STUDIA POLONIJNE T. 10. LUBLIN 1986
U R SZU LA KACZM AREK
R O L A P O L SK IE G O K O Ś C IO Ł A R Z Y M S K O K A T O L IC K IE G O W Ż Y C IU PO LO N II W Ę G IE R SK IE J 1
Do l i c z ą c y c h s i ę f a l emi gr ac y j ny ch na t e r e n y w ę g i e r s k i e n a l e ż a ł y sezonowe l ub s t a ł e wychodźstwo zarobkowe w XIX
w. or az na początku XX w. napływ Polaków do pracy w g ó r
n i c t w i e , h u t n i c t w i e i budownictwie. " P o l a c y na Węgrzech p r z e d s t a w i a j ą element w y ł ąc z n i e r o b o t n i c z y - czytamy w akt ach kon su l a r n y c h - zatrudni ony pr z e waż ni e vi c e g i e l n i a c h , ka mi eni o łomach, c z ęś ci owo w f a br y ka ch i t p . R z e m i e ś l n i c y - P o l a c y na l e ż ą do r z a d k o ś c i , a Polaków wykonujących na Węgrzech zawody wol ne, za wyj ąt ki em k i l k u j e d n o s t e k , pr awi e ż e n i e ma. Wy chodźstwo p o l s k i e na Węgrzech j a k o p r a c u j ą c e w y ł ą c z n i e na dniówkę pr z e d s t aw i a tym samym masę s k r a j n i e ubogą"^.
ni ska p o z y c j a ekonomiczna i podobny pozi om o ś w i a t y i k u l t u r y , brak przywódców i o r g a n i z a t o r ó w ż y c i a s p o ł e c z n e go e m i g r a c j i p o l s k i e j powodowały st op ni owe wynar odowi eni e s i ę Polaków . Zapobi egał a temu cz ęś ci owo d z i a ł a l n o ś ć K o ś c i o ł a k a t o l i c k i e g o : "Cała praca s p o ł e c z n a , k u l t u r a l n o - o ś w i a t o wa, nawet ż y c i e t o w a r z y s k i e koncentr ował o s i ę z po cz ąt ku p r z y skromnej k a p l i c z c e p o l s k i e j , a o b ecn i e p r z y pięknym k o ś c i ó ł k u pol ski m na KObanyi w Budapeszcie, jedynym w ca ł y c h Węgrzech / . . . / " ^ . Po j awi a s i ę p y t a n i e : j a k i e z a d a ni e i j a k ą r o l ę s p e ł n i a ł p o l s k i k o ś c i ó ł w śr odowi sku emi grantów? Okazuje s i ę bowiem, że bardzo c z ę s t o w ł a ś n i e k o ś c i ó ł e t n i c z ny z powstałymi przy nim o r g a n i z a c j a m i pomocniczymi / s z k ó ł ka, chór , st o w a r z y s z e ni a/ st awał s i e podstawową, n i e k i e d y j e dyną i n s t y t u c j ą ż y c i a p o l s k i c h r o d z i n w kr ęgu t r a d y c j i k u l t ur owej .
Napływający do Budapesztu P o l a c y n a j c z ę ś c i e j o s i e d l a l i s i ę w Z d z i e l n i c y - Kflbanya. i u t a j t e ż podej mowal i n a j c i ę ż sz e prace f i z y c z n e , z a k ł a d a l i r o d z i n y . S t a n o w i l i na t y l e z war t ą gr upę, i ż arcybi skup J. B i l c z e w s k i w c z a s i e s w o j e j w i z y t y w 1907 r . w Budapeszcie mówił o k o n i e c z n o ś c i budowy
p o l s k i e g o k o ś c i o ł a , 9 V I I 1914 r . z o s t a ł a sprawa ta po r usz o na
vi
K o m i s j i Zarządu S t o ł e c z n e g o m. Budapesztu, a w 1915 r . Pol acy o t r z y m a l i od m a g i s t r a t u w dz i e r ż a w ę 360 sąż ni z i emi za symbol i czną o p ł a t ę - 1 korony r o c z n i e . 27 VI 1915 r . pl ac pod k o ś c i ó ł z o s t a ł poświęcony p r z ez biskupa lwowskiego ks. Władysława Bandurski ego. Iia Kapolna t e r i Ohegy, obok k o ś c i o ł a , mi ał o r ówni eż st anąć s c hr o ni sk o , co wy r a ź n i e precyzowa ł a Uchwała Rady M i e j s k i e j z . 1917 r . /L. 3091/ S1 7 / I I I / 7 .Wśród s p o ł e c z n o ś c i p o l s k i e j m i es z k a j ą c e j na Węgrzech p o w s ta j e w 1917 r . Ko mi tet Budowy K o ś c i o ł a . Ki estet.y wyda r z e n i a h i s t o r y c z n e o d b i ł y s i ę przede wszystkim na p o z y c j i m a t e r i a l n e j Polaków, w i e l u z n i c h w r ó c i ł o So k r a j u , a c i , k t ó r z y p o z o s t a l i , mimo u s i l n y c h s t a r a ń, n i e b y l i w s t a n i e doprowadzi ć do f i n a l i z a c j i budowy. P r z y b y ł y do Budapesztu,
Q
pochodzący z d i e c e z j i l w o w s k i e j , ks . Wincenty Banek zwr acał ■się o pomoc do P o l o n i i a me r yk ań ski e j . Zebrane wśród n i e j
fundusze or a z o s o b i s t a praca P o l o n i i w ę g i e r s k i e j z IiBbanyi do p r o w a d z i ł y do t e g o , że w p a ź d z i e r n i k u 1 9 2 5 r . ks. biskup Br zy er I s t v a n p o ś w i ę c i ł kamień w ę g i e l n y ^ .
