F O L I A O E C O N O M I C A C R A C O V I E N S I A
Vol. LV (2014) PL ISSN 0071-674X
ZMIANY STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ
TERENÓW ZABUDOWANYCH I ZURBANIZOWANYCH
DAWNYCH MIAST PRZEMYSŁOWYCH W REGIONIE
WSCHODNIM
EWA KUBEJKO-POLAŃSKA
W y d zia ł E k o n o m ii U n iw e rs y te tu R zesz o w sk ieg o
e-mail: ekubejko@ur.edu.pl
ABSTRACT
E. K u b e jk o -P o lań sk a. Changes of the spatial and functional structure of built-up and urban areas of the
form er monofunctional cities of the Eastern Region. Folia O e c o n o m ic a C ra co v ie n sia 2014, 55: 35-60.
T h e m a in g o a l o f th e c o n d u c te d r e s e a rc h w a s to g e t to k n o w a n d a sse ss th e im p a c t o f so c io e c o n o m ic c h a n g e s a fte r 1989 o n city sp a c e d e v e lo p m e n t in 26 m o n o fu n c tio n a l cities o f th e E a s te rn R e g io n in m a r k e t e c o n o m y c o n d itio n s. In th is re s e a rc h th e d e fin itio n o f m o n o f u n c tio n a l cities re fe rs to in d u s tr ia l cities. In to a c c o u n t h a s b e e n ta k e n c h a n g e s o f fu n c tio n a l o rg a n iz a tio n in th e cities, i.e. c h a n g e s o f s tr u c tu r e o f b u ilt- u p a re a s a n d u r b a n a re a s fo r th e y e a rs 2002-2010.
STRESZCZENIE
W o p ra c o w a n iu p r z e a n a liz o w a n o p r z e m ia n y f u n k c jo n a ln o - p rz e s tr z e n n e w 26 m ia s ta c h R e g io n u W s c h o d n ie g o , k tó r y c h ro z w ó j s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z y i p r z e s tr z e n n y p r z e d 1989 ro k ie m d e te r m in o w a n y b y ł w g łó w n e j m ie rz e d z ia ła ln o śc ią p rz e m y s ło w ą . O k re ś lo n o k ie r u n k i i te m p o z m ia n z a c h o d z ą c y c h w s tr u k tu r z e u ż y tk o w a n ia te r e n ó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h z a la ta 2002-2010, w m o n o f u n k c y jn y c h m ia s ta c h p rz e m y s ło w y c h w w a r u n k a c h g o s p o d a rk i ry n k o w e j.
K EY W O R D S — S Ł O W A K L U C Z O W E
in d u s tria l cities, fu n c tio n a l a n d sp a tia l s tru c tu re , b u ilt- u p a n d u r b a n a rea s m ia s ta p rz e m y s ło w e , s tr u k tu r a f u n k c jo n a ln o - p rz e s tr z e n n a , te r e n y z a b u d o w a n e
36
1. W PRO W A D ZEN IE
Współcześnie miasto określane jest jako miejsce życia i pracy ludzi, którzy tru d nią się świadczeniem usług, hand lem i coraz rzadziej działalnością przem ysłową. Specyficzną cechą m iast są charakterystyczne zachow ania oraz typow o miejski styl życia ludzi, tworzących g ru p ę ich mieszkańców, tzw. społeczność miejską. Różnorodność funkcji, które spełnia miasto na rzecz jego m ieszkańców i otocze nia pow oduje zjawisko w ew nętrznego różnicow ania się stru k tu ry przestrzennej miasta. W celu zaspokajania potrzeb tej społeczności pow stają złożone kom pleksy funkcjonalne oraz typow o miejskie elem enty infrastruktury technicznej i społecznej. Tworzy się w ten sposób specyficzna form a zagospodarow ania te renu, czyli wielokrotnie złożona i zorganizow ana przestrzeń miejska.
S truktura przestrzen na m iasta jest św iadectw em jego dziejów, a zmiany, które zachodzą w gospodarce, polityce i organizacji społecznej życia miejskiego, m ają istotny w pływ na przekształcenia i modyfikację sposobu użytkow ania i or ganizow ania przestrzeni miejskiej. W w yniku tego pojaw iają się now e elementy, now e w zory użytkow ania przestrzeni, now e funkcje p ew nych miejsc, zmienia się szata symboliczna miasta, znaczenie i sposób funkcjonow ania niektórych obszarów i pojaw iają się now i użytkownicy; zob. Karwińska (2008). Natom iast pojęcie struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta odnosi się do rozm ieszcze nia i w zajem nego oddziaływ ania działalności miejskich. Podstaw ę jej określa nia stanow ią badania n a d użytkow aniem terenów miejskich i rozm ieszczeniem głów nych typów użytków i działalności miejskich. W tym sensie stru k tu ra funk cjonalno-przestrzenna miasta utożsam iana jest z użytkow aniem ziemi w danym ośrodku; zob. M aik (1997). Decydujący w pływ na rozm ieszczenie określonych typów terenów oraz ich udział w strukturze przestrzennej danego ośrodka mają m.in.: wielkość miasta, stru ktura funkcjonalna, w aru n k i fizyczno-geograficzne oraz cechy ludności, które kształtują zapotrzebow anie na określony rodzaj dzia łalności; zob. Liszewski (1973).
Badania n a d przestrzenią m iast oraz złożonością ich stru k tu r przestrzennych prow adziło wielu autorów w różnych przekrojach czasow ych — por. m.in.: Korcelli (1974), Wallis (1977), Regulski (1986). Jednakże, z uw agi na dynam icznie zmieniające się uw aru n ko w ania rozw oju ośrodków miejskich, ciągle aktualną jest potrzeba analizy i interpretacji kierunków przem ian zachodzących w tym obszarze. Szczególnym w yzw aniem są badania porów naw cze, obejmujące w ięk szą ilość analizow anych ośrodków. Wynika to w głównej mierze z wieloaspekto- wości podejm ow anej problem atyki oraz trudności w zdobyciu odpow iedniego m ateriału em pirycznego.1
1 Istnieją isto tn e ograniczenia w m ożliw ościach p o ró w n y w an ia stru k tu ry u ż y tk o w an ia ziem i z w y k orzy stan iem g ro m ad z o n y ch od 1970 ro k u d an y ch z ew idencji g ru n tó w w w y b ra n y ch p rzek ro jach te ry to rialn y ch i czasow ych. Po p ierw sz e, zasad n iczą w a d ą w y k a z ó w g ru n tó w sp o rz ą d za n y ch w latach 70-tych i 80-tych XX w ieku jest agregacja d an y ch m .in. dla kategorii n azw an ej teren am i osiedlow ym i.
37
G łów nym celem podjętych b ad ań było wskazanie przem ian funkcjonalno -przestrzennych w d aw nych m iastach przem ysłow ych Regionu W schodniego2, poprzez określenie kierunków i tem pa zm ian zachodzących w strukturze u ży t kow ania terenów zabudow anych i zurbanizow anych. Analizą objęto 26 ośrod ków położonych w Regionie W schodnim, których rozw ój społeczno-gospodar czy i przestrzen n y p rze d 1989 rokiem determ in o w an y był w głównej mierze działalnością przem ysłow ą. O znacza to, iż rozwijające się w tych m iastach fu n k cje dodatkow e rów nież pow iązane były z przem ysłem , tym sam ym ich rozwój przestrzenny w aru nko w an y był rozw ojem działalności produkcyjnej.
Wybór przedziału czasowego analizy pod y k to w an y był m ożliwością w n io skow ania o przem ianach przestrzen ny ch niektórych kategorii terenów , np. m ieszkaniowych czy przem ysłowych. Nie jest to m ożliwe z zastosow aniem obo wiązującego przed 2001 rokiem podziału na form y użytkow ania ziemi, w p ro w a dzonego w Z arządzeniu M inistrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dnia 20 lutego 1969 roku. Tym sam ym dane o strukturze użytkow ania g ru n tó w za bu dow anych i zurbanizow anych w poszczególnych miastach, porów nyw alne do roku 2010, m ogą pochodzić najwcześniej z w ykazów z ewidencji g ru n tó w sp o rządzonych dla 2002 roku. Dlatego też przeprow adzone w niniejszym opracow a niu badanie obejmuje lata 2002-2010.
Analizę przem ian w obszarze g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych p rzeprow adzono w oparciu o dw ie m etody analizy statystycznej, tj. analizę skupień — zob. Dobosz (2001) i jednoczynnikow ą analizę wariancyjną — zob. Dobosz (2001), Stanisz (1998). W obliczeniach zastosow ano m etodę aglomeracji Warda. Podstaw ą grupow ania były odległości euklidesowe. Wyniki analizy każ dorazow o interpretow ano na dendrogram ie, na którym w yznaczano jednorodne skupienia m iast m onofunkcyjnych Regionu W schodniego w oparciu o w ykres odległości w iązania w zględem etapów w iązania (wykres przebiegu aglomeracji). Jednorodne skupienia m iast w yznaczano na podstaw ie określonych g ru p cech prezentujących poszczególne form y użytkow ania ziemi. Pozwoliło to na sform u łowanie bardziej szczegółowych w niosków na tem at przem ian stru k tu ry u ż y t kow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w m iastach m onofunkcyj- nych Regionu Wschodniego.
W ich obszarze p rzy jęto p o d ział n a tere n y zab u d o w an e, n iez a b u d o w an e oraz tere n y zieleni. U niem ożli w ia to w y o d ręb n ien ie, a tym sam ym czasow e i p rz estrz en n e analizy p o ró w n aw cze zm ian w zakresie np. tere n ó w m ieszkaniow ych czy przem ysłow ych. D o datkow e u tru d n ie n ie dla p o ró w n a ń czasow ych w y nik a rów nież z p óźniejszych k orekt g ru p o w a n ia poszczególnych ty p ó w g runtów , zw iązanych z n o w y m i u sta w a m i w zakresie u ży tk o w an ia p rzestrzen i. Po d ru g ie, zm ian y o biegu d o k u m en tacji ew idencyjnej po w stałe m .in. w w y n ik u refo rm adm inistracyjnych w Polsce z 1975 i 1999 ro k u oraz niezaliczenie ze staw ień G EO D -EG n a ż ad n y m szczeblu ad m inistracyjnym d o kategorii archiw alnego p rzech o w y w an ia w ieczystego, sp o w o d o w ało u tra tę w iększości szczegółow ych d an y c h sp o rząd zan y ch rokrocznie w u rz ę d ach m iejskich (n iejed n o k ro tn ie w w ersji p apierow ej n a w e t d o 2002 roku). Z do stęp n o ści jed n o lity ch (cyfrow ych) zestaw ień stru k tu ry uży tk o w an ia g ru n tó w w ynika, iż szczegółow e analizy m ożliw e są d o p iero p o cząw szy o d 2002 roku.
