Michał Horoszewicz
"Religious Liberty in Eastern Europe
and the USSR Before and After the
Great Transformation", Paul Mojzes,
Boulder 1992 : [recenzja]
Collectanea Theologica 64/1, 184-188
n o w e g o K o śc io ła w n o w y m św iecie, a ich z a p a ł w d ą żen iu d o te g o celu p rzy n ió sł u b o le w a n ia g o d n e n isz c z y c ie lstw o k u ltu ro w e, k tó r e m o ż n a o k reśla ć ja k o „ e tn o b ó js tw o ” (ale ileż takich p r z y p a d k ó w d a się o d n o to w a ć z c z a só w w cze śn iejszy ch , a zw ła szcza późn iejszych ?). O c zy w iście, c o d ziś m o ż e n eg a ty w n ie z a sk a k iw a ć i n a w et sz o k o w a ć , w ó w c z a s m o g ło się w y d a w a ć czy n em o d w a ż n y m i za sa d n y m . W sz a k ż e n a leży p a m ię ta ć, że m isjo n a rsk ie u b ó stw o , o so b is ta b ezin te r e so w n o ść , p o k o r a i słu ż e b n o ść m o g ą p ro w a d zić k u a m a lg a m a to w i sz la c h e t n o śc i in tencji (w p o jm o w a n iu sp r a w c ó w ) o r a z fa n a ty czn ej i srogiej b ezw zg lęd n o ści, którą d o strzeg a ją w y łą czn ie „ o d b io r c y ” . Z trzech w ielk ich o b r o ń c ó w In d ian najbardziej z a a n g a ż o w a n y em o c jo n a ln ie b y ł L as C a sa s - i to o n p o z o sta je d o tą d b o h a ter em „ lu d o w y m ” , c h o ć d o c ie k a n ia a k a d em ic k ie m o g ą o p o w ia d a ć się za p recyzją i elegan cją w y w o d ó w d e V itorii; w k a żd y m razie, b y ich n a leży cie o c e n ia ć - trzeba b y ło b y „ w to p ić ” ich w eu ro k u ltu rę o ra z ib e r o k a to lic y z m o w y c h cza só w .
W a rto d o łą c z y ć k ilk a słó w d o w sp o m n ia n e g o R e q u e rim ien to . O tó ż w n a w ią za n iu d o ń de V ito ria n ad m ien ił; „d zik im o św ia d c z o n o w yraźn ie, że p a p ie ż je st n a m ie stn ik iem B o g a i za stęp u je G o n a ziem i, w o b e c c z e g o d o m a g a n o się ...” (itd. - O Indianach, s. 57). C zy o r ie n to w a ł się, ja k „ o św ia d c z o n o ” ? O p ierając się n a ró żn y ch relacjach T o d o r o v (s. 154) w sk a z u je b ow iem : „ H isz p a n ie św ia d o m ie za n ied b y w a li u ciek a n ia się d o tłu m a czy , g d y ż to u ła tw ia ło im z a d a n ie - n ie w y stę p o w a ł p ro b lem reakcji In d ia n ” . O d c z y ty w a n o w ięc... p o h iszp a ń sk u , w sza k że w o b e c n o śc i... n o ta r iu sza (jak zap isu je o sta tn ie zd a n ie w ezw a n ia , w c a ło śc i p r z y to c z o n e g o w o m a w ia n y m zeszy cie, s. 5 1 0-2). L as C a sa s s k o m e n to w a ł to: nie w ia d o m o - „ śm ia ć się czy p ła k a ć w o b lic z u a b su r d a ln o śc i...”
M ic h a ł H o ro sze w ic z, W a rsza w a
*
P a u l M O J Z E S , R e lig io u s L ib e r ty in E a ste rn E u rope a n d th e U S R R .Before a n d A f te r the
G re a t T ra n sfo rm a tio n , E ast E u ro p ea n M o n o g r a p h s (N o . 3 3 7 ), B o u ld er 1992 - d istrib u ted by
C o lu m b ia U n iv e r sity P ress, N e w Y o r k , s. X V III, 4 73.