P r o j e k t k o ś c i o ł a opracowany z o s t a ł p r z e z a r c h i t e k t a Al adar a •Ar k a y ’ a, u r o c z y s t o ś c i poś wi ę c e ni a k o ś c i o ł a 14 X I I
1926 r . dokonał nuncjusz p a p i e s k i k s . mons. Cesary Orseni go. Ko nse kr a cj a miał a m i e j s c e 17 V I I 1930 r . i b y ł a dz i eł em P r y masa P o l s k i ks. k a r d . Augusta Hlonda. Opiekę nad ko ś c i oł e m pod wezwaniem Matki B o s k i e j N i e u s t a j ą c e j Pomocy i s c h r o n i s kiem po wi e r z ono , j a k o o s o b i e prawnej, St owar z ys ze ni u " Sc hr o
-1 0
n i s k o P o l s k i e na k o b a n y i " . ii/kadzę nadz or cz ą z ramieni a Ko-
/■ 11
ś c i o ł a sprawował Prymas P o l s k i ks. kar d. A. Hlond . V/ p r e z b i t e r i u m , w o ł t a r z u głównym z n a l a z ł y s i ę r e l i k w i e św. J ó z e f i n y i św. Baz y l eg o o r a z nagrobek św. St ani sł awa K o s t k i , bę dący ko pi ą r zy mski eg o nagrobka z k o ś c i o ł a 0 0 . j e z u i t ó w pod wezwaniem św. A n d r z e j a . W 193.1 r . ¿¿towarzyszenie Y/ęgiersko- - P o l s k i e ufundowało t a b l i c ę pamiątkową F e l i k s o w i Stawskiemu, l e g i o n i ś c i e 1849 r . P i ę k n e w i t r a ż e w oknach d o p e ł n i ł y c a ł o
ś c i .
D z i a ł a l n o ś ć S t o w ar z ys z e n i a " Schr oni sko P o l s k i e " aż do wybuchu I I wojny ś w i a t o w e j p o l e g a ł a pr z ede wszystkim na o p i e ce nad chorymi s t a r c a m i . Równol egl e jednak duża z asługa na tym po l u p r z y pa d ł a pr z y b y ł y m v; 1533 r . z Poznania s i o s t r o m e l ż b i e t a n e k - n a j p i e r w t r z e c h , pf tem p i ę c i u . Przy k o ś c i e l e
r o z w i n ę ł y d z i a ł a l n o ś ć r óż ne g o r o d z a j u o r g a n i z a c j e , m. i n. K a t o l i c k i e St ow a r z y s z e ni e M ł o d z i e ż y Ż e ń s k i e j /15 c z ł o n k i ń z opiekunką e l ż b i e t a n k ą s . Al eksandrą Szczepańską/, od 1935 r .