2. PRZEM IANY STRUKTURY UŻYTKOW ANIA G R U N T Ó W ZA BU D O W A N Y C H I ZU RBA N IZO W A N Y C H
Do analizy zm ian struktury użytkow ania teren ó w w obszarze g ru n tó w zab u dow anych i zurbanizow anych wszystkich 26 m iast m onofunkcyjnych Regionu Wschodniego, przyjęto podział na form y użytkow ania ziemi w yróżnione w obo wiązującym w 2010 roku Rozporządzeniu Ministra Rozwoju Regionalnego i Bu dow nictw a z dnia 29 marca 2001 roku. W edług przyjętego do analizy podziału w grupie użytków zabu d o w an y ch i zurbanizow anych w yróżnia się: tereny m ieszkaniowe, tereny przem ysłow e, inne tereny zabudow ane, zurbanizow ane tereny niezabudow ane, tereny rekreacyjno-w ypoczynkow e, teren y kom unika cyjne (drogi, tereny kolejowe, inne tereny kom unikacyjne) oraz użytki kopalne.
Weryfikację kierunków przem ian struk tu ry użytkow ania g ru n tó w z a b u d o w anych i zurbanizow anych rozpoczęto od przedstaw ienia zm ian pow ierzchni ogólnej wszystkich 26 analizow anych m iast m onofunkcyjnych Regionu W schod niego w latach 2002-2010 (Tabela 1). W przy p ad k u 6 m iast pow ierzchnia całko wita gruntów poszczególnych ośrodków nie uległa zm ianom , 8 m iast nieznacz nie zm niejszyło swoją pow ierzchnię, natom iast 12 ośrodków w niew ielkim stopniu ją zwiększyło. Korekty pow ierzchni obszarów miejskich były sto su n kowo niewielkie i w ahały się w granicach od -47 ha dla Mielca do +70 ha dla Małogoszczy. Zatem najistotniejsze zm iany udziału procentow ego obszarów za budow anych i zurbanizow anych (w całkowitej pow ierzchni miasta), w w iększo ści przypadków p odyktow ane były zm ianam i (bezw zględnym przyrostem lub ubytkiem ) pow ierzchni tych gruntów.
Przyrost bezw zględny pow ierzchni g ru ntó w zabudow anych i zurbanizow a nych nastąpił łącznie w 19 z 26 m iast m onofunkcyjnych. Największe pow ierzch niow e zm iany odnotow ano w Łapach, gdzie przyrost pow ierzchni g ru n tó w za budow anych i zurbanizow anych (w stosunku do roku bazowego)3 nastąpił o 237 ha. W konsekwencji dało to zm ianę udziału obszarów zabudow anych i zu rb a nizow anych w ogólnej pow ierzchni Łap o p o n a d 19 p u n k tó w procentow ych. Bezwzględna pow ierzchnia g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w zro sła rów nież znacząco w Mielcu, Starachowicach, Czarnej Białostockiej, O strow cu Świętokrzyskim i Świdniku.
38
3 W p rz y p a d k u 3 m iast m o n o fu n k cy jn y c h n ależący ch do w oj. p o d laskiego (tj. Ł ap, W asilkowa i C zarnej B iałostockiej) d a n e w y k o rz y stan e d o analizy p rz e m ia n p rz es trz e n n y c h p o c h o d zą z 2004 i 2010 r. Z u w ag i n a b ra k m ożliw ości u zyskania p o ró w n y w aln o ści d an y ch o p raco w y w an y ch p rz e z Biało stocki U rząd Pow iatow y dla 2002 i 2003 r., w y k o rzy stan o p o ró w n y w aln e o p raco w an ia dla 2004 r.
to to o MD 00 V] C-N Ul W to e o MD 00 V] ON Ul W to r-1 V Ć m ie ló w O st ro w ie c Św . S u c h e d n ió w S ta ra c h o w ic e P o ła n ie c W a s il k ó w Ł a p y C z a rn a B ia ł. N o w a D ę b a S ta lo w a W o la Z a g ó rz >0 3 o> 3 Sędz iszó w M łp . K a ń c z u g a M ie le c N o w a S a rz y n a J e d li c z e K ra ś n ik P o n ia to w a R e jo w ie c F a b . Ś w id n ik Mia s to p o d l. p o d l. p o d l. p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . p o d k a rp . £ O“ £Tu* £Tu* £O “ W o j. 1 3 2 9 4 5 7 8 5 9 5 1 3 1 8 5 17 21 2 8 1 5 1 1 9 0 1 4 2 8 16 31 8 2 4 1 2 2 3 9 1 2 3 9 MDMD V]ON 4 7 3 6 MD Ul 1 0 6 0 2 5 2 8 1 5 2 0 1 4 3 6 2 0 3
5 Pow. ogólna m iasta [ha]
Ul Ul 2 0 1 2 00 MD 1 2 6 8 V] W Ul 00 00V] 00ON to MD 1 6 8 2 toV] ON to Ul V] MDO 1 6 3 0 toMD ON W 00 to Ul V]Ul W W to ON Pow. g ru n tó w zab u d o w an y ch i zu rb an izo w an y ch [ha] (SJoo 1 1 ,6 6 4 3 ,9 5 W 00 3 9 ,8 1 1 0 ,0 5 1 6 ,2 7 1 5 ,7 1 1 3 ,0 3 1 5 ,2 7 2 0 ,4 1 1 2 ,3 3 9 ,3 6 2 5 ,8 6 1 1 ,8 3 3 4 ,4 2 3 2 ,3 5 4 0 ,6 6 3 2 ,6 3 1 1 ,5 1 2 3 ,1 2 3 2 ,4 8 U dział o bszarów z ab u d o w an y ch i zu rb an izo w an y ch w całości g ru n tó w [%] 1 3 3 4 4 6 4 3 5 9 4 2 3 1 8 3 17 4 1 2 8 2 6 1 2 1 4 1 4 2 8 1 6 7 0 8 2 5 2 2 2 2 9 1 2 3 9 MDMD C-N V] ON O 4 6 8 9 MD Ul 1 0 6 0 2 5 5 2 1 5 2 6 1 4 2 8 2 0 3
5 Pow. ogólna m iasta[ha] V] 00 2 1 3 2 toUl o 1 4 1 6 toto MD ON to W V] to V] 1 5 2 6 toW o toto to ON W 00Ul 1 7 8 0 toto toV] V] V] to W MDto to 00 to V] ON to Pow. g ru n tó w zab u d o w an y ch i zu rb an izo w an y ch [ha] 2 0 1 C 1 3 ,3 4 4 5 ,9 2 to 4 4 ,4 9 1 2 ,6 9 1 7 ,5 5 3 4 ,9 3 2 2 ,2 0 1 6 ,2 3 1 8 ,4 9 1 0 ,3 2 9 ,8 5 2 6 ,4 1 00 3 7 ,9 6 2 4 ,4 8 2 6 ,1 3 2 8 ,3 3 1 2 ,5 8 1 9 ,7 5 3 7 ,4 4 U dział o bszarów z ab u d o w an y ch i zu rb an izo w an y ch w całości g ru n tó w [%]
Ul CUl-n MD tb toO e to O MDW e o O to V] O O to ON GO O Z m iana pow . ogólnej [ha]
to w too ON 00 00 w00 to W V] W toto UlC-N ON C-N ON Ul Ulo Vto] Ul Oto V] UlO O Z m iana pow . g ru n tó w z a b u d o w a n y c h i zu rb an izo w an y ch [ha] to o o to ij, O-N 00 MDV] OW 00 2 ,6 4 to 00 1 9 ,2 2 MD V] 0 ,9 6 MD to tb o 0 ,4 9 0 ,5 5 -0 ,6 5 3 ,5 4 -7 ,8 7 -1 4 ,5 3 -4 ,3 0 O V] -3 ,3 7 4 ,9 6
Z m iana u d z ia łu obszarów z ab u d o w a n y c h i z u rb an izo w an y ch w całości g ru n tó w [%] o o Z m ia n a u d z ia łu obszarów z a b u d o w a n y c h i z u rb a n iz o w a n y c h w p o w ie rz c h n i o g ó ln e j m ia s t m o n o fu n k c y jn y c h R e gi o n u W sc h o d n ie g o w la tac h 2 0 0 2 -2 0 1 0
40 Tabela 1 Lp. M iasto Woj. 2002 2010 2002-2010 fC £ fC ia s a M o £ -Cc n a 3 £ £ -s N ^ a 1C N1 £ 3 £ .2 Ud z ia ł o b sz ar ó w z a b u d o w a n y c h i z u rb a n iz o w a n y c h w c a ło śc i g ru n tó w [% ] a] [h ta ia s a m o £ £ Po w . g ru n tó w z a b u d o w a n y c h i z u rb a n iz o w a n y c h [ha ] U d z ia ł o b sz ar ó w z a b u d o w a n y c h i z u rb a n iz o w a n y c h w c a ło śc i g ru n tó w [% ] Zm ia na p o w . o g ó ln e j [ha ] Zm ia na p o w . g ru n tó w z a b u d o w a ny ch i z u rb a n iz o w a n y c h [ha ] Zm iana udziału o b sz ar ó w z a b u d o w a n y c h i z u rb a n iz o w a n y c h w całoś ci g ru n tó w [% ] 22 K u n ó w św. 727 97 13,34 726 138 19,01 -1 41 5,67 23 O ż a ró w św. 778 115 14,78 779 117 15,02 1 2 0,24 24 K ońskie św. 1772 655 36,96 1770 691 39,04 -2 36 2,08 25 S tą p o rk ó w św. 1094 224 20,48 1094 234 21,39 0 10 0,91 26 M ało g o szcz św. 898 141 15,70 968 182 18,80 70 41 3,10 Źródło: opracow anie w łasne.
Najw iększy u bytek (uw zględniając wartości bezw zględne) miał miejsce w Stalowej Woli, Jedliczach i Kraśniku. N atom iast biorąc p o d u w agę zm iany udziału obszarów zabudow anych i zurbanizow anych w ogólnej pow ierzchni g ru n tó w miasta — w Jedliczach, Nowej Sarzynie, Kraśniku i Rejowcu Fabrycz nym (Tabela 1).
Z analizy zm ian pow ierzchni ogólnej oraz udziału terenów zabudow anych i zurbanizow anych w poszczególnych ośrodkach w okresie od 2002 do 2010 r. wynika, iż przem iany przestrzenne (odzwierciedlające się w zmianie stru k tu ry użytkow ania gruntów ) zw iązane były w głównej m ierze z procesem sukcesji funkcjonalnej.
W celu określenia kierunków przem ian oraz w skazania ich przyczyn (za pom ocą m etod y Warda), w yznaczono skupienia 26 m iast m onofunkcyjnych Regionu W schodniego jedn oro d n e p o d w zględem :
— struktury użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w 2010 roku,
— zm ian struk tu ry użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w latach 2002-2010.
