Martuszewski, Edward
"Preussen. Das Werden eines
deutschen Stammesnamens. Domus
hospitalis Theutonicorum.
Europäische Verbindungslinien der
Deutschordensgeschichte.
Gesammelte Aufsätze aus den Jahren
1931-1963", Erich Maschke,
Bonn-Godesberg 1970 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-4, 460-463
4 6 0
m n ie j lu b b a rd ziej w y ra ź n ie w c ały m p iśm ie n n ictw ie z w iąz an y m z postacią D o ro ty u . Z ez n an ia z ap ro to k o ło w an e w a k ta c h n ie p o tw ie rd z a ją tej hipotezy; a ich le k tu r a w n ie je d n y m m iejscu s k ła n ia do w niosku, że w ypow iedzi św ia d k ó w m ogły być n a w e t k o n tro lo w an e przez f u n k c jo n a riu s z y Zakonu.
S i e j a n K w i a t k o w s k i E r i c h M a s c h k e , P r e u s s e n . D a s W e r d e n , e i n e s d e u t s c h e n S t a m m e s n a m e n s . D o m u s h o s p i t a l i s T h e u t o n l c o r u m . E u r o p ä i s c h e V e r b i n d u n g s l i n i e n d e r D e u t s c h o r d e n s g e s c h i c h t e . G e s a m m e l t e A u f s ä t z e a u s d e n J a h r e n 1931— 3963, B d . 10. Q u e l l e n u n d S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e d e s D e u t s c h e n O r d e n s , H e r a u s g e g e b e n v o n P . D r K l e m e n s W i e s e r O . T . u n d D r . U d o A r n o l d u n t e r d e r P a t r o n a n z d e s D e u t s c h e n O r d e n s , B o n n - G o d e s b e r g 1970 *
N a p o d s ta w ie b o g a te j d o k u m e n ta c ji źró d ło w ej E. M asch k e p rz e d s ta w ił ew olucję, ja k ą p rzeszła n a zw a k r a ju zam ieszkałego p rzez p lem io n a P ru só w . N azw a ta pozostała ró w n ie ż p o p o d b o ju k rzy żack im , n a stęp n ie została ro z c iągnięta n a P o m o rz e G dań sk ie, po jego w c ielen iu do p a ń s tw a z akonnego w 1309 ro k u (łacińska P o m o ra n ia u stą p iła ostateczn ie m ie jsc u n a zw ie P r u s sia w X V w ieku). Po p o k o ju to ru ń s k im w 1466 ro k u rozróżniano już tylko P r u s y — K ró le w s k ie b ą d ź Z akonne.
A u to ra całkow icie n ie in te r e s u ją p ó źniejsze m e ta m o rfo z y toponim iczne k tó r e sp ra w iły , że po X V I w ie k u p o ja w iły się d alsze u z u p e łn ie n ia n azw y „ P r u s y ” : Książęce, Polskie, S ta re, W schodnie, Z achodnie. P o p rz e s ta je on na analizie źródłow ej p ie rw o tn e j i ogólnej n a zw y k r a j u (po n iem ieck u das P r e u s
sen), a b y m óc p rz y stąp ić do ró w n ie ż źródłow ej a n alizy h isto ry cz n ej n a zw y
ludności (po n iem iec k u die Preussen). Dla o d ró żn ien ia P r u s ó w od późn iej szych P r u s a k ó w p r z y jm u je on dla p lem io n b a łty js k ic h m iędzy u jściem W isły i N ie m n a n a zw ę P r u s s e n (p rzy m io tn ik : p ru ssisch , w o d ró ż n ie n iu od p r f tis -
sisch, odnoszącego się do P ru s ak ó w , a n ie P ru só w ), a p o słu g u je się w tekście
ró w n ież śre d n io w iec zn y m i n iem iec k im i lu b łaciń sk im i fo rm am i, o k re ślając y m i m ieszk ań có w k r a ju , a więc: Pruessen, P r u tze n , P ruzin, P ru zz e, P rew sen , P r u w -
sze, Pru se n; gentes de Prussia, h o m in e s de Prussia, P ruceni, P rutens es , P r u - tinense s, P ru th en i.