12
h a r ce r s t wo p o l s k i e pod komendą J ó z e f y Peter owny or az d z i a ł a j ą c a od 1937 r . bez s t a t u t u o r g a n i z a c j a " S t ó ł P o l s k i " . Obok n i c h s t a l e współpracowały z k o ś c i oł e m s t o w a r z y s z e n i e "Ranna J u t r z e n k a " , z wł as zc za j e j s e k c j a mł odzi eżowa kierowana p r z e z Ernesta L i ż a ł o w s k i e g o , or az Związek Robotników P o l s k i c h w Bu d a p e s z c i e . I ‘e o r g a n i z a c j e związane b y ł y l o k a l o w o z k o ś c i o ł e m , kt ór y bardzo szybko z o s t a ł nazwany po p r o s t u " p o l s k i m k o ś c i o
-i ■ . _ 13
i em" . Jak czytamy w " " i e s c i a c h P o l s k i c h "
J
" Sł u ż b ę .bożą w ko ś c i e l e na Iiobanyi pomyślano s z e r o k o " . Bardzo szybko t e ż rów n o l e g l e do nabożeństw, wygł aszanych kazań r o z p o c z ę t o r e g u l a r n ą p r a c ę k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w ą i o p i e k u ń c z ą . Pa o s t a t n i a d o t y c z y ł a przede wszystki m o p i e k i nad s t a r c a m i i chorymi .- 14
Była t o d z i a ł a l n o ś ć Schroni ska prowadzonego o r z e z wspomnia-* 1 5
ne j uż e l ż b i e t a n k i . Pr a c ę k u l t u r a l n o - e d u k a c y j n ą prowadzono w ś w i e t l i c y i małej s a l c e w sc hr oni s ku. M i e j s c e t o s t a ł o s i ę ośrodki em pracy i zabawy, miej scem z ebr ań, w y g ł a s z a n i a r e f e r at ów o r a z urz ądz ani a p r z e d s t a w i e ń , l u t a j t e ż s i o s t r y prowa d z i ł y od 2 do 4 g ouz i n t ygodni owo l e k c j e j ę z y k a p o l s k i e g o . Do s t a ł y c h n i e j a k o punktów programu pr acy k u l t u r a l n o - o ś w i a t o wej n a l e ż a ł y akademie. Schemat t e g o t yp u u r o c z y s t o ś c i t o na bożeństwo w k o ś c i e l e pol ski m, w c z a s i e k t ó r e g o śp i e wał m i e j scowy c h ór przygotowany p r z ez s i o s t r y e l ż b i e t a n k i . lia u r o c z y s t o ś ć pr z ybywał y p o c z t y sztandarowe k o l o n i i p o l s k i e j , K a t o l i c k i e g o S t ow a r zy s z e n i a M ł o dz i e ż y Ż e ń s ki e j i H a rc e r st wa . Potem odbywała s i ę właściwa akademia pr zygotowana p r z e z czy może r a c z e j poć* kierunkiem s i ó s t r ze słowem wstępnym k s . W. Danka. U z u p e ł n i a ł y j ą żywe obrazy w wykonaniu d z i e c i z Kobanyi , c z a sem j a k i ś r e f e r a t i odśpi e wani e S o t y ^ . Obok akademii r o k r o
-17 1R
c z n i e mi ał y m i e j s c e : " gwi azdka" i o p ł a t e k , " ś w i ę c o n e " , 19 D r o c e s j e na Boże C i a ł o , " p ą c z k i " o r g an i z owa ne p r z e z " S t ó ł 20 P o l s k i " . D z i a ł a l n o ś ć t e g o o s t a t n i e g o mi a ł a w dużej m i er z e c h a r a k t e r t o w a r z y s k i . Urządzano h e r b a t k i , z k t ó r y c h dochód 21 22
p r zez na cz ano na doraźne c e l e , or g ani zowano w y c i e c z k i , od-23
c z y t y _ cz y w r e s z c i e występy a ma t o r sk i e j grupy t e a t r a l n e j . W o k r e s i e I I wojny świ atowej d z i a ł a j ą c y z e s p ó ł amat or ski wy s t a w i ł m . i n . p r z e d s t a w i e n i e z o k a z j i 1 0 0 - l e c i a Zgromadzenia
*
2A
w opracowaniu P i o t r a Ż u r k a 2 ^ , 3 0- l e t n i e g o o r g a n i s t y pochodzą
cego z Podhal a, k t ó r y p r z y k o ś c i e l e i p a r a f i i s p e ł n i a ł r óż ne p o s ł u g i , a t ak ż e - w opracowaniu mjra S. P l e s z a r a - mazurski wodewi l ludowy " Podkóweczki d a j c i e o g n i a " . Ten program wysta wiony b y ł w s t y c z n i u 1944 r . , a w r o l a c h głównych w y s t ą p i l i
2 6
P i o t r Żurek o r a z Róża -Lopatówna . Bardzo popularne były t e ż żywe obrazy o r a z o b r a z k i s c e n i c z n e . Jednym z n a j c z ę ś c i e j
pow-27 t a r z a n y c h b y ł hołd d z i e c i p o l s k i c h p r z y żłobku be t l e j emski m .