G rupow ania m iast dokonano na podstaw ie w ielow ym iarow ego u k ład u kryteriów (9 cech), charakteryzujących stru k tu rę użytkow ania g ru n tó w zabu dow anych i zurbanizow anych w granicach adm inistracyjnych b adanych m iast (Tabela 2).
Wyniki analizy interpretow ano wykorzystując d endrogram y (Rys. 2 i 4), na których w yznaczano skupienia w oparciu o w ykresy odległości w iązania wzglę dem etapów w iązania (wykresy przebiegu aglomeracji — Rys. 1 i 3).
41
Krok
Źródło: opracow anie w łasne.
R y s u n e k 1. W y k res p r z e b ie g u a g lo m e rac ji b a d a n y c h m ia s t n a p o d s ta w ie s t r u k tu r y u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h w 2010 r. Tabela 2 Z m ia n y s tr u k tu r y u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h w m ia s ta c h m o n o fu n k c y jn y c h R e g io n u W s c h o d n ie g o w la ta c h 2002-2010 Lp. M iasto R ok G r u n ty z a b u d o w a n e z u r b a n iz o w a n e [%] T er en y m ie sz k a n io w e T er en y p rz e m y s ło w e In n e te re n y z a b u d o w a n e Z u rb a n iz o w a n e te re n y n ie z a b u d o w a n e T er en y re k re a c y jn o -w y p o c z y n k o w e D ro g i ewe o 3 y n e r $ Inn e te re n y k o m u n ik a c y jn e U ż y tk i k o p a ln e R a z e m 2002 24,81 18,15 6,96 1,07 4,24 19,21 6,66 18,91 0,00 100 1 Ś w id n ik 2010 25,07 14,04 10,50 0,92 4,59 21,26 4,86 18,77 0,00 100 2002-2010 0,26 4,11 3,54 0,15 0,35 2,05 1,80 0,14 0,00 0 2002 9,94 17,17 3,61 6,63 4,22 13,55 12,35 0,00 32,53 100 2 Rejo iewi c ^ U . 2010 10,28 17,73 6,38 0,35 5,32 17,38 14,54 0,00 28,01 100 2002-2010 0,34 0,56 2,77 6,28 1,10 3,83 2,19 0,00 4,52 0
e o MD 00 V] C-N Ul OJ Vr-1 Z a g ó rz R y m a n ó w S ę d z is z ó w M łp . K a ń c z u g a M ie le c N o w a S a rz y n a J e d li c z e K ra ś n ik P o n ia to w a M ia s to 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 R o k 8 ,3 4 2 3 ,9 1 3 2 ,2 5 'k-0-N 2 5 ,4 1 1 8 ,9 7 'k-w 3 0 ,8 0 3 4 ,2 4 1 1 ,7 6 2 8 ,2 4 oo o boOJ IZ ‘6 Z 27 ,9 8 OJ 1 9 ,2 0 1 7 ,5 7 1 3 ,6 8 3 8 ,2 7 2 4 ,5 9 00bO 00 2 6 ,1 4 3 4 ,4 2 UlMD MD 1 4 ,5 8 2 0 ,5 7 Tereny m ieszkaniow e G ru n ty z a b u d o w a n e i z u rb a n iz o w a n e [%] 2 ,0 3 1 6 ,5 2 1 4 ,4 9 W 0-NUl Cn oj 'k-Ul 0 ,3 4 1 4 ,4 5 1 4 ,7 9 ONbO O 1 1 ,7 6 UlUl Cn oo 1 7 ,1 3 1 6 ,1 3 1 0 ,4 0 3 3 ,0 4 2 2 ,6 4 1 4 ,4 7 3 4 ,6 6 2 0 ,1 9 OJUl 00 1 3 ,2 8 MD o O O O 1 7 ,7 1 1 7 ,7
1 Tereny p rzem y sło w e
0 ,6 5 WMD WbO Cn bO 00 Cn 'k-00 00 CTN bO bO MD bo V] MD 00 Ul o C-N w bO Cn 00 00 bo 1 5 ,5 6 0 ,4 4 8 ,5 4 00 o bO OJ Cn 1 2 ,5 0 1 0 ,1 4 Ul Ul OJOJ bO V] 00 2 ,4 2 2 3 ,5 1 2 1 ,0 9 OCTN 00 1 8 ,7 5 1 9 ,4 3 In n e tere n y z ab u d o w an e 4 ,9 3 O00V] Ul00 o 1 0 ,3 4 oo o 1 0 ,3 4 o V]Ul o Ul o Cn bO bo w Ul £ oo V] CTN 00 o 0-N 00 V] 2 3 ,2 0 'k-OUl 2 3 ,6 5 3 6 ,7 4 o 00 3 7 ,8 2 bOO o V] OJ OJ MD OJ OJ o V] OJ Ul bO bO MD Z u rb an izo w an e tere n y n iez a b u d o w an e 0 ,9 4 oj 'k-00 2 ,5 4 OUl Ul 1 0 ,6 6 1 1 ,2 1 bo V] 00 Ul 'k-Ul MOD Ul 00 00 V] 00 oo 00OJ Ul 00 OJ O MD 3 ,5 7 OJOJ 00 O MD boUl OJ bO Ul Ul OJ bO CTN bo OJ 1 8 ,2 3 O O tl Tereny rekreacyjno- -w ypoczynkow e 6 ,3 0 3 1 ,3 0 2 5 ,0 0 Vi 4 5 ,9 0 4 7 ,4 1 bo 2 4 ,7 1 2 2 ,5 7 bO 00 3 0 ,5 9 2 7 ,7 8 oUl OJ 1 6 ,2 4 1 5 ,7 1 6 ,2 4 2 0 ,0 9 1 3 ,8 5 'k-Cn 1 4 ,4 4 MMDD 00 Ltz 2 0 ,3 3 00o Cn 'k-V] 2 6 ,0 4 2 4 ,5 7 D rogi W W OJ 2 0 ,0 0 1 6 ,6 7 oo o o o o o o o oUl 1 1 ,7 9 1 2 ,8 4 o oj bo OJ Ul ztz o OJ Cn MV]D bo OJ OJ bO OJ 00 1 1 ,1 6 V]00 00 UlUl OJOJ bO V] 00 O 'k-C n OJ V] OJ 3 ,2 7 o00 OJ bO CTN O OJ 'k-OJ Tereny kolejow e O o o o o O O o o o o o o o o o o o o w 00 o w 00 O o o o o o o o o o o o VlOJ 1 5 ,2 8 CTN00 oo o O o o o o o o OJ o OJ C-N o bO OJ o o O o o o Ul bo o Ul bO o o o In n e tere n y kom unikacyjne o o o O O O o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o bo Ul o o o o bo Ul o o o o o o o o o o o o o o o o o o O o o O o o o o o o o o O o o o o o U żytki k o p aln e o OO oo o oo oo o oo oo o oo oo o oo oo o oo oo o oo oo o oo oo o oo oo Razem T ab el a 2
20 MD 00 V] C-N Ul OJ bo L p . O s tr o w ie c Św. S u c h e d n ió w S ta ra c h o w ic e P o ła n ie c W a s il k ó w Ł a p y C z a rn a B ia ł. N o w a D ę b a S ta lo w a W o la M ia s to 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 2 0 0 2 -2 0 1 0 2 0 1 0 2 0 0 2 R o k MD 3 0 ,1 1 2 5 ,2 0 15, 61 17 ,2 0 V l MD Ul MD Cn 4 1 ,5 3 3 5 ,5 7 V ] 00 3 4 ,8 4 3 0 ,0 6 bO00 o 2 9 ,4 4 2 6 ,6 4 OJ MD OJ 4 1 ,2 7 bo 2 7 ,8 4 3 3 ,7 5 UlMD bO bO MD 2 1 ,4 0 2 3 ,6 9 MDUl MD 2 5 ,8 2 1 6 ,2 3 Tereny m ieszkaniow e G ru n ty z a b u d o w a n e i z u rb a n iz o w a n e [%] 00 1 7 ,9 6 1 9 ,1 4 O O 00 o 00 O o 00 00 Cn 1 9 ,5 6 o OJ o 'k-Ul o Ul 00 o 0 -N 8 ,4 7 V] 00 Cn MD bO O MD bO O O O O V] 2 2 ,4 0 3 0 ,1 1 bO Cn V] OJ 00 5 ,2 2 bO 3 7 ,3 5 3 3 ,2
3 Tereny p rzem y sło w e
4 ,0 9 2 5 ,2 8 2 9 ,3 7 V] 00 'k-o bOOJ C-N 1 1 ,3 0 1 2 ,4 6 'k-o 00 1 4 ,9 3 1 4 ,4 5 bo 00 C-N 1 0 ,2 8 V] 'k-bO IZ ‘Z I 12 ,7 4 OUl OJ Ul bo OJ CTN OJ O 00 UlCn MD Ul MD 00 o OJ bO bO V] 'k-V] Ul OJ Ul In n e tere n y z ab u d o w an e V] V io W w o j bO CTN V] w bo o o Ul o j C00TNW Ul MD MD OJ oV] Ul bo o CTN OJ 0-N OJ Ul bO O O O O O O o o o o bo bO o OJ bO o Ul MD O OJ OJ bO Ul bo bO 1 4 ,7 7 bO bO MD 1 7 ,0 6 Z u rb an izo w an e tere n y n iez a b u d o w an e ON V io Ul MD Cn 0 ,7 7 bo 'k-o w V] 0 ,9 7 2 ,8 2 OJ V] MD o CTN 00 4 ,5 2 Ul bo o o MD MD oOJ 5 ,0 2 OCTN Ul 00 o Ul OJ 0 ,3 7 2 ,5 2 bO Ul O bO 1 0 ,7 0 1 0 ,4 4 4 ,0 4 V] CTN V] U ‘l l Tereny rekreacyjno- -w ypoczynkow e 0 ,8 7 1 5 ,4 8 1 4 ,6 1 1 4 ,8 3 3 1 ,2 0 4 6 ,0 3 0 ,7 4 1 5 ,8 2 1 6 ,5 6 4 ,6 4 3 7 ,5 6 4 2 ,2 0 OMD 00 bO Ul 2 5 ,9 8 2 1 ,3 5 1 7 ,6 9 3 9 ,0 4 MD bO 1 8 ,3 0 2 7 ,4 2 'k-2 9 ,1 5 2 7 ,7 1 2 ,5 4 1 5 ,1 4 1 2 ,6 0 D rogi O V] MD bO bO O MD 00 'k-ON 00o o 2 6 ,4 6 V]O O Ul OJ V] ON O V] OJ 3 ,6 2 bOOJ bO O 1 8 ,9 5 2 0 ,9 6 3 9 ,2 3 1 7 ,4 5 5 6 ,6 8 1 6 ,4 0 1 6 ,4 0 3 2 ,8 0 1 2 ,0 6 00O 00 ON O bO O bO OJ 00 V] OJ CTN OJ Tereny kolejow e 0 ,0 6 OO MD O Ul O o o o o o o o O o o o o o o o o o o o o O O O o o o o o o O O o o O CTN O O 'k-V] OV] O o o O o o O o o 1 3 ,2 8 oOJ V] 1 3 ,6 5 ObO o OJ MD o 00 In n e tere n y kom unikacyjne O O O o Ul Ul 0 -N o j 00 00 o W V] o o o o o o o o o o o o o o o o o o 0 ,6 7 o bO 0 ,8 7 OO O O o o o o o o o o o o o o o o O o o o o o O o o O o o O O O o o o U żytki k o p aln e o OO oo o oo oo o oo oo o oo oo O Oo Oo o oo oo o oo oo o oo oo o OO oo Razem T ab el a 2
Tabela 2 44 Lp. M iasto R ok G r u n ty z a b u d o w a n e i z u r b a n iz o w a n e [%] T er en y m ie sz k a n io w e T er en y p rz e m y s ło w e In n e te re n y z a b u d o w a n e Z u rb a n iz o w a n e te re n y n ie z a b u d o w a n e T er en y re k re a c y jn o -w y p o c z y n k o w e D ro g i T er en y k o le jo w e In n e te re n y k o m u n ik a c y jn e U ży tk i k o p a ln e R a z e m 21 Ć m ie ló w 2002 20,65 5,16 9,03 7,74 7,10 40,00 10,32 0,00 0,00 100 2010 32,02 5,06 8,99 4,49 6,18 34,27 8,99 0,00 0,00 100 2002-2010 11,37 0,10 0,04 3,25 0,92 5,73 1,33 0,00 0,00 0 22 K u n ó w 2002 29,90 0,00 2,06 0,00 1,03 25,77 41,24 0,00 0,00 100 2010 21,74 16,67 12,32 0,72 1,45 18,84 28,26 0,00 0,00 100 2002-2010 8,16 16,67 10,26 0,72 0,42 6,93 12,98 0,00 0,00 0 23 O ż a ró w 2002 23,48 6,96 13,04 19,13 5,22 25,22 6,96 0,00 0,00 100 2010 23,08 7,69 12,82 19,66 4,27 25,64 6,84 0,00 0,00 100 2002-2010 0,40 0,73 0,22 0,53 0,95 0,42 0,12 0,00 0,00 0 24 K ońskie 2002 22,44 21,83 20,92 4,58 8,24 16,95 4,58 0,46 0,00 100 2010 24,75 20,26 19,97 5,50 7,96 16,79 4,34 0,43 0,00 100 2002-2010 2,31 1,57 0,95 0,92 0,28 0,16 0,24 0,03 0,00 0 25 S tą p o rk ó w 2002 12,05 30,36 8,04 1,79 4,91 21,88 19,20 1,79 0,00 100 2010 13,68 29,91 8,97 3,85 3,42 20,51 19,66 0,00 0,00 100 2002-2010 1,63 0,45 0,93 2,06 1,49 1,37 0,46 1,79 0,00 0 26 M ało g o szcz 2002 0,00 0,00 89,36 0,00 1,42 1,42 0,00 0,00 7,80 100 2010 11,54 1,10 73,63 0,55 0,00 7,14 0,00 0,00 6,04 100 2002-2010 11,54 1,10 15,73 0,55 1,42 5,72 0,00 0,00 1,76 0 Źródło: opracow anie w łasne.
