Małłek, Janusz
Z poszukiwań materiałów do historii
Prus w Skandynawii
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 515-525
1968
J A N U S Z M A Ł Ł E K
Z P O S Z U K IW A Ń M A T E R IA Ł Ó W D O H IS T O R II P R U S W S K A N D Y N A W II
1. W S T Ę P
W ro k u akadem ickim 1966/67 p rzebyw ałem na u n iw ersy tecie w Oslo jako sty p e n d y sta rząd u norw eskiego na podstaw ie um ow y k u ltu ra ln e j p o lsk o -n o r w eskiej. O dw iedziłem wówczas arc h iw a i bib lio tek i S kandynaw ii, zw racając szczególną uw agę na Prussica i w pew nej m ierze na Polonica. W Szw ecji odw iedziłem Sztokholm (R iksarkivet, K ungliga Biblioteket), U ppsalę (Carolina Rediviva), L u n d i G öteborg (biblioteki u n iw ersyteckie); w D anii — K open hagę (R iksarkivet) i A arh u s (biblioteka un iw ersy teck a ); w N orw egii — Oslo (R iksarkivet, biblioteka u niw ersytecka), B ergen (archiw um m iejsk ie, biblio te k a uniw ersytecka).
N iestety, ze w zględów czasow ych i finansow ych nie m ogłem p rz ep ro w a dzić dłuższych b a d a ń w arch iw ach i bibliotekach Szwecji. B adania w Szw ecji i D anii (5 w yjazdów ) objęły okres tylko 3 tygodni. Z tych też w zględów w Sztokholm ie zabrakło m i czasu na pracę w K am m erark iv e t, w U ppsali na p rzejrz en ie w szystkich rękopisów i biblioteki K opernika. Nie byłem w L in köping (korzystałem tylko z k atalo g u rękopisów zn ajdującego się w b ibliotece u n iw ersy teck iej w L und). W K openhadze nie m iałem czasu na B ibliotekę K rólew ską, chociaż w edług zapew nień p an a cand. m ag. Jö rg e n a S teen Je n se- na nie m a tam n ic pow ażniejszego w dziale rękopisów do dziejów P ru s.
N astępnie, co p ra w d a byłem w F in la n d ii (sierpień 1967 r. — K ongres H istoryków N ordyckich), niem niej ze w zględów finansow ych nie mogłem pojechać do T u rk u (Aabo), gdzie są ręk o p isy pru sk ie. O bfity p ro g ram K ongresu nie pozw olił na p rzep ro w ad zen ie k w eren d y w dziale rękopisów biblioteki u n iw ersy teck iej w H elsinkach. W reszcie, jeśli chodzi o N orw egię ł, to o d n ale zienie tu P russiców jest rzeczą całkiem w yjątkow ą.
Z dając sobie sp raw ę z niekom pletności niniejszej p u b lik acji, uw ażam jed n ak , iż b ra k in fo rm acji odnośnie do tej tem aty k i w ym aga od nas d ru k o w an ia choćby niepełnych w yników .
W tym m iejscu chciałbym serdecznie podziękow ać tym w szystkim , którzy p om agali m i w poszukiw aniach w arch iw ach i bib lio tek ach S k andynaw ii: p. rik sa rk iv a ro w i d r D agfinovi M a n n sak ero v i (Oslo, R ik sark iv e t), p. fö rste- ark iv aro w i L arsovi H am re (Oslo, R iksarkivet), p. cand. philol. A n n ie G recie
1 W p rzygotow aniu z n a jd u je się m ój a rty k u ł o arch iw ach N orw egii, który m a się ukazać w „A rcheionie”.
H olm -O lsen (Oslo, biblioteka uniw ersytecka), p. cand. philol. R agnarow i Röed (Oslo, b iblioteka uniw ersytecka), p. doc. d r K nutow i H elle (Bergen), p. dyr. arch iw u m m iejskiego R agenw aldow i Sam dahlow i (Bergen), p. fö rste a rk iv a - row i doc. d r Olafowi Jägerskiöldow i (Sztokholm , R ik sark iv et) i p. a rk iv a rie Sörenow i Tommosowi (Sztokholm, R ik sark iv et), p an i d r B ohrn (Sztokholm , K ungliga B iblioteket), p. d r A dam ow i H eym ow skiem u (Sztokholm , K ungliga Biblioteket), p. prof. Józefow i Trypućce (Uppsala), p. L. P osten (Lund, biblio teka uniw ersytecka, p. cand. mag. H ansow i A nderssonow i (Göteborg), p. d r L. H erlitzow i (Göteborg), p. cand. mag. Jörgenow i Steen Jensenow i (K open haga), p. m gr Bogdanowi W ierzbie (A arhus) i w ielu innym , nie w ym ienionym tu ta j z nazw iska.