W 1943 roku, ze skł ade m P o l o n i i o r a z p o l s k i c h uchodź ców wojennych, zakupiono d l a k o ś c i o ł a organy, k t ór yc h p o świ
ę-pO c e n i ą dokonał 19 X I I 1943 r . o. P i o t r Wi l k - Wi t o s ł a ws k i W c z ę ś c i a r t y s t y c z n e j w y s t ą p i ł z e s p ó ł młodzieżowy z Kobanyi prowadzony p r z e z s . Sc hol a st ykę i W. Cyla - wystawiono "
Pod-2°
ko we cz ki d a j c i e o g n i a " ^ . Organy mi ał y s t a c s i ę symbolem ł ą c z n o ś c i Kobańczyków z Oj cz y zną.
Tym o t o sposobem k o ś c i ó ł p o l s k i o b j ą ł swoim d z i a ł a n i em p r a wi e w s z y s t k i e d z i e d z i n y ż y c i a s p o ł e c z n o - k u l t u r a l n e g o bu d a p e s z t e ń s k i e j P o l o n i i . S t a ł s i ę miej scem spotkań, wspólne go man i fe s t o wa ni a p r z y w i ą z a n i a n i e t y l k o do r e l i g i i przodków, a l e r ó w n i e ż do t r a d y c j i i do narodowej i p o l s k i e j k u l t u r y . S t a ł s i ę w dużym s t o p n i u "mi kroświatem, k t ó r y z a s t ą p i ł w i e j ską s p o ł e c z n o ś ć l o k a l n ą / . . . / w nowym, obcym kulturowo / . . . /
' ’ • 1 „30 sr o o o wi sku " .
Znaczna c z ę ś ć Polaków V d z i e l n i c y w Budapeszcie k o r z y s t a ł a z o p i e k i mi e j sc o w e g o pr ob os z c z a z naj ąc e g o j ę z y k sł owac k i k s . J u l i u s z a Zaymusa. Gorzej wy g l ą d a ł y kontakty z P o l o n i ą poza Budapesztem: "Do Tatabanya od 15 l a t n i k t n i e j e ź d z i , bo p r ob o s z c z a p ó ź n i e j biskup z Gyor z a b r o n i ł ks. Dankowi spo wi adani a Polaków i odbywania r e k o l e k c j i . I.Iiejscowy pr obosz cz p o wo ł uj e s i ę na t o , że zna j ę z y k s ł o w a c ki , wobec czego d o j a z
-31
dy k s i ę d z a Pol aka uznał za zbędne" . Z b l i żo na s y t u a c j a był a ■w Dorog k o ł o Sstergomu i w i nnych mi ej s c o w o ś c i a c h. Często
z r e s z t ą " d o j a z d do i nnych m i e j s c o w o ś c i n i e j e s t akt ual ny, gdyż
vi
m i e j s c o w o ś c i a c h t y c h wymarli j u ż lub w y j e c h a l i emi g r a n c i p r z e d wo j e n n i , a potomstwo i c h n i e zna w o g ó l e j ę z y k a32 p o l s k i e g o " .
Po I I w o j n i e świ atowej Schroni sko p o l s k i e p r z y k o ś c i e l e p o d j ę ł o swoją d z i a ł a l n o ś ć i p r o w a d z i ł o j ą do roku 1951, k i e d y t o p r z e b y w a j ą c yc h w nim starcóyj w z i ę ł o pod swoją o p i e
-33
kę państwo w ę g i e r s k i e . maj ąt ek z o s t a ł oddany skarbowi Pań stwa p o l s k i e g o . K o śc i o ł e m nadal z a r z ą d z a ł ks. V/. Dunek, a do
-tein ks. Ka r ol Dragosz- ^.
Od 4 I X 1969 r . k o ś c i ó ł p o l s k i p r z e s z e d ł vi p o s i a d a n i e w ę g i e r s k i c h władz k o ś c i e l n y c h . Odtąd proboszczem j e s t Węgi er , a l e wśród pe r s o ne l u zawsze j e s t k s i ą d z z n a j ąc y j ę z y k p o l s k i . Oc z y wi ś c i e n i e t y l e j e s t t o ukłon w s t r o n ę w ę g i e r s k i e j P o l o n i i , k t ó r a do t e g o k o ś c i o ł a p r z y j e ż d ż a z o d l e g ł y c h d z i e l n i c miasta t y l k o w s z c z e g ó l n i e ważne ś w i ę t a , a l e pr z e d e w s z y s t kim dl a p o l s k i c h robot ni ków p r z y j e ż d ż a j ą c y c h qo Budapesztu na k o n t r a k t y . To oni w ł a ś n i e s t a l i s i ę c o n i e d z i e l n y m i u c z e s t nikami nabożeństw na Kobanyi, powodując tym samym z at r zyma n i e p r z ez k o ś c i ó ł przydomka " p o l s k i " . W każdą n i e d z i e l ę są dwie msze w j ę z y ku pol ski m gromadzące tłumy Polaków - k o ś c i ó ł s t a ł s i ę dl a n i c h namiastką O j c z y z n y, domu. Sp e ł n i a t e ż na da l r o l ę m i e j s c a spotkań t o w a r z y s k i c h , a po mszy udaj ą s i ę , j a k przed l a t y c z ł o nkowi e " S t o ł u P o l s k i e g o " , do p o b l i s k i e j r e s t a u r a c j i na obi ad lub pi wo. P o sł u g ę pr z y mszy or az chór stanowi ą P o l a c y . P o z o s t a ł ą c z ę ś ć d z i a ł a l n o ś c i k u l t u r a l n o - o ś wi at owej prowadzonej p r z e z k o ś c i ó ł czy może p r z y k o ś c i e l e p r z y j ę ł o , d z i a ł a j ą c e od roku 1958, P o l s k i e St o w a r z y s z e ni e K u l t ur al ne im. J ó z e f a Bema.