W celu udzielenia odpow iedzi na pytanie, czy p o m ięd zy w yznaczonym i w analizie skupieniam i w ystęp u je zróżnicow anie poziom u poszczególnych cech (9 form użytkow ania ziemi w miastach) w 2010 roku, p rzep ro w ad zo n o jed- noczynnikow ą analizę w ariancyjną — testem F Fishera-Snedecora (Tabela 3). H ipotezę zerow ą m ów iącą o braku istotnego zróżnicow ania średnich wartości w g rupach odrzucano, gdy wartość obliczona F była w yższa od granicznej (przy przyjętym poziom ie istotności a=0,05). Analizę post-hoc w yk o n y w an o testem NIR, co pozw oliło to n a w skazanie jed n o ro d n y c h g ru p średnich arytm
etycz-45
nych (Tabela 3). Obliczenia te w ykonano po w stęp n y m pozytyw nym zweryfiko w aniu założenia o rów ności wariancji w bad an y ch podgru p ach .
Analizując w ykres przebiegu aglomeracji bad an y ch m iast dla 2010 roku (Rys. 1), m ożna wskazać krok 24 (odległość aglom eracyjna rów na 63), po którym nastąpił pierw szy w yraźny skokowy w zrost poziom u krzywej. Stanowiło to p o d staw ę do ustalenia liczby skupień w oparciu o stru k tu rę użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w 2010 roku.
A Świdnik Mielec Czarna Białostocka Starachowice Łapy Poniatowa , Kraśnik Ostrowiec Świętokrzyski Końskie Jedlicze Stalowa Wola Nowa Sarzyna Staoorkówitaoo
f
Rejowiec F a b ry c z n i Sędziszów Małopolski Wasilków Zagórz Nowa Dęba Suchedniów Kunów Kańczuga Rołaniec Ćmielów B Rymanów Ożarów3
-20 40 60 80 Odległość wiązania 100 120Źródło: opracow anie w łasne.
R y su n e k 2. D e n d ro g ra m s k u p ie ń w y o d r ę b n io n y c h n a p o d s ta w ie s tr u k tu r y u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h w 2010 r.
N a podstaw ie analizy d e n d ro g ram u (Rys. 2) w yodrębniono 3 skupienia m iast m onofunkcyjnych (dla odległości aglomeracyjnej rów nej 63), które istotnie różnią się stru k tu rą użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w 2010 r.:
Skupienie A: Świdnik, Mielec, C zarna Białostocka, Starachowice, Łapy, Ponia towa, Kraśnik, Ostrowiec Świętokrzyski, Końskie, Jedlicze, Stalowa Wola, N ow a Sarzyna, Stąporków.
Skupienie B: Rejowiec Fabryczny, Sędziszów M ałopolski, Wasilków, Zagórz, N ow a Dęba, Suchedniów, Kunów Kańczuga, Połaniec, Ćmielów, Rymanów, Ożarów.
Skupienie C: Małogoszcz.
46
Analiza wartości średniej arytm etycznej oraz wyniki analizy wariancyjnej pozw alają na w skazanie głów nych czynników różnicujących stru k tu rę użytko w ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w obrębie poszczególnych skupień badanych m iast (Tabela 3). Wartości testu F pozw alają na odrzucenie hipotezy zerowej w odniesieniu do: teren ó w przem ysłow ych, innych terenów zabudow anych i dróg. Zatem te trzy kategorie terenów zabudow anych i zurbani zow anych zadecydow ały o w yodrębnieniu trzech skupień miast, jednorodnych p o d w zględem stru k tu ry użytkow ania w roku 2010. Udział pozostałych sześciu kategorii gruntów : m ieszkaniowych, zurbanizow anych teren ó w niezabudow a nych, rekreacyjno-w ypoczynkow ych, kolejowych, innych terenów kom unikacyj nych oraz użytków kopalnych był w roku 2010 jednakow y (brak istotnych ró ż nic) w każdym z badanych skupień.
Przeprow adzone badanie wykazało, iż miasta skupienia A odróżniają się od pozostałych w ysokim udziałem terenów przem ysłow ych w ogólnej strukturze użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych. Spośród 13 m iast tego skupienia 4 w yróżniają się w yjątkow o w ysokim odsetkiem obszarów przezn a czenia przem ysłow ego, tj. Stalowa Wola (37,35%), Jedlicze (34,66%), N ow a Sa rzyna (33,04%) i Stąporków (29,91%) — por. Tabela 2. Zaznaczyć należy jednak, iż z uw agi na znaczne zróżnicowanie pow ierzchni ogólnej om aw ianych miast, w ym iar przestrzen ny teren ó w przem ysłow ych w yrażony w jednostkach p o w ierzchni jest zdecydow anie różny. W Stalowej Woli obszary przem ysłow e zaj m ują łącznie około 570 ha, dla Nowej Sarzyny i Stąporkowa wartości te w ynoszą odpow iednio 74 i 70 ha, natom iast w Jedliczach tereny użytkow ania przem ysło wego to obszar 36 ha.
Cechą charakterystyczną przestrzeni dw óch ośrodków należących do sku pienia A jest w ystępow anie w granicach adm inistracyjnych g ru n tó w przezn a czonych p od porty lotnicze. W Świdniku jest to teren 143 ha (około 19% ogółu obszarów zabudow anych i zurbanizow anych), położony stosunkow o blisko cen tru m miasta. Znajduje się na nim przyfabryczne Lotnisko Świdnik obsługujące W ytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego PZL Świdnik. W Mielcu natom iast lotni sko położone jest w odległości około 5 km od cen tru m m iasta na terenie Spe cjalnej Strefy Ekonomicznej „Euro-Park" Mielec. Powstało ono w 1938 roku w ra m ach inwestycji Centralnego O kręgu Przem ysłowego i obecnie funkcjonuje jako lotnisko cywilne użytku publicznego. Jego obszar to 272 ha, co stanow i około 15% terenów zabudow anych i zurbanizow anych w Mielcu.
W miastach skupienia B udział terenów przem ysłow ych w ogólnej strukturze użytkow ania gruntów zabudow anych i zurbanizow anych jest niższy niż w mia stach skupienia A. Wyróżniają się one jed n ak zdecydow anie wyższym w skaź nikiem udziału terenów przeznaczonych na drogi. Dla Rymanowa, położonego w Beskidzie Niskim oraz na terenie Dołów Jasielsko-Sanockich, w skaźnik ten jest najw yższy i wynosi blisko 46%. N a uw agę zasługują rów nież Połaniec, Zagórz i Kańczuga, dla których udział dróg w ogólnej pow ierzchni terenów zabudow
a-Tabela 3 S tr u k tu r a u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h w 2010 ro k u . Z ró ż n ic o w a n ie p o m ię d z y w y o d r ę b n io n y m i s k u p ie n ia m i
m iast. W y n ik i a n a liz y w a ria n c y jn e j. Tereny rekreacyjno--w ypoczynkow e U żytki k o p aln e Skupienie Tereny m ieszkaniow e Tereny przem y sło w e In n e tere n y zab u d o w an e tere n y n iez a b u d o w an e D rogi Tereny kolejow e In n e tere n y kom unikacyjne W artości średniej arytm etycznej
A 27,95 21,98 c 13,09 a 2,99 5,33 18,32 b 7,51 2,80 0,01 B 25,56 10,25 b 10,68 a 4,11 5,52 29,12 c 12,13 0,07 2,56 C 11,54 1,10 a 73,63 b 0,55 0,00 7,14 a 0,00 0,00 6,04 A naliza w ariancyjna F 1,97 9,14* 57,30* 0,46 1,01 12,92* 1,91 1,06 0,95 p -v alu e 0,163 0,001 0,000 0,639 0,379 0,000 0,173 0,362 0,402
Źródło: opracow anie w łasne.
