Dwusetna rocznica urodzin Alcide d'Orbigny'ego (1802­1857)

Dwusetna rocznica urodzin Alcide d’Orbigny’ego (1802–1857)

Rados³aw Tarkowski*

Bicentenary of Alcide d’Orbigny (1802–1857). Prz. Geol., 50: 519–521.

S u m m a r y. In connection with bicentenary of birth of Alcide d’Orbigny, celebrated this year worldwide, achievements of this out-standing French geologist, paleontologist and ethnographer and member of numerous scientific societes in France and other countries is discussed. D’Orbigny is here characterized as an oustanding personality and representative of Earth sciences as well as traveller and student of American continent.

A special attention is paid to achievements of d’Orbigny in the field of geology and paleontology, especially his contribution to studies on foraminifers and forming a new discipline, micropaleontology. Attention is also paid to his contribution to paleontology and stratig-raphy, best shown by his classic books: Paléontologie française, Prodrome de Paléontologie stratigraphique universelle, Cours élémentaire de Paléontologie. His theories concerning stratigraphic distribution of fossils and great paleontological monographs, despite of certain shortcomings, represent unquestionable contribution in the developments of natural sciences in the XIX c. Key words: d’Orbigny, palaeontology, history of geology

Alcide Charles Victor d’Orbigny urodzi³ siê we Fran-cji, w Couëron, niedaleko Nantes, 6 wrzeœnia 1802 r. Wychowa³ siê w rodzinie podró¿ników i przyrodników. Jego ojciec, Charle-Marie d’Orbigny pochodzi³ z Santo Domingo. Po odbyciu s³u¿by w marynarce jako chirurg, by³ lekarzem w Couëron (Fischer, 1878).

W 1820 r. rodzina d’Orbigny’ego przenios³a siê do nad-morskiego miasta La Rochelle. Ojciec wspó³uczestniczy³ w tworzeniu w tym mieœcie, pierwszego we Francji muzeum regionalnego. Alcide d’Orbigny i jego brat Char-les, od wczesnego dzieciñstwa towarzyszyli ojcu w wycieczkach po okolicy. Uczyli siê przy nim obserwowa-nia i poznawanie przyrody.

Atmosfera miasta La Rochelle, otwartego na morze i podró¿e dzia³a³a na m³odego Alcida, pobudzaj¹c go do marzeñ o odkryciach i badaniach naukowych. Spaceruj¹c wzd³u¿ wybrze¿a morskiego La Rochelle, m³ody d’Orbi-gny zafascynowany przyrod¹, rozpocz¹³ badania mikro-skopijnych organizmów znajdowanych w piasku na pla¿y. Zaliczywszy je pocz¹tkowo do mikroskopijnych g³owono-gów, póŸniej wyró¿ni³ je jako now¹ grupê i nazwa³ — otwornice. Im te¿ poœwiêci³ swoj¹ pierwsz¹ pracê naukow¹, daj¹c podstawy nowej dziedzinie mikropaleon-tologii.

Po siedmiu latach pracy, w 1826 r., w Tableau métho-dique de la classe des Céphalopodes, opublikowa³ wyniki badañ nad otwornicami. Zosta³y one wyró¿nione pod nazw¹ otwornic, w odró¿nieniu od innych organizmów. D’Orbigny jako pierwszy stwierdzi³ strukturê porowat¹ skorupek otwornic oraz je sklasyfikowa³. Przesz³o 600 gatunków oznaczonych przez badaczy, zaliczy³ do 53 rodzajów, a te do 5 klas.

Praca o otwornicach, któr¹ d’Orbigny opublikowa³ w wieku 23 lat, zwróci³a uwagê G. Cuviera i innych przyrod-ników tego okresu. Muzeum Historii Naturalnej zapropo-nowa³o A. d’Orbigny’emu misjê badawcz¹ do Ameryki Po³udniowej. W 1826 r. wyjecha³ do Ameryki Po³udnio-wej, gdzie prowadzi³ badania do 1834 r. W tym okresie przebywa³ w Brazylii, Argentynie, Paragwaju, Chile,

Boli-wii oraz Peru. Na ten kontynent dotar³ 27 lat po Humbolcie. Podczas gdy ten bada³ pó³nocne czêœci Ameryki Po³udnio-wej, d’Orbigny zdecydowa³ siê odbyæ podró¿ na po³udnie, przybywaj¹c do niektórych miejsc na krótko przed Darwi-nem. Z tej podró¿y przywióz³ olbrzymi materia³ i liczne prace dotycz¹ce botaniki, zoologii, geografii, geologii i etnografii. Pamiêæ po A. d’Orbignym, jest jeszcze ¿ywa, szczególnie w Boliwii i Peru.