2. ZABÖR ARC H IW A LII NA W ARMII PRZEZ SZWEDÓW 30 czerw ca 1626 r. flo ty lla w ojsk szw edzkich pod w odzą G ustaw a Adolfa przeżeglow ała przez Z alew W iślany i zajęła B raniew o. Całą nieom alże biblio tekę jezuitów b ran iew sk ich w raz ze znaczną liczbą rękopisów o d tra n sp o rto w ano do S z w e c ji2 Dziś znaczna część tych rękopisów zn ajd u je się w U ppsaii (piszę o nich d a le j) 3. Już 1 lipca 1626 r. Szw edzi zajęli From bork. Z abrano tu ta j b ibliotekę k ap itu ln ą, w tym księgozbiór M ikołaja K o p ern ik a (dziś znacz na część jego książek w liczbie 35 z notam i na m arginesach skreślonych ręk ą K opernika zn ajd u je się w U p p sa ii)4. Z abrano też część arch iw u m k a p itu l n e g o 5, z którego zachow ały się po dzień dzisiejszy w R ik sark iv e t 4 teczki ’. M ateriały zaw a rte w ty ch teczkach nie p rzek raczają chronologicznie roku 1626, a więc pochodzić mogą w yłącznie z zaboru w arm iń sk ich b ibliotek i a r chiw ów w okresie w o jn y G ustaw a A dolfa z Polską. Znaczna część archiw um kapitulnego w arm ińskiego, zaw ierająca m a te ria ły do 1621 r. 7 w róciła ze Szw ecji w latach 1798 i 1802. Część je d n a k zapew ne spłonęła w czasie pożaru Sztokholm u w 1697 r., m. in. protokoły kapituły, a także, być może, część z pozostałości rękopiśm iennych K opernika. N atom iast w 1648 r. część rę k o p i sów pochodzących z P ru s odesłano królow ej K ry sty n ie do Sztokholm u, k tó ra z kolei p rzek azała je do R z y m u B. W końcu trzeb a dodać, iż w śród zrabow a nych przez Szw edów b ibliotek w Pelplinie, O liw ie i D obrym M ieście mogły się znaleźć rów nież rękopisy
W czasie najazd u szw edzkiego K arola X G ustaw a na Polskę zrabow ano przede w szystkim arch iw u m koronne in, choć m ogły się tu znaleźć i Prussica, chociażby z Człuchowa u.
W następnym n ajeździe K aro la X II na Polskę zabrano znaczną część biblioteki i arch iw u m biskupiego w L idzbarku, k tó re u n ik n ęły splądrow ania w poprzednich w ojnach. Od jesieni 1703 r. do czerw ca 1704 r. L id z b ark byl k w a te rą głów ną K arola X II. Z abrano wówczas do Szw ecji 33 obrazy i 7
wo-2 O. W a l d e , S to rh e tstid en s litteriira k rig sb yten , en k u ltu rh is to risk bi- bliografisk studie, t. 1. U ppsala—Stockholm 1916, ss. 53 i n.
3 Zob. s. 17 i n.
4 O. W a 1 d e, op. cit., t. 1, ss. 72 i n. ’ Ibidem , ss. 80 i n.
G Zob. s. 519.
7 F. H i p 1 e r, A nalecta W arm iensia, Z eitsch rift fü r die G eschichte und A lterth u m sk u n d e E rm lan d s, Bd. 5, B rau n sb erg und Leipzig, s. 462.
и О. W a l d e , op. cit., t. 1, ss. 104— 105.