Dla M aschkego n ie u leg à w ątpliw ości, że n iem iec k ie słow o die P r e u sse n nie w y w o d zi się od die P r u s s en (a w ięc od p ie rw o tn e j ludności), lecz od geograficzn ej n a zw y k r a ju , k tó r ą to n a zw ę (Pru sy , das P reussen) w w y n ik u — p rz e k o n y w u ją co p rz e d sta w io n e j p rzez niego — ew olucji p rz y ję to w odniesie n iu do p a ń s tw a zakonnego, n a jp ie rw poza jego g ra n icam i, a n a stęp n ie do p iero z aa k ce p to w an o w ty m p a ń s tw ie jak o w ła sn ą .
A k c ep tu jąc te n rozw ój g en ety czn y n a z w y m iejsco w ej „ P r u s y ” (das P r e u s
sen), w a r to zw rócić u w a g ę na w y k a z a n y p rzez M aschkego fa k t, że zw yczaj
n a z y w a n ia P r u s a k a m i m ieszk ań có w p a ń s tw a zakonnego, a w ięc ró w n ie ż ' ludności po ch o d zen ia inn eg o niż p ru s k ie — (die Pre ussen) w yszedł ze s tro n y polskiej, za p a n o w a n ia K azim ierz a W ielkiego, w połow ie X IV w iek u . P o c z ąt k ow o o k re ślen ie P r u tin e n s e s czy też P r u t e n i stosow ano w p o lsk ich d o k u m e n ta c h p is a n y ch po łacinie w y m ien n ie z C rucije ri. T ak w ięc służyło ono
14 A . T r i l l e r , D i e h e i l i g e D o r o t h e a , s. 22 i n .
4 O m a w i a n y a r t y k u ł u k a z a ł s i ę p o r a z p i e r w s z y w 1955 r o k u w O s t d e u t s c h e W i s s e n s c h a f t B d . 2, s s . 116— 156, n a s t ę p n i e z a ś z o s t a ł p r z e d r u k o w a n y w k s i ą ż c e w y d a n e j z o k a z j i s z e ś ć d z i e s i ą t e j r o c z n i c y u r o d z i n a u t o r a .
Recenzje i omówienia 4 6 1
w ów czas n a oznaczenie zdobyw ców i g r u p y p rzyw ódczej, rząd zącej nowo u tw o rz o n y m p a ń stw e m .
N a te r e n a c h p r u s k ic h (ściślej: p o p ru sk ich ) w okresie p ierw szy c h d w u stu leci istn ie n ia p a ń s tw a z akonnego, obok p rz y b y w a ją c y c h tu z z ew n ą trz i u m ie ra ją c y c h w s ta n ie b e zż en n y m C ru c ife ri, u fo rm o w ała się jed n a k że g r u p a m ie sz k ań c ó w ju ż tu u ro d z o n y ch w d ru g im i n a s tę p n y c h p o koleniach osadniczych. E. M aschke d o strzeg a w niej ty lk o i w y łączn ie p o to m k ó w n ie- m ieck icm kolonistów , ty ch , k tó rz y z ra cji sw ego p o ehodzenina stali się w p a ń s tw ie z ak o n n y m e litą sp o łeczeń stw a stan o w eg o (ry ce rstw o św ieckie p rz ek sz tałc ając e się w szlach tę-ziem iań stw o , d u c h o w ień stw o św ieckie, m iesz czan — ci o sta tn i ro śli w siłę dzięki rozw ojow i ta k ic h m iast, ja k G dańsk, Elbląg, T oruń).
W rzeczyw istości jed n a k , czego E. M aschke n ie chce dostrzec, oprócz p o to m k ó w n iem iec k ic h o sad n ik ó w do au to c h to n ic zn e j społeczności w k r a ju P r u s ó w należeli ró w n ież in n i osadnicy, m ó w iący po p o lsk u lu b po litew sku. N ależeli do n iej ró w n ie ż „ p ru scy P r u s a c y ” czyli p o to m k o w ie po d b itej ludności k r a ju .