Osiem lat pobytu w Ameryce Po³udniowej zosta³y wype³nione owocn¹ prac¹ na obszarze pocz¹wszy od zim-nych regionów Patagonii a¿ do lasów tropikalzim-nych na pó³nocy. Przyroda tego kontynentu by³a w tym czasie jesz-cze ma³o poznana, a szjesz-czególnie geologia i paleontologia. D’Orbigny zauwa¿y³, ¿e miêczaki i otwornice wybrze¿y atlantyckich i pacyficznych reprezentuj¹ dwa odmienne zespo³y. Tym samym wniós³ znacz¹cy wk³ad w ustanowie-nie prowincji zoogeograficznych. Stwierdzi³, ¿e odmien-noœæ w rozmieszczeniu zwierz¹t jak¹ obserwujemy dzisiaj, musia³a istnieæ równie¿ w ró¿nych epokach historii Ziemi. Jako przyk³ad przytoczy³ trzeciorzêdowy basen morski, w

519 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 6, 2002

*Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹, Polska Akademia Nauk, ul. Wybickiego 7, 30-950 Kraków, skr. poczt. 49; radek@min-pan.krakow.pl

Ryc. 1. Portret A. d’Orbigny’ego (http://www.orbigny.org) Fig. 1. Portrait of A. d’Orbigny

którym zró¿nicowane zespo³y fauny by³y znajdowane w osadach tego samego wieku. Podobne sukcesy odniós³ w badaniach etnograficznych, geograficznych i antropolo-gicznych. Publikacja wyników przeprowadzonych badañ zajê³a mu kolejne 13 lat, a jej rezultatem jest 9 tomów i oko³o 500 tablic. Wynikiem podró¿y i badañ w Boliwii s¹ miêdzy innymi doskona³e mapy geologiczne i geograficz-ne tego kraju.

W 1834 r. d’Orbigny powróci³ do Francji, gdzie zaj¹³ siê problemami paleontologii i stratygrafii. Kontynuuje badania otwornic z Ameryki, jak i kopalnych gatunków kredowych z basenu paryskiego i trzeciorzêdowych z base-nu wiedeñskiego. W swojej pracy o otwornicach z okolic Wiednia przedstawi³ wyniki dotycz¹ce rozmieszczenia tych organizmów we wspó³czesnych morzach oraz w ska³ach i scharakteryzowa³ znane w tym okresie ich rodzaje.

W tym samym czasie prowadzi³ badania geologiczne na terenie Francji i opublikowa³ liczne prace paleontolo-giczne, miêdzy innymi: Histoire naturelle des Céphalo-podes, Histoire naturelle des Crïnoides. Rozpocz¹³ prace nad Paléontologie française ou Description zoologique et géologique de tous les animaux mollusques et rayonnés fossiles de France monograficzn¹ pracê, która zajê³a mu wiêkszoœæ ostatnich lat ¿ycia. Poszczególne tomy Paléont-ologie française, które ukazywa³y siê sukcesywnie pod redakcj¹ d’Orbigny’ego, zawieraj¹: g³owonogi i œlimaki jurajskie, g³owonogi, œlimaki, ma³¿e, ramienionogi, mszy-wio³y i je¿owce kredowe. Ca³oœæ tworzy 8 tomów tekstu wraz z oko³o 1000 tablicami. Na podkreœlenie zas³uguje tom dotycz¹cy mszywio³ów kredowych, który w tym cza-sie nie mia³ sobie równych.

Do jego wielkich osi¹gniêæ nale¿y zaliczyæ Prodrome de Paléontologie stratigraphique universelle oraz Cours élémentaire de Paléontologie, opublikowane w 1850 i 1852 roku. W Prodrome ... przedstawi³ listê znanych kopalnych