W m o n o g r a fii o d n o szą ce j się d o w sch o d n iceu ro p ejsk ich w y m ia ró w w o ln o śc i religijnej P aul M o j z e s , p ro feso r w R o se m o n t C o lle g e (P en sy lw a n ia , U S A ) - o n g iś em igran t z J u g o sła w ii, b a d a cz w s c h o d n io e u r o p e jsk ie g o d ia lo g u ch rześcija ń sk o -m a rk sisto w sk ieg o , rzeczn ik s w o b ó d religijnych i zw a lo za n ia w szelk iej d ysk rym in acji w spartej n a religiach czy w ierze n ia ch , za ło ż y c ie l i ed y to r O c c a sio n a l P a p e r s on R eligion in E a stern E urope, w ie lo k r o tn ie g o sz c z ą c y w k rajach z w a n y ch w ó w c z a s so cja listy czn y m i - przyjm uje, że w o ln o ść religijna to sw o b o d a relig ijn eg o w ierzen ia i p o stę p o w a n ia w ed le w ła sn e g o w y b o ru , ja k ró w n ież sw o b o d a n iew ierzen ia i n ie p o stę p o w a n ia religijnego; w y su w a p o c z w ó r n y sc h e m a t teo rety czn y . „ M o d e l A ” to k o śc ie ln y ab so lu ty zm : p a ń stw o w spiera je d n ą ty lk o org a n iza cję religijną, za p ew n ia ją c n a le ż y tą w o ln o ś ć ty m ty lk o , k tó r zy w p ełn i sto su ją się d o w ierzeń i praktyk „ p a ń stw o w e g o K o ś c io ła ” . „ M o d e l B ” to religijna tolerancja: p a ń stw o , teo rety czn ie o d łą c z o n e o d organ izacji religijnych, p rak ty c zn ie o p o w ia d a się z a siln iejszym i K o śc io ła m i i sięga p o dysk rym in ację „ m a n ip u la c y jn ą ” w o b e c n iew ierzą cy c h . „ M o d e l C ” to a b so lu ty z m z e św iecczo n y , d ia m e tra l n ie o d m ie n n y o d „ m o d e lu A ": w sz y stk ie religie p o d leg a ją różn ym restrykcjom ; system r z e k o m o a teisty czn y , od rzu cający religię j a k o ta k ą , n ierza d k o lan su je adorację p a ń stw a i je g o k iero w n ictw a , c o p rzy n o si sw o istą „religię św ie c k ą ” ; w tym u k ła d z ie d o ra źn ie m o ż e p o p ra w ić się p o ło ż e n ie grup religijnych u p rzed n io d y sk ry m in o w a n y ch . „ M o d e l B ” to w o ln o ś ć p lu ralistyczn a: p a ń stw o p o z o sta je o b o ję tn e i n eu tr a ln e w o b e c z a r ó w n o religii, ja k nie-religii; je d y n y m o g ra n iczen iem praw d o w o ln e j o s o b y czy g ru p y są p raw a in n ych .
N a jp r a w d o p o d o b n ie j M a rk s i z w ła szcza E n g els nie za a p r o b o w a lib y o k r u tn e g o p rze śla d o w a n ia religii, jed n a k że stali się b ezp o śr ed n im i tw ó rca m i k on cep cji ła tw o m o g ą c y c h u sp ra w ied liw ić represje; L enin z a d o w a la ł się e m o c jo n a ln y m n a zew n ictw em i się g a ł p o sk rajn ie n e g a ty w n e stere o ty p y , religie za ś u z n a w a ł z a siły p o lity c z n ie o p o zy cy jn e, k tóre należy lik w id o w a ć w szelk im i sp o so b a m i, n a w et najbardziej b ru taln ym i. O ileż in n y m ó g łb y o k a za ć się so c ja lizm i je g o sto su n e k d o p raw c z ło w ie k a łą czn ie z w o ln o śc ią religijną - tw ierd zi M o jzes - „ g d y b y d o steru rew olu cji w sp ią ł się c z ło w ie k o o d m ie n n y c h w a rto ścia c h i o s o b o w o ś c i” .
D z ie w ię ć p o d sta w o w y c h r o z d z ia łó w ujm uje p ro b lem a ty k ę w o ln o śc i religii k o le jn o w p o sz c z e g ó ln y c h krajach, w ed le ich sta n u z la t 1988-89. A u to r w y k o r z y sta ł źró d ła p o d sta w o w e i ro zleg łą literatu rę, r o z m o w y z k o m p e te n tn y m i a u to r y teta m i, b ezp o śr ed n ie
o b serw a cje. O tw a rciem an a liz je st, z n iew ielk im i o d c h y le n ia m i, ro k 1945 (d la Z w iązk u S o w ie c k ie g o o c z y w iśc ie 1917), z a k o ń c z e n ie m - p ró g ro k u 1991. K a żd y szkic ro z p o c z y n a się z reguły o b sze rn y m p rzegląd em h isto ry czn y ch k o rzen i, n iek ied y sięg a ją cy ch p ierw szeg o ty sią clecia . W o b e c n ie m o ż n o śc i p rzed ło żen ia b o g a tej i zró żn ico w a n ej za w a rto śc i o w y ch m in i-m o n o g r a fii, p o p rzesta ć trzeba n a zrefero w a n iu p rzy p a d k ó w o b u str o n n ie skrajnych: Z w ią z k u S o w ie c k ie g o i A lb a n ii ja k o eg zem p lifik a cji c iem ięży cielstw a - o ra z N R D i P o lsk i ja k o je d y n y c h p rzy k ła d ó w relatyw nej k o eg zy sten cji.