W X V w ie k u z a ry s o w u je się w y r a ź n y a n ta g o n izm m ięd zy zak o n n y m i p a n am i, n a d a l p rz y b y w a ją c y m i do P r u s z niem ieckiego Z ach o d u w p ierw szy m i o s ta tn im z a ra z e m p o k o len iu a m ie jsco w ą e litą stanow ą, ró w n ież g erm a ń sk ą , lecz już k o e g zy s tu jącą z Polską. E. M aschke odno to w u je w zasadzie tylko te d w a ro d z aje n iem iec k ic h P ru s a k ó w , su g e ru ją c zarazem , że z biegiem czasu z n iem iec k ą (ziem iańską, m ieszczań sk ą i chłopską) elitą w p a ń s tw ie już r a czej s ta n o w y m n iż z ak o n n y m a s y m ilu ją się n ależący do gorszej k ate g o rii ludności „ starzy P ru s o w ie ” (P r u s s en , „p ru scy P r u s a c y ”). O asym ilacji tych o s ta tn ic h z p o lsk im i i lite w sk im i P r u s a k a m i E. M aschke zd aje się nic nie wiedzieć, podobnie ja k o opinii, ja k ą jeszcze w połow ie X IX w ie k u w y ra ża ł je d e n z o s ta tn ic h n iem ieck ich P ru s a k ó w , a .m o ż e już raczej p r u s k i N iem iec A u g u s t E d w a rd P reu ss. W sw ej książce Preussische L a n d e s - u n d V o l k s
k u n d e o der B es ch r eib u n g v o n P re u sse n (K önigsberg 1835), na stro n a c h 224,
232, 238, dzielił on ludność ów czesnej p ro w in c ji P r u s y W schodnie n a n a p ły w o w ą i n a „ p o to m k ó w d a w n y ch m ie sz k ań c ó w ”, zaliczając do lu d n o ści n a p ły w o w e j Niem ców , a do „p o to m k ó w d a w n y ch m ieszk ań có w ” L itw in ó w i P o la k ó w („A. N a c h k o m m e n d e r A lten. Diese sind 1. die L i t h a u e r 2. Die P o l e n B. E in g e w a n d e r t e Seit je n e r Z eit ist P re u s s e n als eine grosse K olonie D e u tsc h la n d s a n zu sch au en , d e n n d e r K e r n se in er B e v ö lk e ru n g ist deutsch.. 28 R itte r n e b s t 100 R eisigen u n t e r H e rm a n n von B alk w a re n die e rs te n d e u tsch en K olonisten in P reu ssen . Sie k a m e n a b e r n ic h t m it G e räth e n f rie d lic h e r L a n d e sb e b au u n g , d e r P flu g s c h a a r u n d d e r A ern tesich el, s o n d e rn g e h a rn is c h t, m it L an z e u n d S c h w e r t”).
Nie u w z g lęd n iając ew olucji, ja k ą po X V w ie k u przech o d ziła n ie ty lk o n a zw a k r a j u (Prusy, das Preussen), ale .też jego m ie sz k ań c ó w (P ru sa c y , die
Preussen) E. M asch k e w zakończeniu sw ego a r ty k u ł u pisze, że „ h is to ria tej
n a zw y n ie je s t h is to rią p o w s ta n ia i u fo rm u ło w a n ia niem ieckiego nowego p lem ien ia P r u s a k ó w (des d e u ts ch e n N e u sta m m en s der Preussen), lecz sto- p n io m ie rze m słu żący m do b a d a n ia tego ргосеэц w jego ro z w o ju ” .