Do t yc h pięknych c h w i l z b i o r o w i s k p o l o n i j n y c h zwi ązanych z Kości ołem k a t o l i c k i m j a k ż e c z ę s t o n a wi ą z uj e w s woi ch homi l i a c h pa p i e ż - Pol ak, Jan Paweł I I , k t ó r y m . i n. p o w i e d z i a ł na st ęp uj ą ce słowa o p o l s k i e j e m i g r a c j i : " N i e można o was my ś l e ć wychodząc od p o j ę c i a ’ e m i g r a c j a ’ t r z e b a myśl eć wycho dząc od r z e c z y w i s t o ś c i ’ O j c z y z n a ’ / . . . / J e s t e ś c i e żywą c z ą s t ką P o l s k i "'ydaje s i ę , ż e są t o słowa, k t ó r e mogą do t y c z y ć r ówni eż P o l o n i i W i g i e r s k i e j » ° k t ó r e j t r a k t o w a ł ten p r z y c z y n e k .
PRZYPISY
•1
Opracowanie stanowi p r z y cz yn e k do badan prowadzonych w ramach problemu m i ęd z y r es o r to w e g o MR I I I / I 0/7 grupy temat y cz nej ki er owanej p r z e z do c. dra hab. 7/aleriana S o b i s i a k a .
p
W 1869 roku notowano na Węgrzech 83 000 Polaków, a w roku 1880 aż 120 000. P o r . J . 0 k o ł o w i c z . Wy- chodźstv,'o i osadnictwo p o l s k i e p r z e d wojną świ at ową. Warsza wa 1920 s . 351 •
^ Yi 1900 roku - 149 527, w tym 7 411 w samym Budapesz c i e .
^ Konsulat R P w Budapeszcie, pismo n r 297/7 z dn. 15 V 1939 r . -
AA'3,
akta USZ, sygn. 10563.5 , , ,
" Z a t r a t ę p o l s k o ś c i wsrod wychodzctwa p o l s k i e g o na Węgrzech spowodowało ¿ego nadzwyczaj sł ab e uświadomienie na rodowe i bar dz o n i s k i poziom umysłowy or az małżeństwa mie s z a ne , k t ó r e pr z e d e wszystkim p r z y c z y n i ł y s i ę do wyrugowa n i a j ę z y k a p o l s k i e g o i pocz uc i a p o l s k o ś c i w r o d z i n i e n a s z e go wychodźcy" - z pisma Konsulatu RP w Budapeszci e, nr 297/6. AAK MSZ sygn. 10563.
g
S . O s t a ł o w s k i . Pol acy na Węgrzech. " P o l a c y Z ag r a n i c ą " IV 1933 nr 1 s. 22-24.
7
W Uchwale r e j czytamy m . i n . " miasto oddaje t ę p a r c e l ę t y l k o w c e l u wybudowania na n i e j t a k i c h i n s t y t u c j i , j a k s z k o ł a , dom oświatowy, sc hr oni s ko i k o ś c i ó ł . W przeciwnym r a z i e umowa s t a j e s i ę nieważna, a majątek z naj duj ący s i ę na tym t e r e n i e p r z e c h o d z i na własność m i a s t a " . P o r . notatka-dokument • służbowy opracowany w 1952 roku - archiwum Ambasady PRL w Bu d a p e s z c i e .
