Rocz. AR Pozn. CCCLXXXIII, Ogrodn. 41: 87-91
© Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2007 PL ISSN 0137-1738
MARCIN KUBUS
PRZEKSZTAŁCENIA TERENÓW ZIELENI
W WYBRANYCH MIASTACH POMORZA ZACHODNIEGO
Z Katedry Dendrologii i Kształtowania Terenów Zieleni Akademii Rolniczej w Szczecinie
ABSTRACT. The study gives short information on the spacial arrangement and the development of towns of Western Pomerania, as well as on the approach of town people to the afforestation. It presents the role of trees and shrubs as well as the arrangement of green areas of chosen towns of Western Pomerania.
Key words: trees and shrubs, town, spatial arrangement, Western Pomerania region, occurrence
Wstęp
Rozumienie znaczenia zieleni w mieście kształtowało się na przestrzeni dziejów, na co wskazują m.in. układ założeń ogrodowych i wiek drzew w miastach. Celem niniej- szego opracowania jest ukazanie przekształceń układów terenów zieleni w strukturze wybranych miast Pomorza Zachodniego o zachowanym dawnym układzie przestrzennym.
Materiał i metody
Na terenie Pomorza Zachodniego około połowy XIII wieku rozpoczął się proces ko- lonizacji miast i przenoszenia starych ośrodków na nowe prawa miejskie wzorowane na prawie magdeburskim lub lubeckim, z czym wiązały się zmiany w organizacji życia i budowa nowych struktur urbanistycznych. Miastom, zwłaszcza zakładanym od pod- staw, jak np. Myślibórz i Maszewo, nadawano regularny układ, z centralnie położonym rynkiem i szachownicą ulic przecinających się pod kątem prostym. Regularnego układu nie uzyskał np. Stargard, lokowany w nawiązaniu do planu wcześniejszych osad. Więk-
szość miast po lokacji otoczono kamiennymi lub ceglanymi murami obronnymi, a także wałami ziemnymi i fosami. W wielu miastach Pomorza określające ich zarys mury obronne przynajmniej w części zachowały się do dziś; jest tak np. w Mieszkowicach, Moryniu, Chojnie, Trzcińsku Zdroju, Myśliborzu, Lipianach, Pyrzycach, Reczu, Star- gardzie, Maszewie, Trzebiatowie. Miastami, które nie były otoczone murami obronny- mi, są np. Cedynia i Płoty. W ciągu wieków miasta były niszczone przez wojny i poża- ry, odbudowywane i rozbudowywane, jednak w większości miast, zwłaszcza małych i średniej wielkości, zachował się dawny układ przestrzenny Starego Miasta.
Zadrzewienie 16 miast zachodniej części Pomorza Zachodniego (Barlinek, Cedynia, Kamień Pomorski, Lipiany, Łobez, Maszewo, Mieszkowice, Moryń, Myślibórz, Nowe Warpno, Płoty, Pyrzyce, Stargard, Trzcińsko Zdrój, Trzebiatów, Wolin) o ww. cechach badano w latach dziewięćdziesiątych XX wieku i na początku XXI wieku. Szczególną uwagę zwracano na układ przestrzenny miast i rozmieszczenie w nich założeń ogrodo- wych oraz na występowanie drzew najstarszych, osiągających największe wymiary.
Podstawą przeprowadzenia analiz były wizje terenowe oraz materiały kartograficzne pozyskane z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Szczecinie.