M etodologiczny b łą d z a w a r ty w o k reślen iu N iem ców m ie sz k ają cy c h na w schód od B ra n d e n b u rg ii (łącznie z ty m k ra je m ) jako „niem ieckiego nowego p le m ie n ia ” w idoczny jest jeszcze w y ra źn ie j w sfo rm u ło w a n iu , k tó r y m E. M aschke rozpoczął sw oje rozw ażania:
4 6 2
„ P o w s ta n ie n a z w lu d ó w i plem ion, k r a jó w i okolic z a w ie ra w sobie p e w n ą dozę h is to rii p o lity czn ej i d u ch o w ej. Odnosi się to ró w n ie ż do o k re ślenia «P ru sak ó w » ja k o jed n eg o ze w sch o d n io n iem ieck ich plem ion now o- o sad n iczy ch (die B eze ic h n u n g d e r P r e u s s e n als einen o std e u ts ch e n N e u sie d e ls ta m m e s)” .
G e rm a ń s k ie p lem io n a S z w a b ó w (A llem anöw ), F ra n k ó w , B a w aró w , S asó w ' s ta ły się w śre d n io w iec zu n iem iec k ą s u b s ta n c ją n a ro d o w ą. Z n ic h to p ocho dzili zaró w n o ry c erz e zak o n n i (k tó rzy w zasadzie nie pozostaw ili p o to m stw a, a ty lk o ko n cep cje polityczne), ja k i o sad n icy św ieccy, d la k tó r y c h p o to m s tw a różne k r a je n a w schód od Ł ab y , w tej liczbie ró w n ie ż k r a j m iędzy u jściem W isły i u jściem N iem na, s ta ły się ojczyzną. U tw o rzy li oni — od X III do X V III w ie k u — n o w e niem ieckie społeczeństw o, k tó re E. M asehke n azy w a w je d n y m m iejscu „n o w y m p le m ie n ie m P r u s a k ó w ”, w in n y m zaś „w sch o d - n io n ie m ie ck im i p lem io n am i n o w o o s ad n ic zy m i”.
E. M aseh k e n ie jes t zd ecydow any, co w łaściw ie m a b y ć tre ś c ią jego w y w o d ó w — czy „ n iem ieck a n a z w a p le m ie n ia ” (jak czy tam y w ty tu le ) czy też sam o „ n o w e p le m ię ” (w zględnie „now e p le m io n a ” ). O k re ślen ie „ n iem ieck a n a zw a p le m ie n ia ” z a w ie ra w sobie założenie, że p lem ię to nie je s t n iem iec kie. W ta k im p r z y p a d k u a u to r m ógł ograniczyć się do z are je s tro w a n ia i om ó w ie n ia ty c h w y p a d k ó w , w k tó r y c h n iem ieccy lu b in n i sk ry b o w ie piszący po n iem iec k u n o to w a li n a zw y : P r u zin , P r c w s e n , P r u w s z e , P r u t z e n itd (E. M asch- k e d e cy d u je się n a u jed n o lice n ie w form ie „die P r u s s e n ” , a o d ró ż n ie n iu od
„die P r e u s s e n ”).
W ychodząc poza tego ro d z a ju d o k u m en ta cję źródłow ą, a r ty k u ł M aschke- go m a je d n a k n a celu stw o rz en ie pozorów p o d s ta w y n a u k o w ej dla zu p ełn ie innego zag ad n in ia, k tó re w y stąp iło w p ra w d z ie już w in te re s u ją c y m go okresie (do X V I w ieku), ale k tó re n a le ży ro z p a try w a ć ró w n ie ż w sto su n k u do n a s tę p n y c h stuleci, od X V II po XX .
O sad n icy w y w o d zący się z czterech g e rm a ń s k ic h p lem io n (Szwabów, F ra n k ó w , B a w a ró w i Sasów ) tw o rz y li z aró w n o w B ra n d e n b u rg ii, ja k i na Ł użycach, Ś ląsku, P om orzu, w reszcie w ziem i P ru s ó w e lita r n e g r u p y m iesz k ańców . N a w y m ien io n y c h te re n a c h (raczej z osobna n iż łącznie) dochodziło do g e rm a n iz a cji dotychczasow ej ludności łużyckiej, polskiej, p r u s k ie j i lite w skiej, w w y n ik u czego e lita r n e g ru p y p a n u ją c y c h p rz ek sz tałc ały się w ro z w a rs tw io n ą społeczność z u n ifik o w a n ą językow o, lecz m ieszan ą pod w zględem poch o d zen ia etnicznego.