0 Ibidem , ss. 82, 87, 88.
10 Ibidem , s. 24.
11 Ibidem , t. 2, U ppsala—Stockholm 1920, ss. 10—11.
zóvv książek i archiw alii, w śród nich koresp o n d en cję b iskupów w arm iń sk ich . Ich losy były n astęp u jące: część zakupiła b ib lio tek a książęca w G otha, w 1772 r. 4 w olum iny znalazły się w Szczecinie. K orespondencję dotyczącą sp ra w polskich bpa Ja n a D antyszka zab rał do P olski w 1810 r. F eliks B ier nacki (dziś przechow yw ana w Bibliotece C zartoryskich w K rakow ie). Część, bo 24 rękopisy p o darow ał K arol H erm elin w 1767 r. u n iw ersy teto w i w Aabo. N iestety, w iele z nich spłonęło tam w czasie pożaru w 1827 r., je st natom iast w Aabo (Turku) m. in. T ractatus contra Cruciferos, Część rozprzedano, m. in. w 1735 r. b ib lio tek ę H erm elin a, zaw ierającą W arm iana . Na przy k ład E ry k B enzelius k u p ił A cta cum C ruciferos (są to a k ta dotyczące K rzyżaków w P r u sach po roku 1427); on też zrobił odpisy listów b iskupów w arm iń sk ich (dziś w L inköping). Część w reszcie, głów nie koresp o n d en cja bpa Ja n a D antyszka i nieliczne listy M. K o pernika spoczyw ają po dziś dzień w U p p s a li!2. Sporo w reszcie zwrócono do arch iw u m królew ieckiego w latach 1798 i 1802 I2a.
W końcu należy stw ierdzić, iż nie w każdym w yp ad k u m ożna ustalić, w ja k im okresie został k o n k retn y rękopis zab ran y z W arm ii, czy w ogóle z P rus.
O gólnie m ożna je d n a k pow iedzieć, iż rękopisy jezuitów z B ran iew a i a r chiw um k a p itu ln e z F ro m b o rk a zostały zab ran e w 1626 r., Prussic a za w a rte w E xtranea vol. 132— 134 13, mim o iż w in w e n ta rz u szw edzkim zaliczono do zaboru z la t 1655—1660, w istocie pochodzą z 1626 r., gdyż chronologicznie nie p rzek ra c z a ją te j d aty i w reszcie archiw um b isk u p ie z L id z b a rk a zostało zrabow ane w la ta c h 1703—1704.
3. DOTYCHCZASOWE POSZU K IW A N IA MATERIAŁÓW DO H IS T O R II PRU S W SZW ECJI
Początki naukow ych poszukiw ań w Szw ecji w iążą się z nazw iskiem Leopolda P r o w e g o 14, rodem z T orunia, k tó ry w 1852 r. na koszt rządu p ruskiego przeprow adził sześciotygodniow e poszukiw ania w Szw ecji, zw łaszcza pod k ątem C opernicanów . W yraził on pogląd, iż zbiorów W arm ianów i w ogóle
P russiców w Szw ecji nie należy a n i przeceniać, ani nie d o c e n ia ć 1S. Z biory
te nie znalazły się bow iem tylko w rę k u państw a, lecz tak że w rę k a c h g e n e rałów , czy też zgoła osób pry w atn y ch . L. P ro w e przypuszcza, iż n ik łą sp u ś ciznę po K o p ern ik u należy w iązać z fak tem celowego w y b ran ia tych m a te riałó w przez kogoś w przeszłości. M niem anie powyższe po tw ierd załb y fak t, iż rów nież listy J. D antyszka zostały zab ran e z R ik sa rk iv e t i przeszły do U p p s a li16. Czy w ięc spuścizna ręk o p iśm ien n a K o pernika była ta k skrom na, czy spłonęła ona w czasie pożaru S ztokholm u w 1697 r., czy też znikła, aby kiedyś się jeszcze odnaleźć?
W 23 la ta później p ra c u je w Szw ecji M aksym ilian C u r t z e 17, o d n ajd u jąc noty pochodzące z rę k i w ielkiego astronom a. U koronow aniem poszukiw ań w Szw ecji odnośnie do spuścizny K o pernika były b ad an ia L. A. B i r k e n m a
-12 Cały ten fra g m e n t zob. O. W a l d e , op. cit., t. 2, ss. 179—187. 12a F. H i p 1 e r, op. cit., s. 462.
n Zob. s. 519.
14 L. P r o w e , M itteilu n g en aus Schw edischen A rc h iv e n u n d B ib lio th e
k e n , B erlin 1853.
15 Ibidem , s. 3. Jli Ibidem , s. 5.
j i e r a18 w latach 1897, 1908 і 1911. Tym czasem w 1874 r. F. H i p i e r19 na podstaw ie pracy L. Prow ego, oraz dzięki wypożyczeniom z U ppsali i L in köping, opisał szczegółowo szereg W arm ianów.