8 v r
Ks. Wincenty S a n e k by ł obywatelem pol ski m, k t ór y p r z y b y ł na Węgry, mając o k oł o 40 l a t , w 1909 roku j ako wysłany p r z e z k u r i ę b i s k u pi ą we Lwowie d l a " o p i e k i d u s z p a s t e r s k i e j nad P o l ak a m i " , k t ó r y c h by ł o wtedy ok. 30 000; od t ego czasu b y ł kapelanem k o l o n i i p o l s k i e j . Po r . pismo Konsulatu RP w Bu d a p e s z c i e n r 304/1 z an. 23 I I 1937 r . - AAN akta MSZ sygn. 11082.
9 v/ 1920 roku zebrano wśród P o l o n i i w ę g i e r s k i e j t y l k o 150 000 koron. Bo t e g o d o s z ł a pomoc l i c z n y c h of i arodawców prywatnych, m . i n . Re i nhol d Weszycki , przemysł owi ec p o l s k i e go po c hod z e ni a , d y r e k t o r W ę g i e r s k i e j Rabryki Wyrobów M e t a l o wych i Lamp, podarował do k a p l i c y pi ękny ż yr a ndo l i wieczną lampkę. Wi eżę s t a w i a ł p r z e d s i ę b i o r c a budowlany Ant a l Sorg, u k t ó r e g o w p r z e d s i ę b i o r s t w i e p r a c o w a l i l i c z n i P o l a c y . Dane z a c z e r p n i ę t e z B i ul e t y n u P o l s k i e g o St owar z ys ze ni a K u l t u r a l n e go im. J . Bema w Budapeszcie /1978 nr 12/.
10
--W p i ś m i e Konsulatu RP w B u d a p e s z c i e c r 297/6 mówi s i ę o s t a t u t o w e j nazwie St owar z y s z e ni a: " S t o wa r z y sz en i e - Dom Ubogich pr z y u l . Ohegy". St at ut t e g o St owar z ys ze ni a z o s t a ł z a t wi e r dz o n y c r z e z W ę g i e r s k i e M i n i s t e r s t w o S^raw Wew nę t r z n y c h 10 I I 1931 r . /L. 268. 692/30/YII I / i powt ór ni e 14 X I 1933 / ! . 145-504/19 3 3 / V I I I /. AAK MSZ sygn. 10563.
1 1
W porozumieni u episkopatów P o l s k i i Węgi er p a r a g r a f 10 mówił: "W r a z i e braku odpowiedniego Kapłana, któremu moż na by p o w i e r z y ć dusz pa st er s t wo nad Polakami w Budapeszci e, n a l e ż y tymczasowy Zarząd nad majątkiem p o wi er z yć Posel stwu Polskiemu, w z g l ę d n i e Ko nsul at owi , po uprzednim porozumi eni u s i ę w t e j s pr awi e z Zarządem Mi ej ski m m. Budapesztu" - z no t a t k i sł uż bo we j z 1 952 r . oraz pisina Wydziału Konsularnego w Budapeszci e nr 92/1/W/1 z ćn. 10 I 1951 r . Archiwum Amba sady PRL w Budapeszcie.
12
H u f i e c s k ł a d a ł s i ę z drużyny ż e ń s k i e j /21 osób/ or az - z o r g a ni z o w a ne j w 1938 r . - drużyny męskiej /18 osób/ - da ne z pisina Konsulat u RP w Budapeszcie nr 297/6. AAH MSZ s .
10563-1 3
" W i e ś c i P o l s n i e " I V 1942 nr 127 a r t . " K o ś c i ó ł p o l s k i na K o b a n y i " .
1 4
W schr oni sku m i e ś c i ł o s i ę mi eszkani e kapelana, po k o j e d l a s t ar c ó w i chorych, pokoj e i kuchnia s s . e l ż b i e t a nek. W 1939 roku pr zebywał o tam 21 osób w wieku 60-80 l a t .
l o r . pismo Konsulatu RF v
i
Budapes zc i e, nr 297/6. AAH MSZ s. 10563.^ Była kierowana do " l i c z n e j r z e s z y p o l s k i c h r o b o t ników, j aka od l a t pr acował a w c e g i e l n i a c h i browarach Ko- ba ny i . Robotni cy c i z n a l e ź l i s i ę na Y/ęgrzech pr z e waż ni e j e s z c z e w c z a s i e , gdy c z ę ś ć P o l s k i b y ł a poł ącz ona państwowo z Monarchią Austro-Y/ęgi erską a z a s i e d z i a w s z y s i ę , p r z y w y k l i do mi ej scowych stosunków / . . . / " . " W i e ś c i P o l s k i e " IV 1942 nr 127.
16 Po r . opis akademi i z o k a z j i 150 r o c z n i c y Ko nst y t u c j i 3 Maja - " W i e ś c i P o l s k i e " I I I 1941 nr 57.
^ " Wi e ś c i P o l s k i e " I I I 1941 nr 125.