U w aga: * oznacza, że w arto ść obliczona testu F po zw a la n a o d rzu cen ie h ip o te z y zerow ej [a = 0.05]. Jed n ak o w y sym bol litero w y p rz y w artościach śre d niej oznacza b ra k istotnej różnicy p o m ię d z y n im i (w analizie post-hoc).
nych i zurbanizow anych przekracza 30%. W granicach administracyjnych dwóch miast m onofunkcyjnych tego skupienia, tj. w Suchedniowie i Rejowcu Fabrycz nym w ystępują g runty kopalne. W Suchedniowie jest to teren kopalni odkryw ko wej gliny Baranów (obejmujący 22 ha, tj. około 9% g runtów zabudow anych i zur banizowanych), który należy do zlokalizowanej w mieście spółki Skarbu Państwa — Zakładów Wyrobów Kamionkowych Marywil. Natom iast w Rejowcu Fabrycz nym obszar 79 ha zajm uje kopalnia odkryw kow a margla, który jest surowcem w ykorzystyw anym do produkcji w Cem entow ni REJOWIEC SA (dawniej Cem en tow nia „Pokój"). Teren górniczy „Rejowiec" położony jest w północno-zachodniej części miasta i zajmuje aż 28% ogółu gruntów zabudow anych i zurbanizowanych.
Kolejnym czynnikiem zdecydow anie różnicującym grupę 26 m iast m ono- funkcyjnych jest udział innych terenów zabudow anych w całkowitej powierzchni gruntów miejskich. W M ałogoszczy (jednoelem entow e skupienie C), zdecydo w anie odróżniającej się stru kturą użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zur banizow anych od wszystkich pozostałych ośrodków m onofunkcyjnych, w skaź nik ten wynosi blisko 74%. Przy ogólnej powierzchni miasta wynoszącej 968 ha (w tym obszar zabudow any i zurbanizow any 182 ha), stanowi to 135 ha. W mie ście tym istotny jest również udział g runtów zajętych przez czynną odkryw kow ą kopalnię surow ców drogowych, w której w ydobyw any jest w apień (Kopalnia Wapienia Głuchowiec). Obszar 11 ha stanowił w roku 2010 nieco ponad 6% ogól nej powierzchni terenów zabudow anych i zurbanizowanych. Ponadto, analizując szczegółowe zestawienie g runtów zabudow anych i zurbanizow anych (Tabela 3) m ożna zauważyć, że Małogoszcz wyróżnia się niskim udziałem terenów miesz kaniowych i zurbanizow anych terenów niezabudow anych oraz brakiem terenów rekreacyjnych, kolejowych i innych terenów komunikacyjnych.
W następnym etapie b adań 26 m iast m onofunkcyjnych szczegółowej analizie p o d d a n o przem iany struk tu ry funkcjonalno-przestrzennej w obrębie g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w latach 2002-2010. Analiza w ykresu p rze biegu aglomeracji badanych m iast (Rys. 3), pozw ala na wskazanie kroku 23 (od ległość aglomeracyjna ró w n a 46), po którym nastąpił w yraźny skokowy w zrost poziom u krzywej. Stanowiło to podstaw ę do ustalenia liczby skupień w oparciu o zm iany stru k tu ry użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w okresie od 2002 do 2010 roku.
Analiza dendrog ram u (Rys. 4) pozw ala na w yodrębnienie 4 skupień m iast m onofunkcyjnych (dla odległości aglomeracyjnej rów nej 46), jednorodnych p o d w zględem zm ian stru k tu ry użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizo w anych w latach 2002-2010, tj.:
Skupienie A: Świdnik, Sędziszów Małopolski, Poniatowa, Rejowiec Fabryczny, Kraśnik, Zagórz, Kańczuga, N ow a Dęba, Kunów.
Skupienie B: Mielec, Ożarów, Końskie, Stąporków, Wasilków, Połaniec, Staracho wice, Ostrowiec Świętokrzyski, Rymanów, Stalowa Wola, Ćmielów, Małogoszcz.
49
Skupienie C: Jedlicze, N ow a Sarzyna.
Skupienie D: Czarna Białostocka, Suchedniów, Łapy.
Krok
Źródło: opracow anie w łasne.
R y su n e k 3. W y k res p r z e b ie g u a g lo m e rac ji b a d a n y c h m ia s t n a p o d s ta w ie z m ia n s tr u k tu r y u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h w la ta c h 2002-2010.
Św idnik Sędziszów Małopolski Poniatowa Rejow iec Fabryczny Kraśnik A Zagórz Kańczuga Now a Dęba Kunów M ieleo Ożarów Końskie Stąporków Wasilków Rałaniec Starachowice Ostrów iec Ś w . Rymanów Stalom a Wola Ćmielów Małogoszc:łogoszcz jediicze jeaiicz C Nowa Sarzyna ' Czarna Białostocka1' Suchedniów Łapy D
h.
: 0 20 40 60 80 100 120 140 Odległość w iązaniaŹródło: opracow anie w łasne.
R y su n e k 4. D e n d ro g ra m s k u p ie ń w y o d r ę b n io n y c h n a p o d s ta w ie z m ia n s tr u k tu r y u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h w la ta c h 2002-2010.
O l o Tabela 4 Z m ia n y u ż y tk o w a n ia g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u rb a n iz o w a n y c h w la ta c h 2002-2010. Z ró ż n ic o w a n ie p o m ię d z y w y o d rę b n io n y m i s k u p ie n ia m i m ia st. W y n ik i a n a liz y w a rian c y jn e j. Tereny rekreacyjno-w yp o czy n k o rekreacyjno-w e U żytki kopalne S kupienie Tereny m ieszkaniow e Tereny przem y sło w e In n e teren y z ab u d o w an e teren y n iez a b u d o w an e D rogi Tereny kolejow e In n e tere n y kom unikacyjne W artości średniej arytm etycznej
A -5,30 a 2,97 b 2,97 b -1,49 b 0,84 b 1,71 b 0,17 b -1,38 -0,50 B 5,18 b 0,55 a -1,04 a -2,30 b -1,23 a -0,42 b -0,24 b -0,27 -0,22 C 7,65 b 12,44 c 1,96 b -29,97 a 0,55 b 5,35 c 1,96 c 0,07 0,00 D 27,53 c -0,84 a 7,20 c 0,82 b 0,08 b -15,10 a -21,36 a -0,20 1,88 A naliza w ariancyjna F 27,26* 4,27* 3,68* 25,31* 3,25* 19,78* 10,59* 0,36 2,31 p-value 0,000 0,016 0,028 0,000 0,041 0,000 0,000 0,782 0,104
Źródło: opracow anie w łasne.
U w aga: * oznacza, że w arto ść obliczona testu F po zw ala n a o d rzu cen ie h ip o te z y zerow ej [a = 0.05]. Jed n ak o w y sym bol litero w y p rz y w artościach śre d niej oznacza b ra k istotnej różnicy p o m ięd zy n im i (w analizie post-hoc).
51
W skazanie głów nych czynników różnicujących miasta m onofunkcyjne Re gionu W schodniego w obrębie poszczególnych skupień (dla zm ian stru k tu ry użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w latach 2002-2010), um ożliw ia analiza średnich w skaźników oraz wyniki analizy wariancyjnej (Tabela 4). Wartości testu F pozw alają na odrzucenie hipotezy zerowej, mówiącej 0 braku istotnego zróżnicowania średnich wartości w grupach, w odniesieniu do zm ian w obszarze gruntów : m ieszkaniowych, przem ysłow ych4, innych terenów zabudow anych, zurbanizow anych terenów niezabudow anych, rekreacyjno-w y poczynkowych, dróg i terenów kolejowych. Zm iany udziału innych terenów ko m unikacyjnych i użytków kopalnych w latach 2002-2010 były jednakow e (brak istotnych różnic) w każdym z badanych skupień.
Największy w zrost udziału teren ó w m ieszkaniow ych wystąpił w m iastach zakwalifikow anych do skupienia D (Czarna Białostocka, Suchedniów, Łapy). C harakteryzow ały się one wyjątkow o niskim udziałem teren ó w m ieszkanio w ych w strukturze g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w 2002 roku 1 znaczącym przyrostem udziału tych terenów od 2002 do 2010 roku (Tabela 2). W Łapach tereny m ieszkaniowe stanow iły w 2002 roku niewiele p o n a d 2% ob szaru zabudow anego i zurbanizow anego, natom iast w 2010 roku odsetek ten wynosił już p o n a d 41%. Identyczny kieru n ek przem ian miał miejsce w Czarnej Białostockiej — tereny m ieszkaniowe w 2002 roku obejm owały około 6% ogółu g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych, natom iast w 2010 roku stanow iły już około 34%. Dla Suchedniow a, położonego w w ojew ództw ie świętokrzyskim, w zrost udziału terenów m ieszkaniowych w ogólnej pow ierzchni g ru n tó w zabu dow anych i zurbanizow anych nastąpił o blisko 16 p u n k tó w procentowych. We wszystkich powyżej opisanych przypadkach odbyło się to głównie przez zm ianę zakwalifikowania g ru n tó w — z rolnych zabudow anych5 do mieszkaniowych. Zatem zm iana dotyczyła głównie klasyfikacji (nom enklatury) gruntów , a nie fak tycznej zm iany ich przeznaczenia.6
W przy p ad k u analizy zm ian stru k tu ry użytkow ania g ru n tó w w mieście, istotna jest rów nież ich wielkość (skala) bezw zględna w yrażona w jednostkach powierzchni. W Łapach przyrost terenów m ieszkaniowych nastąpił od 2002 do
4 Z m iany u d z ia łu o bszarów u ży tk o w an ia p rz em y sło w eg o w stru k tu rze g ru n tó w zab u d o w an y ch i z u rb an izo w an y ch , w szystkich a nalizow anych m iast R egionu W schodniego, z u w ag i n a szczególne z n a czenia w p o d jęty ch b a d an iach o m ów ione zostały w kolejnym p o d ro z d ziale .
5 Z g o d n ie z Z ałącznikiem N r 6... (2001), d o g ru n tó w ro ln y ch zab u d o w an y c h zalicza się g ru n ty zajęte p o d b u d y n k i m ieszkalne oraz in n e b u d y n k i i u rz ąd z en ia b u d o w la n e służące p ro d u k c ji rolniczej, nie w yłączając p ro d u k cji ry b n ej, oraz p rz etw ó rstw u ro ln o -sp o ży w czem u (kotłow nie, kom órki, garaże, szopy, stodoły, w iaty, spichlerze, b u d y n k i in w en tarsk ie, place składow e i m an e w ro w e w obrębie z ab u d o w y itp.), a także zajęte p o d o g ró d k i p rz y d o m o w e w g o sp o d arstw ach roln y ch .