M o jz e s u zn aje Z w ią z ek S o w ieck i z a p a ń stw o „ w io d ą c e w rep resyjności” (m o ż n a ch y b a u zn a ć je za „ rep resjo g en n e” ). N ie p r a w o sła w n e inw azje n a ziem ie ruskie czy rosyjsk ie w zm a cn ia ły w ięź p ra w o sła w ia z m o n a r ch ią - u k sz ta łto w a ł się w ięc „ m o d e l A ” z n iezn a czn y m i elem en ta m i „ m o d e lu B ” ; sw o b o d ę religijną o d n a jd y w a n o p rzez interioryzację d u c h o w o śc i o ra z m o n a sty c y z m . P o 1917 r. ró żn e in stytu cje religijne p o c z ą tk o w o d zia ła ły w zg lęd n ie n ieza k łó co n e: n atarcie b o lsz e w ic k ie k iero w a ło się n a K o śc ió ł p ra w o sła w n y . M o jz e s rozw aża religijne a sp ek ty u sta w o d a w stw a so w ie c k ie g o z lat 1918 o ra z 1929 i w skazuje n a rozm iary sta lin o w sk ie g o lu d o b ó jstw a w o d n ie sie n iu sp ec y ficzn ie d o K o ś c io łó w - to nie sp o n ta n iczn y w y b u ch p rzem o cy , a le „ u sy s te m a ty z o w a n e p o d ejście d o w szy stk ich rzeczyw istych czy d o m n ie m a n y c h w r o g ó w ” (p o m in ię to je d n a k - najw yraźniej r o z to p io n ą w n iep a m ięci - „ateizu ją cą p ię c io la tk ę ” z 1933 r„ m ającą to ta ln ie o d religijn ić sp o łe c z e ń stw o , lecz w k ró tce za n iech a n ą ). W la ta ch 1928-42 w y ło n ił się n a jd o sk o n a lsz y „ m o d e l C ” w E u rop ie W sch o d n iej, ujaw niając n a jg łęb sze d ą żen ie d o o b a le n ia w szelk iej religii zo rg a n izo w a n ej i zn iw ecze n ia k a ż d e g o p o c z u c ia religijnego p u b lic zn ie u ja w n ia n eg o . A te iz m so w ie ck i n ie b y ł b ezreligijnym h u m an izm em : to k ru cjatow a religia m ark sizm u z w ła sn y m i zb a w ca m i i św ię ty m i, z n ie o m y l n o śc ią i fu n d a m en ta listy cz n y m o d c z y ty w a n ie m p ism u sa k ra ln io n y ch . P a ra d o k sa ln ie, to H itler z a p o b ie g ł p e łn e m u u n icestw ien iu religii w Z w ią z k u Sow ieck im ; w k a żd y m razie, p rzyjąw szy w o b lic z u inw azji in stru m e n ta ln ie z a ło ż o n ą p o lity k ę „ o d w ilż o w ą ” w o b ec K o ś c io ła p ra w o sła w n e g o , in te n sy w n ie w sp ier a ją ce g o b ro n ią ce się p a ń stw o - S ta lin nie c o fn ą ł jej d o k o ń c a ży cia . R ep resje c h r u sz c z o w o w sk ie , d o c isk a n ia leg a listy czn e, ciem iężen ia „ d y sy d e n tó w ” w „ p sy c h u s z k a c h ” i g u ła g a ch aż p o 1985 r. sz ły jed n a k r ó w n o le g le z m ałym i k rok am i w strefie religijno-zagran iczn ej: nie ty lk o w y m ie n io n a św ia to w a k on feren cja p r z y w ó d c ó w religijnych w M o sk w ie w 1977 r., a le też liczn e k o n ta k ty p ra w o sła w ia ze S to licą A p o sto ls k ą (już o d 1962 r.), z E k u m en iczn ą R a d ą K o śc io łó w , z za g ra n iczn y m p r a w o sła w ie m - a ta k ż e w ła d z rad zieck ich z p a p iestw em (sp o śr ó d w szelk ich m in istr ó w spraw za g ra n iczn y ch n ajczęstszym g o śc ie m W a ty k a n u był G r o m y k o ). B ez w zg lęd u n a m o ty w a c je K rem la, w sz y stk o to p rzy czy n iło się d o sto p n io w ej erozji k u rsu a n tyreligijn ego. M im o d w u zn aczn ej u p rzed n io p o sta w y w ie lu p r z y w ó d c ó w religijnych, religia o sta te c z n ie z y sk a ła n a au to r y tec ie , a p rzeo b ra że n ia za szłe o d p rzeło m u lat 1989-90 są d ecy d u ją c e i sz e r o k o za k ro jo n e. M o jzes o d n o to w u je w ie lo k ie r u n k o w o ść p rzem ia n ta k ż e u sta w o d a w c z y c h , za zn a cza ró żn icu ją ce się orien tacje w o b ręb ie p ra w o sła w ia , w s p o m in a o p r z ep o jo n y ch g o ry czą sto s u n k a c h m ięd zy- k o n fesy jn y c h . S p o łe c z n y „ m o d e l C ” za ła m a ł się, je d n a k ż e „ m o d e l D ” m o ż e n atrafić na tru d n o ści - b liższy w yd aje się „ m o d e l B ” . W k o n k lu zja ch p isa n y ch w listo p a d z ie 1991 r. o p ty m iz m a u to r a zm alał: „ z m a rtw y ch w sta ła ” religia w y ło n iła się ja k o p o te n c ja ln y so ju sz n ik n a cjo n a lizm u , c o za tem dla n iek tó r y ch p a ń stw n a r o d o w y c h d a w n e g o im p eriu m n ie elim in u je p o w r o tu w ręcz d o „ m o d e lu A ” . T r iu m fa lizm w ięk sz o ścio w ej je d n o śc i etn iczn o-religijn ej b u d zi ró żn e o b a w y m n ie jszo ści n a r o d o w y c h . A u to r d o p u sz c z a m o ż liw o ść k o n flik tó w zw ła szcza m ięd zy p ra w o sła w ie m a k a to lic y z m e m rzym sk im , sygn alizu je tarcia w o k ó ł zw ro tu n ieru ch o m o ści k o ścieln y ch , o n g iś z a w ła sz c z o n y c h , n ie w y k lu cza p o w a ż n y c h za g ro że ń dla w o ln o śc i religijnej i sa m e g o ż y c ia lu d zk ieg o .