" Wi eś ci P o l s k i e " V 1943 nr 52: " p o l s k i e święcone w Budapeszcie organizowane b y ł o p r z e z s t o w a r z y s z e n i e p o l s k i e " S t ó ł P o l s k i " i "Ranna Ju t r ze n k a " /por. tamże nr 19-21/.
»y/ieści P o l s k i e " I /V 1944 nr 2: p r o c e s j a prowadzona by ł a p r ze z ki er owni ka K a t o l i c k i e g o Duszpast erst wa P o l s k i e g o ol P i o t r a Y/ilka-Witosławslciego w a s y ś c i e ks. V/. Danka. Ude korowane by ł y t r z y o ł t a r z e na u l i c a c h . Dz i ewc zynki sypał y k w i a t y .
" S t ó ł P o l s k i " z b i e r a ł s i ę w r e s t a u r a c j i S z a l a y ’ a w każdą pi e r ws zą n i e d z i e l ę m i e s i ą c a po na bo ż e ń s t wi e. Jego s t a l i cz ł onkowi e w l i c z b i e 30-40 osób n i e p ł a c i l i skł ade k, n i e m i e l i s t a t u t u . S t o w a r z y s z e n i e t o c i e s z y ł o s i ę w i e l k ą po p u l a r n o ś c i ą , bo do n i c z e g o n i e z obowi ą zy wał o. 21 -V/ c z a s i e I I wojny św i at o w e j by ł a zo pomoc dl a j e ń ców - p o r . "Y/ieści P o l s k i e " I V 1942 nr 3. pO
Y/ maju 1942 w y c i e c z k a na Svadhegy /"Y/iesci P o l s k i e "
I V 1942 nr 16/, w 1943 roku na Punksdfurdo / " W i e ś c i P o l s k i e ” I/V 1943 nr 17/. O p Odczyty w y g ł o s i l i m . i n . d r S. Vi ncenz / " W i e ś c i P o l s k i e " I I I 1941 nr 57/ czy K. I ł ł a k o w i c z ó w n a /Wspomnienia i wrażenia/ - " W i e ś c i P o l s k i e " I/V/ 1943 nr 39» 2^ "Y/ieści P o l s k i e " I V 1942 nr 100. 2^ "Y/ieści P o l s k i e " 1943 nr- 18 o r a z nr 31. 26 "Y/ieści Pol ski e". V I 1944 nr 2.
" W i e ś c i P o l s k i e " I I I 1941 nr 14 6 . PR
Kazanie w y g ł o s i ł o j c i e c P r o w i n c j a ł paul i nów, Mi cha ł
Zembrzuski - 13 V 1934 r . P a u l i n i p r z y b y l i z p o l s k i do Buda p e s z tu , oddano im do d y s p o z y c j i k l a s z t o r i g r o t ę na g ó r z e
Sw. G e l l e r t a w Budzie. W tym skalnym k o ś c i ó ł k u z naj dował a s i ę kopia obrazu Mat ki B o s k i e j C z ę st och ows ki ej / " W i e ś c i P o l s k i e " V 1943 nr 55/. " P o l a c y chodzą do s p o w i e d z i do k s i ę ż y
p o l s k i c h 0 0 . Paul inów" - czytamy w p i ś m i e Konsulatu RP w Bu da pe s z c i e nr 304/1 z dn. 23 I I 1937 r . - AAH akta MSZ sygn. 11082. Znajdujemy t e ż tam nazwiska w s z y s t k i c h p o l s k i c h k s i ę ży przebywających na ’Węgrzech w 1937 r oku. B y l i t o : ks. Win cent y Denek, ks. dr J u l i a n B r y l i k , o. Szczepan Sawaryn, o. Hieronim Pośpi ech, p a u l i n , o. Mi c ha ł Zembrzuski, p r z e o r k l a s z t o r u 0 0 . paulinów or az k s . K a r o l Dragosz z zakonu p i j a rów .
2'' "Y/ieści P o l s k i e " V 1943 nr 4 6 , 6 5 , 69 i 75. 30
-c z n o ś ć . Przemiany k u l t u r y F o l o n i i a me r y k a ń s k i e j . Wro-cław
1982 s.
43-Pismo Konsul atu RF w Budapeszcie nr 304/1• AAK MSZ s . 11082.
Pismo Konsul atu RP w Budapeszcie nr 304/3 z dn. 19 I 1938- AAK akta MSZ sygn. 11982.
Z ar z ą d z e ni e Wę g i e r sk i e g o M i n i s t e r s t w a Spraw Wewnę t r z n y c h z dn. 5 I V 1951 r . nr 5638/347/9/51. P o r . t a k ż e p r z y p i s n r 11.