Wyniki i dyskusja
Wyniki badań układu przestrzennego i zadrzewienia miast wskazują na przekształ- cenia układów terenów zieleni w strukturze przestrzennej badanych miast. Badania wykazały, że obszary staromiejskie, w większości miast otoczone murami, są niemal pozbawione drzew i krzewów (Stachak i in. 1999, Stachak i Kubus 2000, 2001, Ku- bus 2002, 2003, 2004 a, b, Kubus i in. 2003, Kubus i Szewczyk 2006). W średnio- wiecznych miastach z zabudową skupioną wzdłuż ulic o mniej lub bardziej regularnym układzie brakowało miejsca na zieleń. Drzewa służyły do specjalnych funkcji, np. od- bywania sądu; sadzono je także z okazji jakiegoś wydarzenia. Przy odbudowie znisz- czonych miast zachowywano ich dawny układ przestrzenny, dlatego nie było tam miej- sca na drzewa i krzewy. Z czasem zaczęto wprowadzać do miast drzewa i krzewy, jed- nak zasadnicze zmiany nastąpiły dopiero w XVIII wieku i później wraz z rozwojem przemysłu oraz rozwojem nauk społecznych i przyrodniczych, w tym w zakresie higie- ny. Rozwój przemysłu powodował migrację ludności do miast. Wzrastało zapotrzebo- wanie na mieszkania. Dążenie do maksymalnego wykorzystania powierzchni, zwłasz- cza w XIX i na początku XX wieku, było powodem powstawania dzielnic o chaotycznej i gęstej zabudowie. Jednocześnie wzrastało zapotrzebowanie na zieleń; coraz bardziej rozumiano i doceniano jej znaczenie, zwłaszcza na obszarach z trudnymi warunkami sanitarnymi. Następowały zmiany w zadrzewieniu miast, zarówno uprzemysłowionych, jak i tych, których mieszkańcy nadal trudnili się przede wszystkim rolnictwem i rzemio- słem. Średniowieczne fortyfikacje po utraceniu przez nie znaczenia obronnego częścio- wo rozbierano, a likwidowane wały i fosy zadrzewiano i przeznaczano m.in. na parki, ogrody, promenady i bulwary, jak np. w Maszewie, Pyrzycach i Stargardzie (Stachak i Kubus 2001, Kubus i Nowak 2004, Kubus 2006). Drzewa i krzewy wprowadzano na place, również na obszary staromiejskie (choć większość ulic pozostała bez drzew).
Sadzono je na rynku, głównie w okolicy ratusza. Stare rośliny drzewiaste rosną dziś wśród roślin młodszych na rynkach przy ratuszach różnych miast, np. w Cedyni, Lipia-
nach, Myśliborzu (Stachak i Kubus 2000, Kubus 2003, 2004 a). Na rynki miejskie w Mieszkowicach, Trzcińsku Zdroju i Moryniu wprowadzono rzędy drzew, głównie lip (Kubus 2002, 2004 b, Kubus i Szewczyk 2006).
Na obszarach staromiejskich zadrzewione są tereny przykościelne – dawne cmenta- rze, także tereny przy kościołach i kaplicach położonych poza obrębem murów. Rosną tam drzewa i krzewy w różnym wieku, w tym stare drzewa krajowe i rzadziej introdu- kowane. W Kamieniu Pomorskim przy katedrze zachował się wirydarz, gdzie m.in.
rośnie stary okaz ostrokrzewu kolczastego (Ilex aquifolium L.) (Nowak 2003). W Ma- szewie różne stare drzewa rosną przy kościele zlokalizowanym w sąsiedztwie rynku, również w otoczeniu kaplicy św. Alberta Chmielowskiego, położonej poza murem miejskim, gdzie są drzewa uznane za pomniki przyrody (Stachak i Kubus 2001). Po likwidacji cmentarzy przykościelnych zakładano zadrzewione cmentarze poza murami.
Następował rozwój przestrzenny miast. Zabudowywano i zadrzewiano tereny poza murami. W różnych miastach, np. w Szczecinie, Stargardzie, Trzebiatowie, rozbudo- wywały się przedmieścia; niektóre z czasem stały się dużymi dzielnicami. Na wiek XX przypadła budowa dzielnic willowych, z domami w ogródkach. Zakładano parki, w któ- rych dziś rosną drzewa i krzewy w różnym wieku, również stare o imponujących wy- miarach. Na przykład w Moryniu, Trzcińsku Zdroju i Myśliborzu urządzono parki na terenach w bezpośrednim sąsiedztwie jezior (Kubus 2003, 2004 b, Kubus i Szewczyk 2006). W Pyrzycach są parki w sąsiedztwie kościoła poaugustiańskiego i w okolicy ul.