bezkrêgowców. D’Orbigny przytoczy³ listê 18 000 gatun-ków (taki by³ bilans paleontologii na rok 1850). Prodrome ... to nie tylko mozolna praca kompilacyjna, ale i miejsce, gdzie d’Orbigny przedstawi³ swoje teorie dotycz¹ce ska-mienia³oœci. Dla niego nazwa i charakter skamienia³oœci mia³y znaczenie drugorzêdne, pierwszorzêdne przypisy-wa³ natomiast ich stratygraficznemu rozprzestrzenieniu. W konsekwencji wydzieli³ on na obszarach wystêpowania ska³ osadowych 27 piêter, które scharakteryzowa³ zespo³ami skamienia³oœci. W ka¿dym z nich zanotowa³ pojawienie siê i zanik przedstawicieli rzêdów, rodzin, rodzajów, gatunków. W ten sposób przed³o¿y³ teoriê 28 sukcesywnych kreacji, (³¹cznie z epok¹ wspó³czesn¹). Id¹c dalej, d’Orbigny stwierdzi³, ¿e gatunki wymiera³y aby stworzyæ miejsce nowym. By³o to echo idei rozwijanych przez G. Cuvier (1825) w Discours sur les Révolutions de la surface du Globe. Taka interpretacja zmian w sk³adzie organizmów w historii Ziemi narazi³a go na ostr¹ krytykê wielu badaczy. Pomimo to, nale¿y stwierdziæ, ¿e d’Orbi-gny przyczyni³ siê do znacznego postêpu w badaniach stra-tygraficznych. Wykaza³, ¿e w dziejach Ziemi jest mo¿liwe wydzielenie piêter w oparciu o skamienia³oœci, a ich chro-nologiczne usystematyzowanie pozwala na odtworzenie rozwoju ¿ycia na Ziemi. Wyró¿nione piêtra by³y na tyle wyraŸne odgraniczone od siebie, ¿e po d³ugich dyskusjach, zosta³y w wiêkszoœci przyjête, tak we Francji, jak i w ca³ym œwiecie (Rioult, 1971).

Zaabsorbowany prowadzeniem badañ, krytykowany przez swoich przeciwników, pozostawa³ w cieniu osi¹gniêæ. Wiedzy i doœwiadczenia nie móg³ bezpoœrednio przekazywaæ studentom, pomimo ¿e zabiega³ o stanowisko profesora. Wspó³czeœni mu zoologowie nie doceniali jego oryginalnych odkryæ o rozprzestrzenieniu geograficznym zwierz¹t, równie¿ tych prac, które dotyczy³y nowych kla-syfikacji otwornic, mszywio³ów i g³owonogów. Jego

520

Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 6, 2002

Ryc. 2. Grób A. d’Orbigny’ego na cmentarzu Pierrefitte Fig. 2. The A. d’Orbigny tombe in Pierrefitte

nowatorskie idee irytowa³y geologów. Przedstawiona przez d’Orbigny’ego terminologia piêter wzbudzi³a kry-tyczne dyskusje, pomówienia a nawet oskar¿enia. Lecz w koñcu, w 1853 r. otrzyma³ on Katedrê Paleontologii w Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u. By³o to piêknym ukoronowaniem jego kariery badacza przyrody. W kilka lat póŸniej, zmêczony walk¹ z pomówieniami, insynuacja-mi, jak równie¿ wytê¿on¹ prac¹, po roku choroby umiera, prze¿ywszy 55 lat. Zmar³ 30 czerwca 1857 r. w Pierrefitte (dzisiejsze przedmieœcie Pary¿a), gdzie jest jego grób, pozostawiaj¹c olbrzymi¹ spuœciznê naukow¹.

D’Orbigny przewy¿sza³ wspó³czesnych mu paleonto-logów i geopaleonto-logów doœwiadczeniami i praktyk¹ w zoologii, które zdoby³ w czasie swoich podró¿y. Jego teorie dotycz¹ce rozprzestrzenienia stratygraficznego skamienia³oœci, wielkie monografie paleontologiczne, pomimo pewnych b³êdów, wnios³y niepodwa¿alny wk³ad w rozwój nauk przyrodni-czych w XIX w. i spowodowa³y, ¿e d’Orbigny zaj¹³ pocze-sne miejsce wœród geologów tego okresu.

D’Orbigny pozostawi³ po sobie kolekcjê z³o¿on¹ z przesz³o 100 000 okazów roœlin, zwierz¹t i skamienia³oœci, która s³u¿y dzisiaj jako kolekcja porównawcza o znaczeniu miêdzynarodowym. Zdeponowana w Muzeum Historii Naturalnej w Pary¿u, jest czêsto konsultowana przez spe-cjalistów przybywaj¹cych z ca³ego œwiata.