Ks. K a r o l Dragosz z zakonu oo. p i j a r ó w p o s i a d a ł oby w a t e l s t w o w ę g i e r s k i e . J e s t przykładem i n t e l i g e n t a na t e r e n i e w ęg i e r sk i m , k t ó r y wys ze dł ze stanu r o b o t n i c z e g o . O j c i e c j e g o b y ł r o b o t n i k i e m z o k o l i c Nowego Targu, k t ó r y swego czasu p r z y b y ł do Budapesztu. Syna w y k s z t a ł c i ł i wychował w duchu p o l s k o ś c i . K s i ą d z Drogosz b y ł k a t e c h e t ą w gimnazjum budapeszteńskim o r a z l ek t o r e m j ę z y k a p o l s k i e g o p r z y Wyższej Sz kol e Handlowej. Od czasu z a ł o ż e n i a St ow a r z y s z e ni a Polaków na Węgrzech czynni e w ł ą c z y ł s i ę w j e g o p r a c e —o p i n i a zawarta w pi śmi e Konsulatu RP w Budapeszci e, nr 282/28 z dn. 25 V I I 1934 r . - AAN akta . MSZ sy g n. 9856 o r a z pismo z dn. 23 I I 1937 r . nr 304/1.
35
J
Słowa o p o l s k i e j e m i g r a c j i wypowiedzi ane p r z e z Pap i e ż a Jana Pawła I I w W i e l k i e j B r y t a n i i /28 V-2 V I 1982 r . / . THE POLISH ROMAN-CATHOLIC CHURCH I N THE LIPĘ OP
POLONIA IN HUNGARY
S u m m a r y
The a r t i c l e p r e s e n t s the r o l e o f t he P o l i s h Roman-Catho l i c Church i n Budapest.
Ther e
yiere
a few waves o f t he P o l i s h i mmi gr a t i on t o Hun g a r y : s e a s o n a l o r permanent f i n a n c i a l i mm i gr at i on o f t he 19th c e n t u r y and a l a r g e f l o w o f P o l e s l o o k i n g f o r work i n mining, m e t a l l u r g y , b u i l d i n g , bri ckmaki ng and br e we ry a t the be g i nni ng o f t he 20th c e n t u r y . The m a j o r i t y o f P o l i s h wor ker s s e t t l e d i n Budapest, i n the d i s t r i c t o f KObanya. T h i e r low economic, edu c a t i o n a l and c u l t u r a l s t a tu s as w e l l as t he l a c k o f s o c i a l l e a d e r s l e d t o t h e i r gr ad ua l d e n a t i o n a l i z a t i o n . Thus, the Cat h o l i c Church and some s o c i a l o r g a n i z a t i o n s deci ded t o do e v e r y t h i n g t o st op the p r o c e s s . The e t h n i c church i n Budapest and i t s s u b s i d i a r y i n s t i t u t i o n s turned out t o be the fundamental i n s t i t u t i o n s m a i n t a i n i n g the P o l i s h c u l t u r a l h e r i t a g e among t h e P o l i s h f a m i l i e s i n KBbanya. The church c o n s e c r a t i o n t ook p l a c e on December 14th, 1926. The P o l i s h church o f Our Lady o f P e r p e t u a l Help was l e g a l l y subordi nated t o the a s s o c i a t i o n c a l l e d "The P o l i s h Hospi ce i n Kttbanya".The church, a s s i s t e d by the E l i z a b e t ha n S i s t e r s from Po znań, c o n s t i t u t e d a support f o r numerous P o l i s h o r g a n i z a t i o n s and g r oup s. A dmall room i n the Hospice became t he c e n t r e o f a l l t he c u l t u r a l and e d u c a t i o n a l work. The P o l i s h church covered n e a r l y a l l a sp e c t s o f t he s o c i a l and c u l t u r a l l i f e o f P o l o n i a in
Budapest .
A f t e r the world war I I the church pl ay ed the same i n t e g r a t i n g r o l e t i l l 1951. Si nce then, however, i t has been g e t t i n g weaker. Today, i t s t i l l f u n c t i o n s a " P o l i s h " though i t s r e c t o r i s a Hungarian. P o l o n i a s t i l l g a t h e r s i n t he church on g r e a t f e a s t - d a y s . Low i t s p a s t o r a l work i n d i r e c t e d towards the P o l i s h c o n t r a c t workers s t a y i n g t e m p o r a r i l y i n Budapest. In 1958 a l l t he c u l t u r a l and e d u c at i o n a l work o f the church was t aken o v e r by the P o l i s h C u l t u r a l A s s o c i a t i o n .