6 O d tw o rzen ie d o k ład n y c h zm ian u ży tk o w an ia g ru n tó w (zw łaszcza tych d otyczących tere n ó w m ieszkalnych), w dłu ższy m okresie czasu jest znacznie u tru d n io n e p o p rz ez fakt zm ieniających się u sta w w zakresie uży tk o w an ia ziemi. K orekty g ru p o w a n ia w ynikające ze zm ian u sta w o d a w stw a m iały miejsce kilkakrotnie p rz e d 2001 rokiem , zaś u tru d n ie n ia zaistniałe p o 2002 roku, w y nikają zw ykle z ro ż n eg o r o d zaju n iep raw id ło w o ści w obszarze ew id en cjo n o w an ia g ru n tó w p oszczególnych miast.
52
2010 roku o 171 ha, w Czarnej Białostockiej o 96 ha, natom iast w Suchedniowie 0 40 ha.
Największy spadek udziału terenów m ieszkaniowych (w ram ach obszarów zurbanizow anych) w analizow anym okresie od 2002 do 2010 roku zanotow ano w trzech m iastach należących do skupienia A, tj. w Kraśniku — położonym w w ojew ództw ie lubelskim oraz w Kańczudze i Zagórzu — położonych w w o jew ództw ie podkarpackim (Tabela 2). W p rzy p ad k u Kraśnika sp ad ek ten był największy spośród wszystkich m iast m onofunkcyjnych Regionu W schodniego 1 w yniósł 95 ha, co stanow iło blisko 8 p u n k tó w procentow ych. Zaznaczyć n a leży jednak, iż w tym czasie w Kraśniku nastąpiły istotne zm iany w całej stru k turze użytkow ania g ru n tó w miejskich. Przy zw iększeniu się pow ierzchni mia sta o 24 ha, ogólna pow ierzchnia g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych zmniejszyła się o 102 ha. Większość z tych terenów (95 ha) to g ru n ty zakwalifi kow ane w 2002 roku jako obszary m ieszkaniowe (w obrębie g ru n tó w zabudow a nych i zurbanizow anych), natom iast w 2010 roku przypisane już do g ru p y u ży t ków rolnych jako g ru n ty rolne zabudow ane.7
N ajwiększy w zrost u działu innych teren ó w zabudow anych w strukturze g ru n tó w zurbanizow anych wystąpił w m iastach zakwalifikowanych do skupie nia D, następnie w m iastach skupień A i C. W m iastach skupienia B zanotow ano natom iast niewielki spadek udziału terenów tej kategorii.
Największy spadek udziału zurbanizow anych teren ó w n iezabudow anych w ystąpił w m iastach skupienia C. W m iastach skupień A i B zanotow ano nie znaczny spadek udziału tych terenów, natom iast w m iastach skupienia D — nie wielki ich wzrost.
W odniesieniu do zm ian u działu teren ó w rekreacyjnych w obszarze g ru n tów zabudow anych i zurbanizow anych, zauw ażono niewielki ich w zrost w m ia stach należących do skupień A, C i D, a w m iastach skupienia B — niewielki spadek.
Najw iększy u bytek u działu zarów no dró g jak i obszarów kolejowych, w ogólnej pow ierzchni terenów zurbanizow anych, nastąpił w m iastach należą cych do skupienia D. W m iastach skupienia A i B zm iany tych kategorii obszarów były najmniej istotne, natom iast w m iastach skupienia C w zrost ich udziału był najwyższy.
7 Zaliczanie z a b u d o w y m ieszkalnej n a obszarach rolniczych do u ży tk ó w ro ln y ch jest niew łaściw e ze w zg lęd u n a to, iż zn aczn a część lu d n o ści zarejestrow anej jako zw iązan a z ro lnictw em (przez fakt ew idencji, p o siad an ia ziem i), faktycznie z rolnictw em nie m a ju ż nic w sp ó ln e g o — por. K w iatek-S ołtys (2008).
53
3. KIERUNKI PRZEKSZTAŁCEŃ TE R E N Ó W PRZEM YSŁOW YCH Dla uzyskania pełnego obrazu przem ian w obszarze terenów przem ysłow ych 26 m iast m onofunkcyjnych Regionu W schodniego w latach 2002-2010, konieczne jest uw zględnienie w poszczególnych ośrodkach:
— zm ian udziału procentow ego terenów przem ysłow ych w strukturze g runtów zabudow anych i zurbanizow anych,
— zm ian rzeczywistej pow ierzchni teren ó w przem ysłow ych, w yrażonych w wartościach bezw zględnych.
Z analizy przem ian stru k tu ry użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zu r banizow anych w badany m okresie wynika, że w zrost udziału teren ó w p rze m ysłowych wystąpił w 15 miastach, spadek w 10, natom iast w jed n y m mieście (Poniatowej) stru ktura ta nie uległa zmianie. Rzeczywisty w zrost pow ierzchni g ru n tó w zakwalifikowanych do g ru p y teren ó w przem ysłow ych, pom iędzy la tami 2002 a 2010, odnotow ano w 18 miastach, u bytek w 6, natom iast dla p o zo stałych dw óch (Połańca i Sędziszowa Małopolskiego) nie odnotow ano żadnych zm ian (Tabela 5).
Pierw szą analizow aną gru pę stanow ią miasta, w których w latach 2002-2010 nastąpił przyrost udziału procentow ego teren ó w przem ysłow ych w strukturze użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych. Najwyższe w skaź niki odnotow ano dla Kunowa (około 17 p u n k tó w procentowych), Jedlicza (około 14 p u n k tó w procentowych), Nowej Sarzyny (około 10 p u n k tó w procentowych) i Łap (około 9 pu n k tó w procentowych).
W p rzypadk u Kunow a rzeczyw isty przyrost pow ierzchni przem ysłow ych wyniósł 23 ha (od 0 ha w 2002 roku do 23 ha w 2010 roku). N iepopraw nym by łoby jed n a k w nioskowanie, iż dopiero po 2002 roku przeznaczono cały ten ob szar dla działalności przem ysłow ej. Większość z tych 23 ha od lat zajm owała nieistniejąca już Fabryka M aszyn Rolniczych Agrom et, której rozb u d o w a po II wojnie światowej przyczyniła się do rozw oju funkcji przem ysłow ej miasta.8 Teren fabryki położony w północno-w schodniej części miasta, zew idencjono w any był w wykazie g ru n tó w z 2002 roku jako obszar g ru n tó w rolnych zab u d o wanych. Tym sam ym należy wnioskować, iż statystyka geodezyjna z 2002 roku nie odzwierciedlała faktycznego charakteru funkcjonalnego tego terenu.9
8 W ro k u 1988 r. z ogółu z atru d n io n y ch w K unow ie aż 72,68% z atru d n io n y ch było w przem yśle. 9 Z godnie z definicją „ g ru n tu ro ln eg o zab u d o w an eg o ", zaw artą w ust. 1 pkt. 5 załącznika N r 6... (2001), d o tego u ży tk u należ ą g ru n ty zajęte p o d b u d y n k i m ieszkalne o raz in n e b u d y n k i i u rząd zen ia b u d o w la n e służące p ro d u k c ji rolniczej, nie w yłączając p ro d u k c ji rybnej, oraz p rz e tw ó rstw u ro ln o -sp o żyw czem u, a także zajęte p o d ogró d k i p rz y d o m o w e w g o sp o d arstw ach rolnych. O zaliczaniu g ru n tó w d o ro ln y ch g ru n tó w z a b u d o w an y c h nie p rz e sąd z a fakt czy g ru n ty te w c h o d z ą w skład go sp o d arstw a ro ln eg o czy nie. U żyte w definicji ro ln y ch g ru n tó w z a b u d o w an y c h w y razy „ b u d y n k i służące p ro d u k cji rolnej" w skazują, że decydujące znaczenie dla zakw alifikow ania g ru n tó w do tego u ży tk u m a funkcja b u d y n k ó w i ich w ykorzystanie. Z całą p ew nością je d n a k nie m o żn a d o nich zaliczyć g ru n tó w p o byłej Fabryce M aszyn R olniczych A grom et w K unow ie (w g PKD 2007, Sekcja C — p rz e tw ó rstw o p rz e m y słow e, dział 28 — p ro d u k cja m aszy n i u rząd zeń ).
54
Tabela 5
Z m ia n y w ie lk o ści i u d z ia łu te r e n ó w p rz e m y s ło w y c h w s tr u k tu r z e g r u n tó w z a b u d o w a n y c h i z u r b a n iz o w a n y c h m ia s t m o n o fu n k c y jn y c h w la ta c h 2002-2010
Lp. M iasto
Tereny p rzem y sło w e Pow ierzchnia rzeczyw ista [ha] Z m iana po w ie rzc h n i rzeczyw istej [ha]
U dział w stru k tu rze g ru n tó w z ab u d o w an y ch i z u rb an izo w an y ch [%] Z m iana w stru k tu rze g ru n tó w zab u d o w an y ch i zu rb an izo w an y ch [%] 2002 2010 2002-2010 2002 2010 2002-2010 1 K u n ó w 0 23 23 0,00 16,67 16,67 2 Jedlicze 87 96 9 20,19 34,66 14,47 3 N o w a S a rz y n a 67 74 7 22,64 33,04 10,40 4 Ł ap y 0 39 39 0,00 9,20 9,20 5 K a ń c zu g a 5 10 5 5,56 11,76 6,20 6 S ta lo w a W ola 559 570 11 33,23 37,35 4,12 7 K ra śn ik 80 96 16 9,70 13,28 3,58 8 R y m a n ó w 4 8 4 3,45 6,56 3,11 9 N o w a D ęb a 13 20 7 5,22 7,38 2,16 10 Z a g ó rz 40 38 -2 14,49 16,52 2,03 11 M ało g o szcz 0 2 2 0,00 1,10 1,10 12 M ielec 263 305 42 16,13 17,13 1,00 13 O ż a ró w 8 9 1 6,96 7,69 0,73 14 W asilków 36 42 6 7,86 8,47 0,61
15 R ejo w iec Fab. 57 50 -7 17,17 17,73 0,56
16 P o n ia to w a 31 34 3 17,71 17,71 0,00 17 Ć m ieló w 8 9 1 5,16 5,06 -0,10 18 Po łan iec 1 1 0 0,58 0,45 -0,13 19 S ę d z is z ó w M łp. 38 38 0 14,79 14,45 -0,34 20 S tą p o rk ó w 68 70 2 30,36 29,91 -0,45 21 S ta rac h o w ice 248 267 19 19,56 18,86 -0,70 22 O s tro w ie c Św. 385 383 -2 19,14 17,96 -1,18 23 K ońskie 143 140 -3 21,83 20,26 -1,57 24 S u c h e d n ió w 28 27 -1 14,81 10,80 -4,01 25 Ś w id n ik 120 107 -13 18,15 14,04 -4,11 26 C z a rn a Biał. 56 71 15 30,11 22,40 -7,71
55
Podobne nieścisłości w ew idencjonow aniu g ru n tó w m iały miejsce w ko lejnym mieście zaliczonym do g ru p y o najw yższym wzroście udziału terenów przem ysłow ych w strukturze użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizo w anych w latach 2002-2010, tj. w Łapach. Jeszcze w 2004 roku ewidencja staty styczna dla tego miasta nie w ykazyw ała żadnych obszarów przeznaczenia prze mysłowego. W 2010 roku obszarów zakwalifikowanych do tej kategorii było już 39 ha (Tabela 5). Trzy największe zakłady przem ysłow e w Łapach, które przez kilkadziesiąt lat determ inow ały przem ysłow y rozwój miasta zatrudniając łącznie kilka tysięcy ludzi, zlokalizowane były na gru n tach zaliczanych funkcjonalnie do innych niż przem ysłowe. Istniejące od 1951 do 2009 roku Zakłady N apraw cze Ta boru Kolejowego Łapy, zajm owały obszar zew idencjonow any w statystyce geo dezyjnej jako g ru n ty kom unikacyjne teren ó w kolejowych.10 N atom iast g ru n ty funkcjonującej w latach 1974-2008 Cukrow ni Łapy (należące w ostatnich latach do Krajowej Spółki Cukrowej SA) oraz tereny Spółdzielni Mleczarskiej w Łapach — funkcjonow ały w ewidencji g ru n tó w jako tereny rolne zabudow ane.11
W kolejnych dw óch m iastach (Jedliczu i w Nowej Sarzynie) znaczący przy rost udziału terenów przem ysłow ych w strukturze użytkow ania g ru n tó w zabu dow anych i zurbanizow anych, p odyktow any był w latach 2002-2010 istotnymi przem ianam i w ogólnej strukturze użytkow ania g ru n tó w miejskich (Tabela 1). Rzeczywisty w zrost powierzchni przeznaczonych dla funkcji przem ysłow ych nie był tak duży jak w przy p adk u Łap i Kunow a i wyniósł dla Jedlicza 9 ha, n a to m iast dla Nowej Sarzyny 7 ha.