In n y badacz w arm iń sk i, k tó ry odw iedził Szw ecję, J. K o l b e r g 20, zajm o w ał się zaborem bibliotek w arm iń sk ich przez Szwedów, p o m ijając archiw alia. W reszcie kom pleksow e b ad an ia nad zaborem P oloniców przez Szwedów p rzeprow adziła w 1914 r. ekspedycja A kadem ii U m iejętności w składzie: E. B a r w i ń s k i , J. Ł o ś , L. B i r k e n m a j e r i A. B i r k e n m a j e r , a ogło szone przez ekspedycję sp ra w o z d a n ien zaw iera rów nież w iele W arm ianów . A utor w stę p u do spraw ozdania E. B a r w i ń s k i22 sądził, iż n ie było wywozu b ibliotek i archiw ów do Szw ecji za K aro la X II. Tym czasem O. W a l d e 2J dow odnie w ykazał, iż w łaśnie w tym czasie zrabow ano zbiory biblioteki lid zb arsk iej. Tego sam ego zdania był też A. B i r k e n m a j e r 4
Całą w iedzę o zdobyczach bibliotek i a rch iw alii przez Szwedów p odsu m ow ał cytow any już badacz szwedzki, O. W a ld e 25; obszerne om ów ienie tej pracy znajdujem y w e w spom nianej już pracy A. B irk en m ajera. P ra c a W alde- go, dochodząca do 1000 stron, jest w dalszym ciągu podstaw ow ym opracow a niem do w szelkich b ad ań nad tą problem atyką. Je st ona zbyt w ąsko, jak dotąd, w ykorzystyw ana przez naszą n au k ę z tych chyba przede w szystkim w zględów , iż napisana je st w języku szw edzkim , w ciąż m ało znanym w śród h istoryków i bibliofilów polskich.
N ow ym krokiem w „podboju” m ateriałó w do h isto rii P ru s w Szw ecji była ekspedycja P o lsk iej A kadem ii N auk w 1955 r. w składzie: prof. d r M. M a ł o - w i s t i kand. n au k A. M ą c z a k , k tó ra przyw iozła z Szw ecji 100 000 k la te k m ik ro film o w y c h 26, w tym też m a te ria ły do h isto rii P ru s. N owe in fo rm acje o poszukiw aniach głów nie bibliotecznych, prow adzonych w latach 1938—1939, ogłosił przed p aru la ty Cz. P i l i c h o w s k i 27. W 1959 r. K. S 1 a s к i20 p rz e prow adził poszukiw ania źródeł do k o n tak tó w naukow ych polsko-szw edzkich.
18 L. A. B i r k e n m a j e r , M ikołaj K o p ern ik, K rak ó w 1900; tenże, S tr o
m ata Copernicana, K rak ó w 1924.
19 F. H i p 1 e r, op. cit.
20 J. K o l b e r g , Die In ku n a b eln aus erm ländischen B e sitz a u f sc h w e
dischen B ibliotheken, Z eitsch rift fü r die G eschichte u n d A lterth u m sk u n d e
E rm lands, Bd. 18, ss. 94— 137, tenże, B ücher aus erm ländischen B ib lio th eke n
an Schw eden, Z eitsch rift fü r die G eschichte und A lte rth u m sk u n d e E rm lands,
Bd. 19, ss. 496—512.
21 E. B a r w i ń s k i , L. B i r k e n m a j e r , J. Ł o ś , S p raw ozdanie z poszu
k iw a ń w S zw e c ji dokonanych z ram ienia A k a d e m ii U m iejętności, K ra
ków 1911.
22 Ibidem , s. X.
23 O. W a 1 d e, op. cit., t. 2, ss. 179 i n.
24 A. B i r k e n m a j e r , K siążka O ttona W aldego o szw ed zkich zd o b y
czach bibliotecznych — E x libris, zeszyt V, ss. 11—12.
25 O. W a l d e , op. cit.
26 A. M ą c z а к, P osiedzenie naukow ego d ziału historii pow szechnej I n s ty
tu tu H istorii P A N pośw ięcone w y n ik o m p rzeprow adzonych w S zw e c ji p o szu k iw a ń źródłow ych (7 czerw ca 1955), K w a rta ln ik H istoryczny, t. 62, z. 6, 1955, s. 162; tenże, W y n ik i p o szu kiw a ń źró d ło w yc h dotyczących w o jn y polsko-
-szw e d zk ie j 1655— 1660 dokonanych w S zw ecji w 1955 r., P rzegląd H istorycz
ny, t. 47, z. 1, 1956, s. 127.
27 Cz. P i l i c h o w s k i , Z d zie jó w szw e d zk ic h zaborów bibliotek i archi
w ó w polskich w X V I I — X V I I I w., Rocznik G dański, t. 16—18, 1958—1959.