Nauki przyrodnicze s¹ naznaczone piêtnem d’Orbigny’ego. Jego prace jeszcze dzisiaj znajduj¹ kontynuatorów i zastoso-wanie w licznych dziedzinach nauk. Stratygrafia i mikropale-ontologia odgrywaj¹ istotn¹ rolê w poszukiwaniach ropy naftowej. Otwornice umo¿liwi³y rozwój pewnych dziedzin badañ, np. tych zwi¹zanych ze zmianami klimatu. Uwa-¿any za ojca mikropaleontologii, d’Orbigny opisa³ ponad tysi¹c gatunków otwornic i da³ podstawy klasyfikacji tej grupy. Przyrodnik i prekursor ekologii, jest równie¿ pre-kursorem biogeografii. Wniós³ du¿y wk³ad w poznanie œwiata roœlin i zwierz¹t opisuj¹c tysi¹ce gatunków wspó³czesnych i kopalnych. Stworzy³ mistrzowskie dzie³a opisuj¹c gatunki kopalne bezkrêgowców znalezionych w ska³ach jurajskich i kredowych Francji. D’Orbigny wyró¿-ni³ piêtra, które s¹ u¿ywane dzisiaj w standardowej skali chronostratygraficznej.

Alcide d’Orbigny by³ przewodnicz¹cym Francuskiego Towarzystwa Geologicznego (1843), cz³onkiem licznych

francuskich towarzystw naukowych. Zosta³ odznaczony Legi¹ Honorow¹ we Francji oraz licznymi odznaczeniami zagranicznymi. By³ cz³onkiem wielu zagranicznych towa-rzystw naukowych.

***

W bie¿¹cym roku jest obchodzona dwusetna rocznica urodzin Alcida d’Orbigny’ego. Z tej okazji Muzeum Naro-dowe Historii Naturalnej w Pary¿u organizuje Miêdzyna-rodowe Kolokwium. Odbywa siê ono w trzech miejscach, grupuj¹c trzy ró¿ne tematy oraz naukowców z ró¿nych kra-jów:

‘La Rochelle (kwiecieñ 2001), we Francji na temat: Alcide d’Orbigny, cz³owiek, jego pochodzenie, rodzina i jego œrodowisko;

‘Pary¿u (lipiec 2002) na temat: Alcide d’Orbigny, uczony naturalista. Ró¿ne aspekty jego prac i ich implika-cje na rozwój obecnych nauk;

‘Boliwii (sierpieñ 2002) w Santa Cruz na temat: Alci-de d’Orbigny, podró¿nik i amerykanista. Paleontologia po³udniowo-amerykañska dzisiaj.

Literatura

CUVIER G. 1825 — Discours sur les Révolutions de la surface du Globe, et sur les changemens qu’elles ont produits dans la règne animal. Paris.

FISCHER M.P. 1878 — Notice sur la vie et les travaux d’Alcide d’Or-bigny. Bull. Soc. Géol. France, 3e sér, 6s: 434–453.

D’ORBIGNY A. 1840–1856 — Paléontologie française ou Description zoologique et géologique de tous les animaux mollusques et rayonnés fossiles de France. 1erpartie: terrains crétacés: Céphalopodes, Gasté-ropodes, Lamellibranches, Brachiopodes, Bryozoaires, Echinodermes. Paris. Masson éd.

D’ORBIGNY A. 1842–1856 — Paléontologie française ou Description zoologique et géologique de tous les animaux mollusques et rayonnés fossiles de France. 2epartie: terrains jurassiques: Céphalopodes, Gasté-ropodes. Paris. Masson éd.

D’ORBIGNY A. 1849–1852 — Cours élémentaire de Paléontologie et de Géologie stratigraphique. Paris. Masson éd.

D’ORBIGNY A. 1850–1852 — Prodrome de Paléontologie stratigra-phique universelle des animaux mollusques et rayonnés. Paris. Masson éd.

RIOULT M. 1971 — Alcide d’Orbigny et les étages du Jurassique. Mém. B.R.G.M., 75: 17–33.

Stê¿enie radonu na wybranych obszarach Suwalszczyzny

Maria Karpiñska*, Stanis³aw Wo³kowicz**, Zenon Mnich*, Marek Zalewski*,

Kalina Mamont-Cieœla***, Jacek Kapa³a*, Krzysztof Antonowicz*, Mieczys³aw Kaczmarek*

Concentration levels of radon in selected areas of the Suwa³ki Region (NE Poland). Prz. Geol., 50: 521–525.

S u m m a r y. Measurements of radon concentrations in indoor air were carried out in dwellings built on two types of soil, i.e. sandy -gravel soils and clay soils. An integrative method of a-track film was used. The radon measurements in soil air were performed for

both types of soils. The arithmetic mean of radon concentration in cellar air within gravel-sandy soil was 276 Bq m-3, whereas within

521 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 6, 2002

*Zak³ad Biofizyki, Akademia Medyczna w Bia³ymstoku, ul. Mickiewicza 2a, 15-230 Bia³ystok **Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-957 Warszawa