W A lb a n ii p rześla d o w a n ia n a tle religijnym r o z p o c z ę ły się n iem a l n a ty c h m ia st p o zag a rn ięciu w ła d zy p rzez b a rd zo sta lin o w sk ic h k o m u n is tó w w listo p a d z ie 1944 r„ a p r z y w ó d c ó w religijnych za b ija n o b ez ro zró ż n ień (zn a m ien n y p rzy p a d ek p ra w n ik a -m u zu łm a n in a str a c o n e g o za o b r o n ę sk a z a n e g o n a śm ierć fra n ciszk a n in a ). In sp iru jący się m a o iz m e m H o d ż a o b w ie śc ił 6 II 1967 za p r o w a d z e n ie p ierw szeg o na św iecie p a ń stw a ateisty czn eg o : ry ch ło p o n a d 2 tys. b u d y n k ó w religijnych z n isz c z o n o lub o d d a n o n a in n e c ele, 13 X I 1967 religia stała się n ieleg a ln a , k o n sty tu cja z 1976 r. z a b ro n iła tw o rzen ia ja k ie jk o lw iek organ izacji religijnej, dla w y k ro cze ń za ś sz czeg ó ln ej w a g i p r zew id zia n o n a w e t karę śm ierci. S łu szn ie w id zi się „religijny H o lo c a u s t” o ra z „ m a ły kraj z w ielk im g u ła g ie m ” : k o m u n iśc i a lb a ń scy d o ść sk u teczn ie rea lizo w a li skrajnie p o jm o w a n y „ m o d e l C ” . W 1986 r. je d e n z id e o lo g ó w k o m u n isty czn y ch
d o m a g a ł się najściślejszej o św ia ty a teisty czn ej, b y d zieci nie to le r o w a ły śla d ó w religijnych w ro d zin ie będ ącej „ o sta tn im d o z d o b y c ia b a stio n e m p rzech o w u ją cy m religijne p o z o s ta ło śc i” . J ed n a k że zm ia n y ju ż ''się rysow ały: w 1989 r. z w o ln io n o p ew n y ch d u c h o w n y c h , a cere m o n ia ln ie p o d e jm o w a n a M a tk a T eresa z K a lk u ty m o g ła o d w ied zić kraj o jczy sty . 9 V 1990 z n ie sio n o za k a z p ry w a tn eg o o d p ra w ia n ia m o d łó w ; w m iesią c p óźn iej o d b y ło się p r a w d o p o d o b n ie p ierw sze, p o p rzeszło d w u d ziestu la ta ch , n a b o ż e ń stw o p u b lic zn e. W y c h o d z ą c e z k a ta k u m b w sp ó ln o ty religijne r o zp o czy n a ją o d b u d o w ę w ła śc iw ie o d stanu z e r o w e g o w sen sie m a terialn o-stru k tu raln ym : w y z n a w c y b o w ie m g łó w n y c h tradycji religij n y ch p o tr a fili przetrw ać.
W e w c h o d n io n ie m ie c k im „ p a ń stw ie s e z o n o w y m ” , ja k im o k a z a ła się N R D , w y tw o rzy ły się r o z w a r stw ien ia w śró d chrześcijan: najbardziej „ z id e o lo g iz o w a n i” u zn a w a li z a w ła ściw e w sp ier a n ie je d y n ie so c ja lizm u , „w ew n ętrzn a em igracja” liczy ła na z jed n o czen ie z N ie m c a m i Z a c h o d n im i ja k o elim in u ją ce zm o rę so c ja lizm u , „ k ry ty czn a so lid a r n o ść ” w sp ierała p o z y ty w n e części p ro g ra m u so c ja listy c z n e g o i d y sta n so w a ła się o d p o su n ię ć sp rzeczn y ch z interesem n a ro d u . N ie b y ło a u te n ty c z n e g o p rześla d o w a n ia : w y stę p o w a ła p rzem o c p o lity c z n a , o so b y w ierzą ce u z n a w a n o za o b y w a teli drugiej k a te g o rii, w p ro cesa ch w y ta cza n y ch d u ch o w n y m w y s u w a n o m o ty w a cje p ozareligijne. S ła b o śc i m a ją tk o w e K o śc io ła k a to lic k ie g o p o w o d o w a ły - w a rto p o d k reślić - d o p u sz c z a n ie k a to lik ó w d o u ż y tk o w a n ia św ią ty ń p ro testa n ck ich . O d łą czen ie się k rajow ych K o ś c io łó w p r o te sta n c k ic h o d struktur z a c h o d n io n ie m ie c k ic h (1 9 6 9 ) o ra z h elsiń sk a k o n feren cja w sp raw ach b ezp ieczeń stw a i w sp ó łp ra cy w E u ro p ie (19 7 5 ) p rzy n io sły K o ś c io ło m w ym iern ą k orzyść: sta w a ły się o n e je d y n y m fo ru m sw o b o d n e j dysk u sji, n a c isk u n a w ła d ze i p r a w o m o c n e g o b a d a n ia sytu acji r e lig ijn o -w o ln o śc io w ej; ch ro n iły „ d y sy d e n tó w ” , zw ła szcza m łodych; za p ew n ia ły m o ż liw o śc i tw o rzen ia e n k la w w o ln o śc i dla gru p z ob ręb u K o śc io łó w lub sp o z a n ich (p a c y fiści, fem in istk i, p u n k o w ie , „ z ie lo n i” , h o m o s e k su a liśc i). W ła d ze w reszcie o d stą p iły o d m iesza n ia się w w ew n ętrzn e spraw y k o śc ie ln e . K o śc io ły p ro testa n ck ie za a k c e p to w a ły fo rm u łk ę „ K o ś c ió ł w so c ja lizm ie” ; K o ś c ió ł k a to lic k i te g o n ie u czy n ił, p o p rzesta ją c w 1986 r. n a w sk a z a n iu , że k a to lic y p ragn ą ży ć ja k o w sp ó ło b y w a te le , ale n ie c h cą p o d le g a ć m a n ip u la cjo m n a rzecz w z n o sz e n ia a teisty czn eg o sp o łe c z e ń stw a . O d p ó ź n e g o lata 1989 r. p o c z ę ła się b ły sk a w iczn a erozja N R D ; K o śc io ły ch rześcija ń sk ie o k a z a ły się „raczej p o ło ż n ą rew olu cji, n iż m a tk ą ” , u jaw n iły się ja k o jed y n e in sty tu cje p rzech o w u ją ce tradycję d em o k r a ty cz n ą i d u ch a p o je d n a n ia . N R D la n so w a ła „ m o d e l C ” ty lk o c z ą stk o w o w la ta ch p ięćd ziesią ty ch ; w 1990 r. M o jzes p rzew id y w a ł przyjęcie „ m o d e lu D ” z m en ta ln y m i p o z o sta ło śc ia m i u p rzed n ieg o ; je d n a k ż e w ch ło n ięcie N R D p rzez R F N w y tw o r z y ło sy tu a cję, k tó r a w y łą czy ła d a w n e p a ń stw o U lb r ic h ta -H o n e c k e r a z zak reś lon ej strefy.