T a k w ięc fo rm u łk ę E. M aschkego „w schodnioniem ieekie p lem iona now o- osadnicze” n a leżało b y raczej zastąp ić fo rm u łk ą „m ieszane etnicznie p lem iona p o słu g u jąc e się języ k iem n iem iec k im ” .
D opiero w X IX w ie k u te „m ieszane p le m io n a ” z am iesz k u jąc e B r a n d e n b u rg ię, Śląsk, P om orze (od Szczecina po G dańsk) a k ce p tu ją , a w łaściw ie zm uszone są zaak cep to w ać n a rzu co n ą przez p r u s k ą pań stw o w o ść nazw ę „ P ru s a c y ” , p rz y czym n à Ł uży cach (uprzednio saskich) i n a W arm ii (przez 300 la t polskiej) to p rz em ia n o w a n ie n a p o ty k a n a zd ec y d o w a n ą niechęć, ró w n ież ze s tr o n y n iem iec k ic h Ł u ży czan i n iem ieck ich W arm ia k ó w .
O z in te g ro w a n iu „w sch o d n io n iem ieck ich p lem io n no w o o sad n iczy ch ” w „niem ieckie n o w e plem ię P r u s a k ó w ” (idąc to k iem m y ślen ia E. M aschkego) m o żn a w ięc m ów ić dopiero w okresie rz ąd ó w B ism arc k a, jak o o u w ień cze n iu w ielow iekow ego p ro c esu rozw ojow ego o b ejm u jąceg o zaró w n o p o to m k ó w osad n ik ó w szw abskich, fran k o ń s k ich , b a w a rs k ic h i saskich, ja k i p o to m k ó w
Recenzje i omówienia 4 6 3
z a s y m ilo w an y c h z p rz y b y sza m i S ło w ia n (a n ad N ie m n e m też Litw inów ). T a k w ięc cen n a p u b lik a c ja źró d ło w a na te m a t X III— X V I w ieku, k tó ra zasłu g u je n a u w a g ę w s zy s tk ic h in te re s u ją c y c h się ś ro d k o w o eu ro p e js k im średniow ieczem , o trzy m ała n ie ty lk o w p ro w a d z a ją c y w b łąd ty tu ł, ale też nie n a d a ją c e się do p rz y ję cia s p e k u lac je n a zew n icze w e w stęp ie i w zakończeniu, służące n ie celom bad aw czy m , lecz p o lity czn o -p ro p a g an d o w y m .
E dw ard M a r tu s z e w s k i
T o m a s z B i e l a w s k i , M y ś l i w i e c , O p r a c o w a l i i w s t ę p e m p o p r z e d z i l i Z b i g n i e w N o w a k i W a c ł a w O d y n i e c . W y d a w n i c t w o „ P o j e z i e r z e ” , O l s z t y n 1980. S e r i a : L i t e r a t u r a W a r m i i i M a z u r w d a w n y c h w i e k a c h , s s . L X I I + 1 0 8 .
P o d k oniec 1980 ro k u w serii „ L ite r a tu r a W arm ii i M azu r w d a w n y ch w ie k a c h ” w y d a n a została k o le jn a pozycja: T om asza B ielaw skiego M yśliw iec.
U tw ó r T o m asza B ielaw skiego n ie b y ł w zasadzie w z n a w ia n y jako sa m o d z ieln a k sią żk a od czasu pierw szeg o w y d a n ia, tj. od r o k u 1595. W y d ał ją co p r a w d a w 1914 r o k u Jó z e f R ostafiński, b o tan ik , zoolog i h is to ry k n a u k p rz y ro d n icz y ch je d n a k łącznie z pięciom a in n y m i m y śliw sk im i te k s ta m i sta ro p o l sk im i jak o 64 to m „B ib lio tek i P isa rz ó w P o lsk ic h ” . P u b lik a c ja B ielaw skiego d o stę p n a b y ła je d y n ie w d u ż y ch b ib lio tek ach . D zięki in ic jaty w ie w y d a w n ic t w a „P o jez ierz e ” d o trze ona n ie ty lk o do r ą k filologów lecz i bibliofilów - -m y śliw y ch .