Z pozostałych ośrodków m onofunkcyjnych Regionu W schodniego, zali czonych do om awianej g ru p y miast, tj.: Kańczugi, Stalowej Woli, Kraśnika, Ry m anow a, Nowej Dęby, Zagórza, Małogoszczy, Mielca, O żarow a, Wasilkowa i Rejowca Fabrycznego, największy przyrost rzeczywisty wystąpił w Mielcu, Kra śniku i Stalowej Woli (Tabela 5). Tereny przem ysłow e tych trzech m iast pow ięk szyły się odpow iednio o 42, 16 i 11 ha.
W przy p ad k u Mielca rzeczyw isty przyrost obszaru teren ó w przem ysło w ych o 42 ha jest największy ze wszystkich badanych m iast m onofunkcyjnych Regionu Wschodniego. Obejm uje grunty, które weszły w skład obszaru Mielec kiego Parku Przemysłowego, położonego w granicach Specjalnej Strefy Ekono micznej EURO-PARK MIELEC, jako oferta terenów inw estycyjnych typu green
field. W edług danych z ewidencji g ru n tó w i bu d y n k ó w dla 2010 roku, w Mielcu
znajdow ało się łącznie 305 ha terenów przeznaczonych dla funkcji przem ysło wej. Stanowiło to około 17% ogółu obszarów zabudow anych i zurbanizow anych w mieście.
10 Z akłady N ap raw cz e Taboru Kolejow ego Ł apy to w g PKD 2007: Sekcja C — p rz e tw ó rstw o p rz e m ysłow e, dział 33 — n a p raw a , konserw acja i instalo w an ie m aszy n i u rząd zeń .
11 C ukrow nia Ł apy i Spółdzielnia M leczarska w Ł apach to w g PKD 2007: Sekcja C — p rz e tw ó r stw o przem y sło w e, dział 10 — p ro d u k c ja a rty k u łó w spożyw czych.
56
U tw orzenie Specjalnych Stref Ekonom icznych w niektórych m iastach mo- nofunkcyjnych Regionu W schodniego, w różnym stopniu w płynęło na zm ianę struktury użytkow ania gruntów. Różne kierunki przem ian przestrzennych w y nikają głównie z faktu, iż w skład obszarów Specjalnych Stref Ekonom icznych w chodzą g ru n ty o różnej genezie, stopniu zainw estow ania i uzbrojenia terenu. Są to zarów no g ru n ty z budynkam i i pełną infrastrukturą po restrukturyzow a nych przedsiębiorstw ach przem ysłow ych, jak i now o adaptow ane tereny prze znaczone na inwestycje ty p u greenfield. W pływ a to w znaczący sposób na ich atrakcyjność inwestycyjną, a tym sam ym na możliwości dywersyfikacji d om inu jących branż przem ysłu, czy też sukcesji funkcjonalno-przestrzennej konkretnej lokalizacji (obszaru).
W Regionie W schodnim (poza om ów ionym powyżej przykładem Mielca) do Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK MIELEC należą jeszcze uzbrojone i częściowo niezabudow ane tereny inwestycyjne w Zagórzu (11 ha), które są w ła snością Gm iny Zagórz. Podstrefa SSE EURO-PARK MIELEC pow stała w Zagó rzu częściowo na terenach dawnej filii Sanockiej Fabryki Autobusów, tj. Zakładu Przyczep i Naczep w Zasławiu. Obecnie niezabudow anych g ru n tó w przeznacze nia przem ysłow ego w obrębie tej Podstrefy jest jeszcze około 5 ha.
W objętych badaniam i m iastach m onofunkcyjnych Regionu W schodniego, w ystępują rów nież obszary inwestycyjne należące do Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej EURO-PARK WISŁOSAN12 oraz Specjalnej Strefy Ekono micznej „Starachowice"13. Do Podstref Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekono micznej EURO-PARK WISŁOSAN należą g ru n ty w: Łapach (11,95 ha), które obejm ują niezabudow any teren zlokalizowany p rzy Cukrow ni Łapy, zakupiony przez Gm inę Łapy od Krajowej Spółki Cukrowej SA; Stalowej Woli (277,35 ha), które położone są w południow ej części kom pleksu przem ysłow ego H u ty Sta lowa Wola SA oraz na terenach będących własnością gm iny Stalowa Wola; Nowej Dębie (117,20 ha), które zlokalizowane są na uzbrojonym i częściowo z a b u d o w anym terenie Z akładów M etalowych D ezam et SA; Kraśniku (23,48 ha), które obejm ują niezabudow any i nieuzbrojony teren na Budzyniu, będący własnością m iasta;14 Poniatowej (6,60 ha), które obejm ują uzbrojone i częściowo zab u d o w ane tereny byłych Z akładów Z m echanizow anego Sprzętu Dom owego EDA. N atom iast do obszarów Podstref Specjalnej Strefy Ekonomicznej „Starachowice" należą tereny w: Starachowicach (168,34 ha), obejmujące zarów no obszary zabu dow ane obiektami przem ysłow ym i, jak też uzbrojone obszary niezabudow ane i g ru n ty zalesione; Ostrow cu Świętokrzyskim (78,41 ha), do których należą m.in. uzbrojone i niezabudow ane g ru n ty „H uty Ostrowiec" oraz Ostrowieckich Zakła
12 Inform acje u d o stę p n io n e p rz e z Tarnobrzeską S pecjalną Strefę Ekonom iczną TSSE W isłosan. 13 Inform acje u d o stę p n io n e p rz e z Specjalną Strefę Ekonom iczną „Starachow ice" SA.
14 Istnieją ró w n ie ż takie plany, aby w przyszłości p o d stre fą objąć część te re n u należącego do Fabryki Ł ożysk Tocznych w K raśniku. Fabryka Ł ożysk Tocznych p o sia d a zaró w n o w o ln e b u d y n k i, jak i n iez a b u d o w an e po w ierzch n ie , zlokalizow ane n a uzb ro jo n y ch działkach.
57
dów M ateriałów O gniotrw ałych SA; Końskich (62,60 ha), obejmujące częściowo zabudow ane i uzbrojone tereny, przeznaczone p o d zabudow ę produkcyjną składy i m agazyny; Suchedniowie (6,65 ha), obejmujące tereny po Fabryce Urzą d zeń Transportowych oraz w Stąporkowie (34,14 ha), do których należą m.in. te ren y nieistniejącej już O dlew ni Żeliwa „Niekłań".
Analiza Tabeli 5 wykazała, iż tylko w pięciu na dw anaście z opisanych p o wyżej miast, na obszarze których u sytuow ano Specjalne Strefy Ekonomiczne lub ich Podstrefy, nastąpił w latach 2002-2010 zarów no rzeczyw isty przyrost pow ierzchni g ru n tó w przem ysłow ych, jak i w zrost udziału terenów przem ysło w ych w ogólnej strukturze użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizo wanych. W pozostałych siedm iu m iastach nastąpił rzeczywisty lub procentow y spadek udziału terenów tego przeznaczenia. Jednym z przykładów jest Zagórz, gdzie przy wzroście udziału g ru n tó w przem ysłow ych w strukturze użytkow a nia obszarów zabudow anych i zurbanizow anych w mieście (o 2,03 p u n k tó w p ro centowych), rzeczywista pow ierzchnia g ru n tó w przem ysłow ych zmniejszyła się o 2 ha. Przyczyną tego są szersze zm iany ogólnej stru k tu ry użytkow ania g ru n tów miejskich, m.in. zm niejszenie pow ierzchni m iasta o 10 ha oraz zm niejsze nie powierzchni ogólnej g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w Zagórzu o 46 ha (głównie na rzecz g ru n tó w rolnych zabudow anych w grupie użytków rolnych).
Podobna sytuacja jak w Zagórzu, miała miejsce w Rejowcu Fabrycznym, dla którego w latach 2002-2010 od n otow ano w zrost udziału teren ó w przem ysło w ych w ogólnej strukturze użytkow ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizo wanych. Dla Rejowca Fabrycznego w zrost ten nastąpił o 0,56 p u n k tó w procen towych, przy czym rzeczywista pow ierzchnia teren ó w przem ysłow ych uległa zm niejszeniu o 7 ha. Szczegółowa analiza przem ian funkcjonalno-przestrzen nych miasta wykazała, że rów nież w tym przy p ad k u zm iana stru k tu ry użytko w ania g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych zw iązana była: po pierwsze ze zm niejszeniem się ogólnej pow ierzchni miasta (o 8 ha), po drugie ze zm niej szeniem się pow ierzchni ogólnej g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych (o 50 ha). Powierzchnia rzeczywista g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych w 2010 roku pom niejszona została w stosunku do 2002 roku o 29 ha użytków kopalnych oraz 21 ha zurbanizow anych teren ó w niezabudow anych. Tereny te zaliczone zostały w większości do użytków rolnych, a dokładniej do g ru n tó w or nych i pastw isk trwałych.