S z c z e g ó ln a m o c religijna P o lsk i b u d zi w ręcz p o d z iw M o jz e sa , a czk o lw iek n ie w o ln y od k ry ty cy zm u . M im o p ew n y ch cech „ m o d e lu A ” , w c z a sie p r zed ro zb io ro w y m fu n k c jo n o w a ł „ m o d e l B ” , k tó r y u trzy m a ł się i w m ię d z y w o jn iu , c h o ć „ p ew n i n a d g o rliw i r z y m sk o k a to lic y ” sk ła n ia li się k u „ m o d e lo w i A ” . A u to r p o p r a w n ie w y m ien ia o g ó ln o sp o łe c z n e i d u c h o w n e straty z II w o jn y św ia to w ej, k ied y obaj o k u p a n c i, la n so w a li reżim w ed le „ m o d e lu C ” (dziw i w sza k że je g o m n ie m a n ie, iż w p rzep ro w a d za n ej p rzez n a zizm za g ła d zie p o lsk ic h Ż y d ó w „ p o lsk ie u p rzed zen ia ch rześcijań sk ie m o ż n a u zn a ć za czy n n ik sp rzyjający” ). Z d a n iem M o jz e sa , p o w o je n n a sytu acja re lig ijn o -w o ln o śc io w a , c h o ć o sc y lu ją ca , b y ła w y ra źn ie lep sza n iż w in n y ch krajach. W la ta ch w zględ n ej s w o b o d y (1 9 4 5 -4 7 ) k o m u n iści starali się w p o ić lęk w lu d z i, k tó r zy - n a zb y t o b o la li - n ie p o tr a fili o d w a ż y ć się n a sz y b k ą rip o stę. N ie k a to lic y zn a jd o w a li się w sytu acji rela ty w n eg o u p rzy w ilejo w a n ia , c o m ia ło w y tw a rza ć złu d zen ie, że isto tą k o n flik tu je s t nie w o ln o ść religijna, lecz p o lity c z n a w a lk a z K o śc io łe m k a to lick im rz e k o m o przek raczającym p o zy cje u p ra w n io n e. W latach sta lin izm u (1 9 4 8 -5 6 ) w ła d ze d ą ży ły d o o sią g n ię c ia pełnej k o n tr o li „ w y p o w ia d a ją c to ta ln ą w o jn ę K o ś c io ło w i K a to lic k ie m u i zm u sza ją c g o d o w alk i o n ie z a le ż n o ść o ra z p rzetrw a n ie” - m im o to „ m o d e l C ” n igd y nie u z y sk a ł d o m in a cji. R estryk cjam i b y ły „ a g resy w n e z a m y k a n ia sz k ó ł k a to lic k ic h ” , w spieranie „ k sięż y p a tr io tó w ” i „ u p a ń stw o w io n e g o ” C a rita su , w ięzien ie w ielu księży łą czn ie z b is k u p a m i, a r e sz to w a n ie p rym asa; zresztą M o jz e s z a zn a cza rep resjo n o w a n ie ta k ż e in n y ch w y z n a ń i charak teryzu je ap arat k o n tr o ln y M B P o ra z P Z P R . Z a celn ą uznaje d o k o n a n ą przez ks. W . C h r o sto w sk ie g o a n a lizę w zg lęd n y ch su k c e só w o g ó ln e g o a ta k o w a n ia religii w o w y c h latach : k o m u n iś c i p r o p o n o w a li „ n o w y m o d e l ży cia b e z B o g a , w yd ający się b a rd zo lu d z k i” ; p o raz pierw szy ra d io sta ło się m a so w y m śr o d k iem p rzek azu , p o d d a n y m siln ie a n ty k o ścieln ej
p r o p a g a n d zie partyjnej; h isto rię sprzed 1944 r. u k a z y w a n o ja k o d zieje cierp ień i u ciem iężeń , za k tóre K o ś c ió ł i kler m iały p o n o sić zn a czn ą o d p o w ie d z ia ln o ść ; K o śc ió ł u z n a w a n o za p r o w a ty k a ń sk i, a n ty sp o łe c z n y , a n ty lu d zk i. W n a stęp stw ie o k u p a c y jn e g o lu d o b ó jstw a i p o w o jen n y ch u w ięzień b r a k o w a ło o so b o w o ś c i m o g ą c y c h a u to r y ta ty w n ie b ron ić K o śc io ła , k tó r y - m im o p r z y w ią za n ia d o tradycji k o n serw a ty w n ej - d la sp o łec zeń stw a u c h o d z ił za p o stę p o w y ja k o w spierający d ą żen ia d o dem okracji: p rzeo b ra ża ł się w p rzen o śn ik b u n tu . Po relig ijn o -w o ln o śc io w ej eu forii 1956 r. n a d szed ł c z a s n a rastających represji; z k o lei K o śc ió ł w y tw a rza ł „ m e n ta ln o ść tw ierd zy o b lę ż o n e j” i p o c z y n a ł sta w a ć się m iejscem sc h r o n ie n ia oraz b ezp ieczeń stw a . W w a ru n k a ch w ięk sz y ch sw o b ó d , lecz p rzy k on ty n u a cji restrykcji (1 9 7 0 -8 9 ) d o b itn ie brzm iał je g o g ło s w o b r o n ie w łasnej w o ln o śc i religijnej o ra z k a ż d e g o c ie m ię ż o n e g o .