W nocie e d y to rs k ie j Z b ig n iew N ow ak, a u to r w s tę p u in fo rm u je c zy teln i ka, że to w y d a n ie M y ś liw c a m a c h a r a k te r k ry ty cz n y , a pod w zględem e d y to r s k im zostało o p ra co w a n e zgodnie z obow iązu jący m i w spółcześnie zalece n ia m i dla te k s tó w sta ro p o ls k ic h w w e rs ji p o p u larn o n a u k o w e j. .
N ie zb y t p re c y z y jn ie ro zgraniczono s p ra w y a u to rs tw a w s tę p u i k o m e n ta rza. N a k a rc ie ty tu ło w e j czy tam y : „O p raco w ali i w stęp em o p a trz y li Z b i g n iew N o w ak W ac ła w O d y n iec”. A w ięc ta k w stęp, ja k i k o m e n ta rz b y łb y a u to r s tw a d w ó ch osób. C z y te ln ik a u tw ie rd z a w ty m p rz e k o n a n iu p o n ad to spis treści, w k tó r y m n i e p o d a je się ani a u to rs tw a w s tę p u a n i k o m en ta rz a . P r z y le k tu r z e w s tę p u o k a zu je się, że jego p ierw szą część z a ty tu ło w a n ą Echa
m y ś l i w s k ie w lite ra tu rze p o ls k ie j X V I w i e k u n a p is ał Z bigniew Now ak, n a to
m ia s t część d r u g ą O m y ś liw c a c h P rus K r ó le w s k ic h o p raco w ał W ac ła w O d y niec. K o m e n ta rz n ie jes t sy g n o w a n y ż a d n y m n azw is k ie m i do p iero on, należy przypuszczać, je s t w spólnego au to rs tw a. S p ra w a d ro b n a, je d n a k np. p o m in ię cie n a zw is k n a k a rc ie ty tu ło w e j, a um ieszczenie ich odpow iednio w spisie tre ś c i pozw oliłoby u n ik n ąć pew n eg o zam ieszania.
Co do w stę p u : w y d a je się, że z b y tn im u ła w ie n ie m było o b szern e cyto w an ie tek s tó w J a n a O s tr o r o g a 2 w jego części d ru g iej. Z ab ieg te n stw a rza z resz tą w ra ż e n ie ja k o b y O stro ró g b y ł m y śliw y m P r u s K ró le w sk ich ; ze w szech m ia r n a to m ia s t p o ż ąd a n e b yło z apoznanie czy teln ik a z ty m sła w n y m a u to re m m y śliw sk im — w ie lk im m iło śn ik iem łow ów z o g a ram i — w Echach m y ś l i w
skich , gdzie całkow icie go pom inięto. Rozdział o m y śliw y ch P r u s K r ó le w
1' J . R o s t a f i ń s k i , O m y ś l i s t w i e , k o n i a c h i p s a c h ł o w c z y c h k s i ą ż e k p i ę c i o r o z l a t 1584— 1690, K r a k ó w 1914, s s . X X I I + 552. (H i p p i k a — K . P i e n i ą ż k a , M y ś l i s t w o z o g a r y — J . h r . O s t r o r o g a , G o s p o d a r s t w o j e z d e c k i e — N N s z l a c h c i c a p o l s k i e g o , M y ś l i s t w o p t a s z ę — M . C y g a ń s k i e g o , M y ś l i w i e c — T . B i e l a w s k i e g o ) . 2 M y ś l i s t w o z o g a r y l a n a h r a b i ę z O s t r o r o g a t w o i e w o d y p o z n a ń s k i e g o , w : J . R o s t a f i ń s k i , o p . c i t .