Mickiewicza (Kubus i Nowak 2004). W Maszewie park z licznymi starymi drzewami znajduje się na półwyspie stawu (Stachak i Kubus 2001). W Płotach park przy pałacu, z cennymi introdukowanymi drzewami i krzewami, oraz zadrzewienie wzdłuż rzeki Regi składają się na duży kompleks zieleni (Sienicka i Kownas 1963, Kubus i Skoro- decka 2002). Interesujące parki są w Barlinku (Przybylski 1996), w Łobzie (Kubus 2001), w mieście Wolin (Kubus i Nowak 1998), w Kamieniu Pomorskim (Nowak 2003). Z czasem na parki zamieniano stare cmentarze, np. tak utworzono park Żerom- skiego w Szczecinie. W Lipianach rolę parku spełnia stara część cmentarza usytuowa- nego poza murami miasta, w okolicy jeziora (Stachak i Kubus 2000).
Rzędy drzew sadzono wzdłuż ulic; powstały ulice-aleje charakterystyczne dla wszystkich badanych miast. Wzdłuż ulic tworzono żywopłoty. Przed frontami kamienic zakładano tzw. przedogródki spotykane na przykład przy różnych ulicach Szczecina.
Tworzono ogródki podwórkowe i ogrody działkowe. Drzewa i krzewy sadzono przy budynkach różnych instytucji. Po II wojnie światowej drzewami i krzewami wypełniano luki po wyburzonych domach, zarówno w obrębie murów miejskich, jak i poza nimi.
W dużych miastach bardzo istotną funkcję spełniają aleje, przecinające tereny z gę- stą zabudową, i ciągi zieleni łączące dzielnicę staromiejską lub inne centrum miasta z terenami pozamiejskimi, w tym z lasami komunalnymi. Na przykład w Szczecinie fragment Puszczy Wkrzańskiej, zwany Lasem Arkońskim, oraz urządzony na wolnej przestrzeni tzw. Ogród Botaniczny (z 1926 roku), park Kasprowicza i Jasne Błonia składają się na klin zieleni wśród zabudowanego obszaru. Przedłużeniem tego klina, w zagęszczonym śródmieściu, jest Al. Jedności Narodowej o charakterze promenady.
Wraz z rozwojem miast wzmogła się degradacja środowiska. Dotyczy to przede wszystkim gleb w rejonie ulic miejskich. Sprawą bardzo istotną, wymagającą odpo- wiednich badań, stał się dobór roślin drzewiastych do sadzenia w miastach, zwłaszcza do obsadzania ulic.
Wnioski
1. Na terenie Pomorza Zachodniego zachowały się małe i średniej wielkości miasta, niezniszczone dotkliwie podczas II wojny światowej, z zachowanym średniowiecznym układem przestrzennym i cennymi terenami zieleni.
2. Obszary staromiejskie badanych miast są prawie pozbawione starych, pomniko- wych drzew, z wyjątkiem okolic ratusza, kościoła i przykościelnego cmentarza. W miarę rozwoju przestrzennego miasta tereny zieleni, tj. parki, zieleńce, spacerowe bulwary i promenady, tworzono poza jego murami obronnymi w miejscu zlikwidowanych wa- łów i fos, często w pobliżu rzek, jezior, stawów. Rosną tu często cenne drzewa krajowe i introdukowane, także rzadko już spotykanych dawnych odmian.
3. Nowe nasadzenia drzew i krzewów są często spontaniczne, bezplanowe, a dobór gatunków i odmian (zwłaszcza roślin iglastych) jest nieodpowiedni, niedostosowany do charakteru miejsca.
Literatura
Kubus M. (2001): Drzewa i krzewy miasta Łobez. Folia Univ. Agric. Stetin. 221, 88: 141-152.