W reszcie „ N a m ie stn ik C h ry stu sa u ro d ził się w W a d o w ic a c h , a teraz je st w R zy m ie!” - o b w iesz cza M o jz e s, ch arak teryzu jąc zn a czen ie elekcji Jan a P a w ła II. P ra k ty czn ie b iorąc, k o m u n izm w P o lsc e - sło w a m i ks. W . C h r o sto w s k ie g o - o k a z a ł się w ó w c z a s m artw y; „ p o z o sta ły je d y n e z w ło k i” . W o d m ie n n y m p o ło ż e n iu g e o p o lity c z n y m P o lsk i p rzeob rażenia rok u 1989 m ó g ł p rzy n ieść ju ż rok 1980. W „erze S o lid a r n o śc i” - p rzy p o m in a M o jzes - „ sy m b o le religijne, zw ła szcza krzyż, sta ły się ró w n ież sy m b o la m i k la sy rob otn iczej [...] religia m o g ła r o z k w itn ą ć ” . P o d c z a s sta n u w o je n n e g o K o śc ió ł co r a z ostrzej u p o m in a ł się o w ięk szą w o ln o ść o g ó ln ą i p raw a c z ło w ie k a , z y sk iw a ł w ięc u zn a n ie ta k ż e lew icu jących „ d y sy d e n tó w ” n iereligijn ych . W n a w ią za n iu d o te o lo g ii „w ew n ętrzn ej sw o b o d y ” czy „ w y z w o le n ia d u c h a ” (w ed le ks. F . B la ch n ick ieg o ) M o jz e s uznaje, że w k o n te k śc ie w ła d zy totalitarn ej g łó w n y m i p ro b lem a m i sta ły się fa łsz # r a z strach: i je d n o stk a , i K o śc ió ł m uszą z d o b y ć się n a w ew n ętrzn ą o d w a g ę , b y m ó w ić praw d ę o w y ższy ch w a rto ścia c h m o ra ln y ch oraz religijnych. U s ta w o d a w s tw o z m aja 1989 r. w łą cza P o lsk ę w „ m o d e l D ” , z a m y k a ją c w szelk ie p ró b y o d tw o r z e n ia „ m o d e lu C ” . K raj p o c z ą ł sta w a ć się p ań stw em praw a; P o lsk a stara się o d n a leźć sw ą to ż sa m o ść , od rzu ciw szy k o stiu m so c ja listy czn y ja k o im port z S o w ie tó w . G d y K o śc ió ł tk w ił ja k o o p o k a p o lsk o śc i, m a la ła a u te n ty czn a religijność - lu d zie o k a z y w a li się w iern iejsi je m u n iż B o g u . M o jzes sąd zi, że w in ien o n sta w a ć się bardziej ek u m e n ic zy , in n e za ś K o ś c io ły m o g ły b y p o z b y w a ć się nadm iernej p o d ejrzliw o ści; c o k o lw ie k p rzed w cz eśn ie uznaje n a w ią za n ie sto su n k ó w d y p lo m a ty c z n y c h m ięd zy P o lsk ą a S to lic ą A p o sto lsk ą za p o d p isa n ie k o n k o rd a tu ; o d n o to w u je „ siln e presje sp o łec zn e k a to lick ich ek str e m istó w ” n a rzecz o g r a n i cza n ia praw n iek a to lik ó w ; w yraża p o g lą d , że „ K o ś c ió ł k a to lick i w P o lsc e z p e w n o śc ią nie pojm u je, cz y m je st p lu ra listy czn e sp o łe c z e ń stw o ” , je d n a k ż e z a p ro b a tą o c e n ia p o d ejście e p isk o p a tu d o sto su n k ó w k a to lic k o -ż y d o w sk ic h , a te o lo g ó w d o k o n str u k ty w n e g o ro z w a żen ia an ty sem ity zm u .
N ie c o z a w io d ła stro n a ed ytorsk a: jest sp o r o usterek k orek torsk ich ; w ystęp u ją p o w tó r z e n ia n a w et w o d stę p ie jed nej stro n y i o m y łk i w n u m erach o d syłaczy; brak in d ek su n a z w isk o w o -n a z w o w e g o o ra z n ie o d z o w n e g o „ k r z y ż o w o " sp o r z ą d z o n e g o sk o r o w id z a rze c zo w e g o ; sp is treści p o m ija b a rd zo liczn e p o d r o z d z ia ły n a w e t o p o tr ó jn y ch „ sto p n io w a ln o ś- c ia c h ” . K o r z y stn e b y ło b y su m a ry czn e ujęcie k o n ta k tó w p a ń stw o w y c h o ra z k o śc ie ln y c h ze S to licą A p o sto lsk ą i - o d ręb n ie - z E k u m en iczn ą R a d ą K o śc io łó w ; p rzy d a ła b y się w ie lo k o lu m n o w a ta b e la sy n ch ro n icz n a , p o z w a la ją c a n a p o r ó w n a w c z e z o b r a z o w a n ie w y d a rzeń z a r ó w n o śc iśle relig ijn o -w o ln o śc io w y c h , ja k też o g ó ln o p o lity c z n y c h .
