p i e j , k t ó r ą mu k r ó l L e s z c z y ń s k i o b i e c a ł .
S p raw a i n f u ł y b i s k u p i e j d la D ó z e fa Z a łu s k ie g o z n a l a z ł a s z e r o k ie o d b i c i e w k i l k a j u ż r a z y c y to w a n y m l i ś c i e A n d r z e ja Z a łu s k ie g o z d n ia 10 l u t e g o 1741 r o k u . S t a n o w is k o k a n c le r z a w, k o r . w obec s t a r a ń b r a t a o b is k u p s t w o w L o t a r y n g i i b y ło j a s n e . A n d r z e j Z a ł u s k i b y ł zde
c y d o w a n ie p r z e c iw n y , żadnym słow e m n ie p o p a r ł z a b ie g ó w sw ego b r a t a . N ie z n a c z y t o je d n a k , że z a z d r o ś c i ł b r a t u now ego z a s z c z y t u . P rz e - b y w a ją c w ów czas na d w o rz e k r ó le w s k im w D r e ź n ie i b ę d ą c w b l i s k i m ko
n t a k c i e z w ie lo m a o s o b i s t o ś c i a m i ow ych c z a s ó w , b y ł p r a w d o p o d o b n ie w y s t a r c z a ją c o p o in f o r m o w a n y o n i k ł y c h , a może i ż a d n y c h s z a n s a c h k s ię d z a r e f e r e n d a r z a w u z y s k a n iu g o d n o ś c i w L o t a r y n g i i . Może d l a - te g o t a k u s i l n i e o d w o d z ił b r a t a do s t a r a ń o i n f u ł ę , b y n ie p o m y ś ln y w y n ik t e j s p ra w y n ie b y ł d l a b r a t a r e f e r e n d a r z a p r z y k r y m , a n a w e t b o le s n y m z a s k o c z e n ie m , i s t a r a ł s i ę o d p o w ie d n io b r a t a p r z y g o to w a ć . Sam b ę d ą c b is k u p e m s t a r a j s i ę w o c z a c h r e f e r e n d a r z a u m n ie js z y ć z n a c z e n ie g o d n o ś c i b i s k u p i e j . Z a z n a c z a ł, ż e c i ę ż k i e o b o w ią z k i b is k u - p ie n ie będą mu o d p o w ia d a ły , W s k a z y w a ł na in n e r o d z a je p r a c y / n a u k o w a , l i t e r a c k a , w y d a w n ic z a / , do k t ó r y c h ma s p e c j a l n e u z d o l n i e n i a , a k t ó r e w y k o n a n e z p o ż y t k ie m d l a n ie g o i d la o jc z y z n y p r z y n io s ą mu t r w a ł ą s ła w ę i u z n a n ie w s p ó łc z e s n y c h i p o to m n y c h : "D a n s l e s i è c l e r e c u lé e s , c z y t o b is k u p , c ź y u r z ę d n ik k o r o n / n y / , m n ie j o t o p y t a ć s i ę b ę d z ie p o s t e r i t a s , a l e c z y c n o t l i w y , c z y u m i e j ę t n y , c z y u c z o n y , t o z a w s z e w o s o b ie WMPa a d m i r a b i t u r ' ' , P o n a d to c h c i a ł go m ie ć w k r a j u . Za d o ty c h c z a s o w e n ie p o w o d z e n ia k s ię d z a r e f e r e n d a r z a n ie o s k a r ż a ł n ik o g o , l e c z w s p o s ó b s p o k o jn y i d e l i k a t n y , by n ie u r a z i ć w y
b u j a ł e j a m b i c j i b r a t a , w s k a z y w a ł, ż e on sam j e s t tem u w i n i e n , bo n ie ta k to w n y m p o s tę p o w a n ie m w obec r ó ż n y c h w p ły w o w y c h o s ó b r o b i ł s o b ie w ro g ó w , a w s p r a w ie o i n f u ł ę b i s k u p i ą z r a z i ł n a w e t sam ego k a r d y n a ła F l e u r y , k t ó r y b y ł w s z e c h w ła d n y w o b s a d z a n iu n a jw y ż s z y c h s t a n o w is k k o ś c ie l n y c h we F r a n c j i p o ż a l s i ę B o ż e , ż e s o b ie k a r -
53 o
d y n a ła i P. de S , B ig n a u t n i e p o t r z e b n i e n a r a z i ł , g d y b y N P a ń s tw a n ie o s o b l i w s z a ł a s k a , t o p r z e z n ie c h ę ć w i e l k i c h l u d z i p e w n ie b y b y ł do t y c h c z a s n i c n ie m ia ł w t a m t y c h k r a j a c h " ^ .