G dańsk 1960, ss. 127—179; tenże, N ieznane Polonica w b ibliotekach szw e d z
kich, G dańsk 1962.
28 K. Ś l ą s k i , W y n ik i p o szu kiw a ń źró d ło w ych dotyczących ko n ta k tó w
n a u ko w ych p o lsk o -szw e d zkich doko n a n ych w zbiorach szw ed zkich w 1959 roku, P rzegląd H istoryczny, t. 52, z. 4, W arszaw a 1961, ss. 765—774.
O stosunkach naukow ych szw edzko-polskich, z u w ypukleniem sp raw y zaboru arch iw alii, p isa ł J. M a 11 e к и. W arte specjalnego po d k reślen ia są prace profesora u n iw ersy tetu w U ppsali, J. T r y p u ć k i 30, dotyczące P oloniców bibliotecznych w U ppsali. N iem niej od czasów L. P r o w e g o b ra k było na dobre szerszej in fo rm acji o m ateriałach do h isto rii P ru s w Szwecji.
4. M A TERIAŁY DO H IS T O R II PRU S W SZW ECJI S z t o k h o l m
A. R ik sark iv e t
W d ziale E x tra n e a I X P olen эт:
a) H andlingar och brev (akta i listy) z n a jd u ją się n a stę p u ją c e m a teriały : 1. H u vu d serie (główna seria) 1457— 1699, syg. vol. 75.
2. R iksdagshandlinger (akta sejm ow e) syg. vol. 77.
3. T ill S verig e u n d er K arl X G ustavs k rig förda polska a rk iv tidigare fö r-
varade і O xen stiern ska arłciuet p a T idö (do Szw ecji zab ran o p olskie a r
chiw um podczas w o jn y K aro la X G ustaw a, przechow yw ane tym czasow o w a rch iw u m O x en stiern ó w w Tido), syg. vol. 78—134.
4. Interciperade brev — 1600 t. (listy X V II-w ieczne), syg. vol. 135.
5. A viso r 1515— 1614 (gazety) syg. vol. 145.
6. T ry c k (druki) syg. vol. 145.
7. Bihang: E rm land handlinger och brev. K a p ite la rk iv e t i E rm land (Dodatek: W arm iń sk ie a k ta i listy. A rchiw um K a p itu ln e w arm iń sk ie) syg. vol. 146 —149.
In tereso w ać nas tu będą tylko m a te ria ły dotyczące dziejów P ru s. I tak w b. a rch iw u m O x en stiern y , k tó re od r. 1848 weszło w sk ład R ik sark iv e t, m am y trz y teczki.
Vol. 132. Są tu: listy A d ria n a w W eiblingen, ks. A lb rech ta, a k ta kom isji elb ląsk iej do negocjacji angielskich z w rześnia 1586 r.; S c rip tu m contra F eu
d u m D ucatus P russiae pro Regno ac R eipub. Polona (2 egz.), w ypow iedzenia
posłuszeństw a w ielkiem u m istrzow i przez stan y p ru sk ie (1454), listy K azim ie rza Jagiellończyka, p rzy w ilej E lbląga z 1457 r., jak ieś n a d a n ie ks. A lb rech ta, reces sejm u styczniow ego 1566 r. w K rólew cu, w y ją tk i zeznań now ych radców w procesie z 1566 r. w K rólew cu, testa m e n t ks. A lb rech ta z 1569 r., list do m arg rab ieg o Jerzego F ry d e ry k a , ja k iś zestaw chronologiczny (?), długość podróży z K rig d o rffu do K rólew ca z 1612 r. obliczona w m ilach, graw am in a szlachty P ru s K siążęcych z 1615 r., jakieś m a te ria ły dotyczące sądu d w o r skiego.
Vol. 133. Są tu : a k ta dotyczące w y ręb u lasów m alborskich, k tórych ,,zażyw a” sta ro sta sztum ski w języku polskim (nie datow ane), spis p a ra fii na M ałej i Dużej Ż uław ie, a k ta p ru sk o -e le k to rsk ie z 1620 r., sporo a k t dotyczących P ru s K siążęcych z 1621 r., C atholicorum D ucatus Prussiae G raw am ina z 1621 r. (kilka pism ) i P ro te sta tio elek to ra Jerzego W ilhelm a.
Vol. 134. Są tu: d iariu sz procesu now ych radców z 1566 r. oraz reces sejm u P ru s K siążęcych z 1621 r.