M o n o g r a fia u ch w y ciła sytu ację relig ijn o -w o ln o śc io w ą aż p o ok res w cią ż p rzejściow y: ty tu ło w e „ W ielk ie P rzeo b ra żen ie” o k a zu je się n ie a k te m za m k n ię ty m , ale o tw a rciem procesu; n a d a l ulegają ro z ła m o m i p rzeo b ra że n io m u p rzed n ie p o d m io ty p a ń stw o w e te g o rejonu - p ro sp ek ty w n a w arstw a d zieła w y m a g a za tem ciągłej ak tu alizacji. W o ln o ść religijna - p rzy p o m in a M o jzes w finalnej refleksji - sta n o w i je d n o z p raw lu d zk ich , k tó r e nie m o g ą być sz tu czn ie d z ie lo n e n a o b y w a te lsk o -p o lity c z n e i sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e : p r o m o w a n ie tych o sta tn ic h k o sz te m in n y ch d o p r o w a d z a o sta te c z n ie nie ty lk o d o p o g w a łc e n ia p raw pierw szej g ru p y, a le też d o n ie p o w o d z e ń w strefie sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n e j. Z e św ieccz o n y a b so lu ty z m k o m ù n isty c z n e g o to ta lita ry zm u n ie zn isz czy ł religii, lecz p rzy n ió sł bezb rzeżne k rzyw dy lu d z io m w ierzą cy m - przeb yta d ro g a u sia n a je s t m ilio n a m i tru p ó w , p o k iereszo w a n y m i o s o b o w o ś c ia m i, d ep raw acją su m ień , ro zb ity m i rod zin am i: sta n o w ił nie ty lk o rezu ltat szczególn ej interpretacji d zieł „ k la sy k ó w m a rk sizm u ” , a le d o b rze na o g ó ł sk o o r d y n o w a n y w ysiłek m ię d z y n a r o d o w y p r z e w o d z o n y p rzez b o lsz e w ik ó w so w ie ck ich . G łó w n y m i w in o w a j cam i byli k o m u n iści i ich id e o lo g ia , je d n a k ż e - tw ierd zi M o jz e s - n iek tó r zy lu d zie w ierzący, św ia d o m ie c z y n ie św ia d o m ie , p rzyczyn iali się d o k a ta str o fy z a r ó w n o p rzed zagarn ięciem
w ła d zy p rzez k o m u n istó w , ja k też w o k resie k o m u n isty c z n y m . D z iś g łó w n e w sp ó ln o ty religijne są p rzew a żn ie sk ło n n e o k a z y w a ć toleran cję inaczej w ierzą cy m , op ierając się na w ła sn y ch p rzeży cia ch - p a m ię ć je d n a k b yw a k r ó tk o trw a ła . A p rzecież sp ra w ied liw a w izja religijna p o z w o liła b y u sta n o w ić siłę je d n o c z ą c ą n a ro d y w sch o d n io e u r o p e jsk ie d o w sp ó łży c ia w p o k o ju i w o ln o śc i.
G lo b a ln e ujęcie - i teoretyzu jące, i a n a lity cz n e , i sy n tety zu ją ce - p r o b le m ó w w o ln o śc i religijnej n a o b sza r ze tak d łu g ieg o i u p o r c z y w e g o jej n iszc zen ia je st n ajw yraźniej u n ikaln e. W a lo ry k siążk i M o jzesa p o zw a la ją sąd zić, że o d p o w ie d n io d o p e łn io n a ed ycja p o lsk a o k a z a ła b y się b a rd zo c e n n a d la n iem a łe g o g r o n a o d b io r c ó w .
M ic h a ł H o ro s ze w ic z, W a rsza w a
C h risto p h er D U R A I S I N G H ( e d .) , In digen ou s P e o p le s a n d E v a n g e liza tio n - M a r ty r d o m a n d H o p e , „ In te r n a tio n a l R ev iew o f M is sio n ” (C o m m iss io n o f W o rld M issio n and
E v a n g elism o f the W o rld C o u n cil o f C h u rch es, G e n e v a ), t. 81, nr 324 o ra z t. 82, nr 325 (X 1992, I 1993), ss. 5 2 1 -6 1 2 i 1-96.
O ś d w ó c h k o lejn y c h z e sz y tó w p ra w d ziw ie ek u m e n ic z n e g o k w artalnik a m isy jn o -te o lo g i- c z n e g o , w y d a w a n e g o w ram ach E k u m en iczn ej R a d y K o ś c io łó w (E R K ), sta n o w ią p ro b lem y ew a n g eliza cji p o d ejm o w a n ej w A m ery ce Ł aciń sk iej p o c z ą w sz y o d 1492 r. i m ającej u w ia ry g o d n ić p o d b ó j te g o k o n ty n en tu o ra z ek sp an sję k o lo n ia ln ą . A n a liz y , k o n sta ta c je i o c e n y są z regu ły b ard zo ostre, n iek ied y m iażd żące; w d o m in u ją cy m sto p n iu są to g ło sy in d y g en n e - o b o k stu d ió w „ a u to r sk ic h ” zn a la zły się m ateriały sy stem a ty zu ją ce o sią g n ięcia m n ó s tw a k o n su lta cji, za tem m ające ch arak ter te k stó w w n a jw y ższy m sto p n iu z b io ro w y ch , w sp ó ln o to w y c h .