Kubus M. (2002): Drzewa i krzewy miasta Mieszkowice. Folia Univ. Agric. Stetin. 226, 90: 119-129.
Kubus M. (2003): Drzewa i krzewy miasta Myślibórz. Folia Univ. Agric. Stetin. 231, 92: 57-74.
Kubus M. (2004 a): Układ przestrzenny i zadrzewienie Cedyni – miasta w chronionym krajobra- zie. Folia Univ. Agric. Stetin. 241, 97: 35-48.
Kubus M. (2004 b): Układ przestrzenny i zadrzewienie Trzcińska Zdroju. Folia Univ. Agric.
Stetin. 241, 97: 49-62.
Kubus M. (2006): Układ przestrzenny i zadrzewienie Stargardu – miasta nad Iną (w druku).
Kubus M., Neider A., Skorodecka B. (2003): Drzewa i krzewy miasta Trzebiatów. Folia Univ.
Agric. Stetin. 231, 92: 75-92.
Kubus M., Nowak G. (1998): Drzewa i krzewy miasta Wolin. Folia Univ. Agric. Stetin. 188, 71:
153-160.
Kubus M., Nowak G. (2004): Układ przestrzenny i zadrzewienie miasta Pyrzyce. Folia Univ.
Agric. Stetin. 241, 97: 71-88.
Kubus M., Skorodecka B. (2002): Drzewa i krzewy miasta Płoty. Folia Univ. Agric. Stetin. 226, 90: 131-144.
Kubus M., Szewczyk T. (2006): Układ przestrzenny i zadrzewienie miasta Moryń. Folia Univ.
Agric. Stetin. 248, 101: 136-146.
Nowak G. (2003): Drzewa i krzewy miasta Kamień Pomorski. Folia Univ. Agric. Stetin. 231, 92:
135-148.
Przybylski G. (1996): Drzewa i krzewy Barlinka. Maszyn. Pr. magisterska. Akademia Rolnicza w Szczecinie.
Sienicka A., Kownas S. (1963): Parki wiejskie województwa szczecińskiego. Szczec. Tow.
Nauk., Szczecin.
Stachak A. (1993): Zieleń Szczecina i najbliższych okolic. W: Stan środowiska miasta i rejonu Szczecina. Red. J. Jasnowska. Szczec. Tow. Nauk., Szczecin: 173-190.
Stachak A., Kubus M. (2000): Drzewa i krzewy miasta Lipiany. Folia Univ. Agric. Stetin. 215, 86: 3-16.
Stachak A., Kubus M. (2001): Drzewa i krzewy miasta Maszewo. Folia Univ. Agric. Stetin. 221, 88: 257-268.
Stachak A., Kubus M., Nowak G. (1999): Drzewa i krzewy miasta Nowe Warpno. Folia Univ.
Agric. Stetin. 198, 76: 51-60.
TRANSFORMATION OF GREEN BELTS IN SELECTED TOWNS OF THE WESTERN POMERANIA
S u m m a r y
In the 90’s of the twentieth century and at the beginning of the twenty first century the affore- station of towns in the western part of Western Pomerania was investigated. A close attention was paid to spacial arrangement of towns and the distribution of green belts as well as the occurrence of the oldest trees which have attained the highest measurements. The results indicate that the approach of the public towards the green belts has changed.
The old town areas of the investigated towns are practically without any trees and shrubs, ex- cept for the areas near the Town Hall, adjacent to churches, near chapels and old cemeteries. In some towns green areas came into existence beyond the town walls in the place of dams and moats.
As the spacial development of towns at the end of the nineteenth and the beginning of the twentieth century increased as well as the public’s awareness of the subject of green areas new parks (often at old cemeteries), squares and villa districts were established, where the streets were planted by lines of trees. New trees and shrubs plantings are often spontaneous and unplanned, and also the selection of species and varieties, especially conifers is inappropriate and does not fit the character of the place.