D rugą g ru p ę analizow anych m iast stanow ią te ośrodki m onofunkcyjne, dla których w latach 2002-2010 nastąpił spadek udziału procentow ego terenów p rze m ysłowych w strukturze g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych (Tabela 5). Zbiór tych m iast nie jest jednorodny. Należą do niego trzy g ru p y miast: z rzeczy w istym spadkiem pow ierzchni terenów przem ysłow ych (Świdnik -13 ha, Koń skie -3 ha, Ostrowiec Świętokrzyski -2 ha oraz Suchedniów -1 ha); bez zm ian pow ierzchni rzeczywistej terenów przem ysłow ych (Połaniec i Sędziszów M ało
58
polski); ze w zrostem rzeczywistych powierzchni g ru n tó w przem ysłow ych (Stara chowice + 19 ha, Czarna Białostocka +15 ha, Poniatowa +3 ha, Stąporków + 2 ha oraz Ćmielów +1 ha). Największy sp ad ek udziału terenów przeznaczonych dla działalności przem ysłow ej, w ogólnej strukturze g ru n tó w zabudow anych i zur banizow anych, miał miejsce w Czarnej Białostockiej (-7,71 p u n k tó w procento wych), następnie w Świdniku (-4,11 p u n k tó w procentow ych) oraz w Suchednio wie (-4,01 pun k tó w procentowych). W przy p ad k u Czarnej Białostockiej ubytek udziału obszarów przem ysłow ych zw iązany był z w yraźnym zwiększeniem się pow ierzchni innych rodzajów terenów — głównie m ieszkaniowych oraz innych terenów zabudow anych. N atom iast w Świdniku i Suchedniow ie zmniejszenie udziału obszarów przem ysłow ych w ogólnej strukturze g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych, wynikało zarów no ze zwiększenia pow ierzchni zabudow a nych i zurbanizow anych, jak i z redukcji terenów przeznaczenia przemysłowego. Analiza przem ian przestrzennych teren ó w przem ysłow ych objęła obszar 26 m iast m onofunkcyjnych Regionu W schodniego w ich granicach adm inistra cyjnych z 2002 i 2010 roku. N ależy jed n a k pamiętać, iż nie wszystkie zakłady przem ysłow e, których funkcjonow anie determ inow ało m onofunkcyjny rozwój miasta, zlokalizow ane były w ich obszarach administracyjnych. Spośród obję tych badaniem m iast taka sytuacja wystąpiła w M ałogoszczy i Połańcu. W obu przypadkach (decydujące o przem ysłow ym charakterze rozw oju społeczno-go spodarczego tych miast) zakłady przem ysłow e zlokalizowane były poza ich gra nicami administracyjnymi. Tym sam ym tereny, na których były zlokalizowane, nie zostały ujęte w analizie przem ian stru k tu ry użytkow ania g ru n tó w w latach 2002-2010.
4. PO D SU M O W A N IE
Skala przem ian stru k tu ry funkcjonalno-przestrzennej wyrażanej sposobem u ży t kow ania terenó w miejskich oraz ich tem po są bardzo zróżnicowane. Zależy to w głównej mierze od u w arunkow ań, jakie istnieją w poszczególnych ośrodkach. W obszarze g ru n tó w zabudow anych i zurbanizow anych analizow anych miast, głów ny w pływ na przekształcenia przestrzeni miejskich miała potrzeba ro z w oju mieszkalnictwa, tak indyw idualnego jak i wielorodzinnego. W daw nych m iastach przem ysłow ych Regionu W schodniego doszło rów nież do znaczącego ograniczenia pow ierzchni zurbanizow anych g ru n tó w niezabudow anych. N astą piło to głównie w w yniku recyklizacji (pow tórnego wykorzystania) przestrzeni miejskich w celu realizacji projektów kom ercyjnych (handlow ych i usługowych). W odniesieniu do przem ian w obszarze teren ó w przem ysłow ych objętych ba daniem ośrodków należy podkreślić, iż analizow any zbiór m iast jest p o d tym w zględem niejednolity. Wynika to z faktu, iż wielkość obszarów przem ysłow ych w poszczególnych ośrodkach uzależniona była w głównej m ierze od branży,
59
w której w yspecjalizow any był dany zakład lub całe miasto. W niektórych mia stach z uw agi na ekstensyw ny sposób użytkow ania g ru n tó w przem ysłow ych przed 1989 rokiem (pomimo zachow ania funkcji przem ysłow ych poszczególnych ośrodków), nastąpiła redukcja g ru n tó w tego przeznaczenia. Odnosi się to głów nie do g ru n tó w w obszarze tzw. rezerw składow o-m agazynow ych. Ponadto, w w yniku procesów rewitalizacji, w wielu m iastach doszło do ponow nego „włą czenia do życia miasta" terenów poprzem ysłow ych, pokolejowych oraz byłych terenów wojskowych. W ypełnia to zapotrzebow anie na tereny inwestycyjne, pod działalności produkcyjne, handlow e i usługow e. Najbardziej deficytowymi ob szarami w wielu ośrodkach m onofunkcyjnych Regionu W schodniego są uzbro jone, dobrze skom unikow ane z otoczeniem tereny p o d inwestycje typu greenfield. N ależy rów nież zwrócić uw agę n a negatyw ne skutki transform acji sp o łeczno-gospodarczej, mające odzw ierciedlenie w przestrzeni m iast m o nofunk cyjnych Regionu Wschodniego, jakimi są zdegradow ane tereny poprzem ysłow e. Tereny te niejednokrotnie, pom im o korzystnych lokalizacji w morfologii miasta, częściowo lub całkowicie utraciły swoją wartość użytkow ą i w ym agają kom pleksow ego podejścia do ich rekultywacji i regeneracji. Zatem głów nym kie runkiem zm ian przestrzennych pow inno być bardziej efektywne wykorzystanie gruntów , których stru k tu ra użytkow ania przez długi czas zdeterm inow ana była m onofunkcyjnością gospodarczą miast. W celu utrzym ania bądź przyw rócenia znaczenia gospodarczego tych ośrodków, a tym sam ym bardziej skutecznego w ykorzystania potencjału całego Regionu W schodniego, politykę p rzestrzenną skoncentrować należy na specyficznych form ach sukcesji funkcjonalnej zw iąza nych z terenam i poprzem ysłow ym i.
BIBLIOGRAFIA
C h m ie le w sk i J.M. (2001), Teoria urbanistyki w projektowaniu i planowaniu miast, O fic y n a W y d aw n ic za P o litec h n ik i W a rsza w sk ie j, W arszaw a.
C z a rn e c k i W (2001), Historia architektury rozwoju miast i urbanistyki, W y ższa S zk o ła F in a n s ó w i Z a rz ą d z a n ia w B iały m sto k u , B iałystok.
D o b o sz M. (2001), Wspomagana komputerowo statystyczna analiza w yników badań, A k a d e m ic k a O fi c y n a W y d a w n ic z a EXIT, W arszaw a.
Bilans użytkowania ziemi w Polsce (1972), re d . J. G ro c h o lsk a , D o k u m e n ta c ja G e o g rafic zn a , z. 2, In s ty
t u t G e o g rafii PA N , W arszaw a.
Jało w ieck i B. S z c z e p a ń s k i M.S. (2002), Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, W y d a w n ic tw o N a u k o w e S C H O L A R , W arszaw a.
K a rw iń s k a A. (2008), Gospodarka przestrzenna. Uwarunkowania społeczno-kulturowe, W y d a w n ic tw o N a u k o w e P W N , W arszaw a.
K orcelli P (1974), Teoria rozwoju stru k tu ry przestrzennej miast, S tu d ia K P ZK PA N , t. 45, W arszaw a. K w ia te k -S o łty s A. (2008), Z m ia n y w stru ktu rze użytkow ania ziem i w małych miastach wojewódz
twa małopolskiego a konkurencyjności przestrzeni miejskiej, w : Przekształcenia strukturalne miast i zrów now ażony rozwój gospodarki miejskiej (red. J. S ło d c zy k ), U n iw e rs y te t O p o lsk i, O p o le.
60
L is ze w s k i S. (1997), P rzestrzeń miejska i jej organizacja, w : Geografia, człowiek, gospodarka (red. B. D o m a ń sk i, A. Jac k o w sk i), IG UJ, K raków .
L iszew sk i S. (2008), Geografia urbanistyczna, W y d a w n ic tw o U n iw e rs y te tu Ł ó d z k ie g o , Ł ódź.
L isze w sk i S. (1994), Studia nad strukturam i przestrzennym i miast, w : Geografia osadnictwa i ludności
w niepodległej Polsce. Lata 1918-1993, t. II, K ie ru n k i B a d a ń N a u k o w y c h , PTG — K om isja G e o
g rafii O s a d n ic tw a i L u d n o śc i, Ł ódź.
L isze w sk i S. (1973), Użytkowanie ziem i w miastach województwa opolskiego, In s ty tu t Ś ląski, O p o le , s. 57.
L o re n s P (2002), System zarządzania przestrzenią miasta, W y d z ia ł A rc h ite k tu r y P o lite c h n ik i G d a ń sk ie j, G d ań sk .
M a ik W. (1997), Podstawy geografii miast, U M K , T oruń. R e g u ls k i J. (1986), Planowanie miast, P W E , W arszaw a.
R o z p o r z ą d z e n ia M in is tra R o z w o ju R e g io n a ln e g o i B u d o w n ic tw a z d n ia 29 m a rc a 2001 r. w s p ra w ie e w id e n c ji g r u n tó w i b u d y n k ó w , D z.U . z 2001 r. n r 38, p o z. 454.
S ło d c zy k J. (2001), Przestrzeń miasta i jej przeobrażenia, U n iw e rs y te t O p o lsk i, O p o le.
S ta n isz A. (1998), Przystępny kurs statystyki w oparciu o program ST A T IST IC A PL na przykładach z me
dycyn y , S tatS o ft, K raków .
W allis A. (1977), Miasto i przestrzeń, P W N , W arszaw a .
Z a łą c z n ik N r 6 d o R o z p o rz ą d z e n ia M in is tra R o z w o ju R e g io n a ln e g o i B u d o w n ic tw a z d n ia 29 m a rc a 2001 r. w s p ra w ie e w id e n c ji g r u n tó w i b u d y n k ó w , D z. U. n r 38, z 2.05.2001 r., p o z. 454. Z a rz ą d z e n ia M in is tró w R o ln ic tw a i G o s p o d a rk i K o m u n a ln e j z d n ia 20 lu te g o 1969 r. w s p ra w ie e w id e n c ji g ru n tó w , M o n ito r Polski, D z ie n n ik U r z ę d o w y PR L, n r 11 z d n ia 25 m a rc a 1969 r , p o z. 98.
Z b o ro w sk i A. (2005), Przemiany s tru k tu ry społeczno-przestrzennej regionu miejskiego w okresie realnego