W a rtyk u le w p ro w a d za ją cy m Y a c o b T e s f a i, r o d em z Erytrei, p r o fe so r w strasb ursk im In sty tu cie B a d a ń E k u m en iczn y ch , p rzyp om in a: z o d d o ln e j p ersp e k ty w y in diańskiej K o lu m b b y ł in truzem i n ajeźd źcą, p o w o d u ją c y m o g r o m n y k a ta k lizm (nr 324). Jeszcze w 1892 r. h isto rię n ad al p isali zw y cięz cy , d ziś n ie w o ln o p rzem ilczać g ło su z w y cięż o n y c h . O d 1492 r. in w a zję za m o rsk ich lą d ó w i p o d p o r z ą d k o w y w a n ie ich lu d ó w u w ierzy teln ia n o ew an gelizacją. „ N ie w o ln ik ó w in d ia ń sk ich i a fry k a ń sk ich c h r z c z o n o b ez z w ło c z n ie - dla n ich ch rześcija ń stw o i n ie w o ln ic tw o k roczyły razem [...] n ie w o ln ik ó w b u n tu ją cy ch się w p o ż ą d a n iu w o ln o śc i p ię tn o w a n o ja k o p o g a n ” . W w ię k sz o śc i p rzy p a d k ó w ew a n g eliza cji u ż y w a n o w cela ch k o lo n iza cji. „ E w a n g eliza c ja b yła k o lo n iz a c ją d u sz. [...] W ie r z o n o , że n a leży u ra to w a ć d u sze n ie w o ln ik ó w p r zy w iezio n y ch z A fry k i, b y d o stą p iły ż y c ia w ie c z y ste g o , cia ła n a to m ia st m o g ły zu ży ć się w sy stem ie n ie w o ln ic z n y m ” . S k ą d in ą d im bardziej ch rześcijańsk im sta w a ł się n ie w o ln ik , tym m ocn iej o c z e k iw a n o o d n ie g o p o d d a n ia się b ez skargi ry g o ro m stanu n ie w o ln ic z e g o . T y p o w y d u c h o w n y ó w c z e sn y u z n a w a ł „ zn ie w o le n ie A fr y k a n ó w w Brazylii za w ielk i cu d B ożej o p a tr z n o śc i i ła sk i” . T e sfa i kom entu je: „ Ż y c ie w z iem sk im piekle w y tw o r z o n y m p rzez ew a n g elizu ją cy ch chrześcijan sta n o w iło d la n ie w o ln ik ó w je d y n ą m o ż liw o ść d o stą p ie n ia n ieb ia ń sk ieg o raju” . P rzy p o m in a dalej, że E R K w ezw a ła K o śc io ły c z ło n k o w sk ie d o u ch y len ia się o d u czcze n ia w 1992 r. p ięciu set lat k o lo n iza cji i z a ch ęciła je - łą czn ie z K a to lic k im - d o w y ra żen ia sk ru ch y z a w y zy sk iw a n ie lu d ó w in d y g en n y c h . T esfai p rzep ro w a d za b ila n s z a c h o d n ie g o ch rześcijaństw a: in w azja n a A m ery k ę, z n iew o len ie lu d ó w a u to c h to n n y c h , ścisłe p o w ią z a n ie n ie w o ln ic tw a z ch rystian izacją - w s z y stk o n o si o d cisk o b e c n o śc i K o śc io ła , k tóry „ d o sta rcza ł p o d sta w id e o lo g ic z n y c h d la w szelk ich p o czy n a ń p rzeciw lu d o m tu b y lcz y m ” . N a d m u r zy ń sk ą lu d n o śc ią A m ery k i Ł aciń sk iej n a d a l w isi cień p rzy zw o len ia , p rzez p a p ieża M ik o ła ja V d a ją c eg o w 1452 r, k r ó lo w i P o rtu g a lii A lfo n s o w i V z w a n em u A fry k a ń czy k iem „ sw o b o d n ą i n ie o g r a n ic z o n ą w ła d zę sp ro w a d z en ia S a ra cen ó w , p o g a n , in n y ch n iew ierzących o ra z w r o g ó w C h ry stu sa w w ieczy ste n ie w o ln ic tw o ” : k ształt n ie w o ln ic tw a u leg ł zm ia n ie , a le d y sk ry m in a cja i sp y ch a n ie n a o b rzeża ży cia p o z o sta ły . „ O d c ie le śn io n ą E w a n g elię, tro szc zą cą się o d u sze, a zn iew a la ją cą i n iszc zą cą aspiracje lu d ó w d o czło w iecz ej g o d n o śc i, d o p o d sta w o w y c h p o tr zeb o ra z praw - n a leży p o g rzeb a ć ta k , by n ig d y się n ie p o d n io s ła ” .
D w a tek sty o ch arak terze deklaracji fin a ln y ch (o b a - nr 3 25) p o zw a la ją z o r ie n to w a ć się w z a ło ż e n ia c h d w ó c h orien tacji te o lo g ic z n y c h - r e g io n a ln y ch i k o n te k stu a ln y c h - d o tą d c h y b a n ig d y u n a s n ie p rzed k ła d a n y ch .