S p ra w a i n f u ł y b i s k u p i e j d la D ó z e fa Z a łu s k ie g o p o j a w i ł a s i ę z n o wu w o s t a t n i c h m ie s ią c a c h r o k u 1 7 4 1 . Tym razem z a j ą ł s i ę n ią sam A n d r z e j Z a ł u s k i , k t ó r y j e s z c z e k i l k a m ie s ię c y w c z e ś n ie j na w s z e l k i s p o s ó b o d w o d z ił b r a t a od s t a r a ń o b is k u p s t w o . D la c z e g o n a s t ą p i ł a t a k a z m ia n a ? Może n i k ł e n a d z ie j e na z d o b y c ie b is k u p s t w a w L o t a r y
n g i i j u ż c a ł k o w i c i e z a w i o d ł y , a w z r o s ło r o z d r a ż n i e n i e k s ię d z a r e f e re n d a rz e ! i z w ię k s z y ła s i ę l i c z b a o s ó b mu' n ie c h ę t n y c h , a n a w e t w ro g ic h . Może d la J ó z e f a Z a łu s k ie g o n ie b y ło j u ż in n e g o w y j ś c i a , j a k p o w ró t do k r a j u , c z e g o od dawna ż y c z y ł i s o b ie i b r a t u r e f e r e n d a - r z o w i .A n d rz e j Z a ł u s k i . Tym razem o p o w r o c ie do k r a j u z a c z ą ł m y ś le ć i sam J ó z e f Z a ł u s k i , l i c z ą c , j a k z w y k le yi t r u d n y c h s y t u ą c j a c h , na po
moc s t a r s z e g o b r a t a w u z y s k a n iu b is k u p s t w a w o j c z y ź n i e . K a n c le r z Za
ł u s k i n ie o d w o d z ił j u ż t e r a z b r a t a od m a rz e ń o i n f u l e b i s k u p i e j , m i
mo że n a d a l , j a k w y n ik a z l i s t u do F r . M . O s s o l i ń s k i e g o / 2 6 p a ź d z i e r n i k a 1741 r . / , b y ł w z a s a d z ie tem u p r z e c iw n y : "L u b o ć j a b ę d ą c JX R e fe r e n d a rz e m p r z y t a m t e js z y c h o p a c tw i n t r a c i e , n i e z a m i e n i ł b y m za n a j l e p s z e b is k u p s t w o w o ln e g o i s w o b o d n e g o ż y c i a , k t ó r e g o mu z a z d r o s z c z ę . D la Domu je d n a k i u s ł u g i O jc z y ź n ie n ie mogę go od t e j my-
. 55
ś l i o d w o d z ie i d la p a r t y k u l a r n e j s a t y s f a k c j i " . In n e w ię c w z g lę d y z a d e c y d o w a ły w n o w e j s y t u a c j i . S p raw a n ie b y ła ł a t w a . T r z e b a b y ło p r z e ła m a ć z a d a w n io n e o p o r y d w o ru d r e z d e ń s k ie g o . A u g u s t I I I n ie u f a ł swemu p o lit y c z n e m u p r z e c iw n i k o w i i d łu g o l e t n i e m u z w o le n n ik o w i L e s z c z y ń s k ie g o , W id o c z n ie A n d r z e j Z a ł u s k i n ie w i e r z y ł w p o m y ś ln y s k u t e k s w o je j i n t e r w e n c j i u d w o ru w s p r a w ie b r a t a , s k o r o s z u k a ł pomocy u F r . M . O s s o l i ń s k i e g o i S t . P o n i a t o w s k i e g o , w o je w o d y m a z o w ie c k ie g o , p r z e b y w a ją c y c h wówczas- we F r a n c j i i m il e w i d z i a n y c h « k o ła c h d w o r
s k i c h L u d w ik a XV. P r o s i ł i c h o u z y s k a n ie i n t e r w e n c j i k a r d y n a ła de F l e u r y i m i n i s t r a B e l l e - I s l . e na r z e c z J ó z e f a Z a ł u s k i e g o , k t ó r y n o s i s i ę z z a m ia re m p o w r o tu do P o l s k i , I n t e r w e n c j a ta m ia ła p r z e ła m a ć n ie c h ę ć A u g u s ta I I I do k s ię d z a r e f e r e n d a r z a i p r z y w r ó c i ć mu u t r a c o n ą ł a s k ę m o n a rs z ą . Dowodem p r z y w r ó c o n e j ł a s k i b y ło b y z a p e w n i e n i e d w o ru k r ó le w s k ie g o o p o w ie r z e n iu J ó z e f o w i Z a łu s k ie m u w aku - ją c e g o b is k u p s t w a w o j c z y ź n i e . By O s s o l i ń s k i n ie o d m ó w ił pom ocy , A n d r z e j Z a ł u s k i z a p e w n ia ł go o w i e l k i e j p r z y j a ź n i , ja k a w ów czas ł ą c z y ł a d w ó r f r a n c u s k i z dworem d r e z d e ń s k im i d o w o d z i ł, ż e w im ię t e j p r z y j a ź n i d w ó r d r e z d e ń s k i n ie odm óvji p r o ś b ie d w o ru f r a n c u s k i e g o :
"A k i e d y D w ór n a s z z fr a n c u s k iś n t e r a z c o a l e s c i t i c o r a z b a r d z i e j się p r z y j a ź n i , u p ra s z a m W X M ci, r a c z m ie ć p a m ię ć na JMXa R e f e r e n d a r z a b r a t a m ego, a ż e b y p r z y P a ń s k ie j p r o m o c j i o b lig o w a n y b y ł k a r d y n a ł F l e u r y i JMPan B e l l i s l e / B e l l e - I s l e / u s i l n i e za n im do n a s z e g o Dwo
ru p is a ć i t a k s i ę i n t e r e s o w a ć , a ż e b y dan a b y ła d e k l a r a c j o p i e r w s z e g o w a k a n s u b is k u p s t w a n ie z n a j p i e r w s z y c h , a n i t e ż z n a j p o ś l e ~ d n i e j s z y c h . D la K a r d y n a ła J M C i, k t ó r e g o t u k r e d y t ma w i e l k i s z a c u n e k , w s z y s t k o t u u c z y n ią i d la JMPa B e l l i s l e b a r d z o od w s z y s t k i c h e s ty m o w a n e g o , k t ó r e g o t e ż o s o b l i w i e p o k o c h a ł n a s z W ojew oda M s z o -