23 J. M a 11 e k, S to su n k i n a u ko w e p o lsk o -szw e d zk ie od X V I— X X w., Ko m u n ik a ty In sty tu tu B ałtyckiego, G dańsk, zeszyt trzeci, styczeń 1966, ss. 73—90. Zob. uzupełnienia do a rty k u łu w recen zji K. Ś l ą s k i e g o , K o m u n ik aty I n sty tu tu Bałtyckiego, G dańsk, zeszyt czw arty, czerw iec 1966, ss. 106— 108.
30 M. in. J. T r y p u ć k o , Polonica vetera upsalensia, U ppsala 1958.
31 In w e n ta rz do E xtranea I X — Polen w raz ze w stępem n ap isał Kils F. H o l m .
Znaczną część m ateriałó w zaw artych w vol. 132—134 opisał L. P r o w e 32, jed n ak nie w edług ich zaw artości, lecz w g u k ład u rzeczowego. Pochodzą one n iew ątp liw ie ze zbioru zrabow anego w w ojnie 1626 r.
Z kolei przejdziem y do 4 teczek z arch iw u m kapitulnego we F rom borku, zabranych w 1626 г., k tórych in w en tarz sporządził w 1900 r. L au ritz W e i - b u l i 33.
Vol. 146. Są tu: Ratio offici) Custodia Ecclesie W arm iensis perceptorum et
exp o sito ru m 1493—1563, A cta B althasaris S to ckfisc h a dm inistratoris E piscopa
tu s W arm iensis in absentia L uce episcopi 1503—1508, ra c h u n k i k a p itu ły w a r m iń sk iej z la t 1508—1568, list ks. A lb rech ta do k a p itu ły w arm iń sk iej z 1541 r., księga służb w ojskow ych (M usterzettel) z czasów K rom era po ro k u 1580 (w 2 egz.), w reszcie spis jezior w k a m e ra ta c h biskupstw a w arm ińskiego w ję zyku polskim z końca XVI w ieku.
Ratio officij..., acta S tockfischa, ra c h u n k i k ap itu ły w arm iń sk iej odnalazł
L. B i r k e n m a j e r 34, o księdze służb w spom ina L. P r o w e 35; spis jezior nie był dotychczas znany. R ękopis te n w y d ru k o w ali niedaw no: d r Je rzy M a c i e j e w s k i (językoznaw ca) i d r Ja n u sz M a ł ł e k (historyk) przy ko n su ltacji sp e cjalisty w zak resie n azew nictw a G ustaw a L e y d i n g a 30.
Vol. 147. Są tu : sk a rg a k a p itu ły w arm iń sk iej przeciw ko w. m istrzow i A lb re c h tow i z 1521 r., potw ierdzenie n ad an ia P ru s przez K o n rad a . M azowieckiego przez papieża G rzegorza z 1226 r., przy w ileje w arm iń sk ie z la t 1320 i 1427, ak ta w izytacji Olsztyna z la t 1570, 1572, 1582, 1589, 1620 i inne.
Skargę k a p itu ły w arm iń sk iej p rzed ru k o w ał L. P r o w e 37. Szczegółowy opis a k t dotyczących O lsztyna, tak że u L. P r o w e g o 33, za nim w iadom ości te p rzed ru k o w ał F. H i p 1 e r 3!).
Vol. 148. Są tu : list k a p itu ły do króla polskiego z 22 lipca 1516 r., listy ks. A lbrechta do k a p itu ły w a rm iń sk iej (osobna teczka), listy biskupów w a rm iń skich, papieży i królów polskich do k a p itu ły w arm iń sk iej. D okładny opis d ają L. P r o w e40 i F. И i p 1 e r 41.
Vol. 149. Są tu : listy m ożnych z P ru s K siążęcych i K rólew skich, ta k ż e B ra niew a oraz jak iś elab o rat w języku polskim , którego au to ra d o p a tru je się arch iw ista w St. H ozjuszu. M. in. są: z 13 lutego 1562 r. list Ja n a Ja k u b a E rb tru ch sesa zu W aldburg, w ó jta Sam bii (z siedzibą w R ybakach) do m iasta Pieniężna, z 28 k w ietn ia 1568 r. list m. M uhlhausen do ks. A lb rech ta F ry d e ry k a z 9 m a ja 1549, list F ab ian a Cemy, kasztelana gdańskiego do ks. A lb rech ta, z 28 stycznia 1583 r. z L id z b ark a list J. A lb rech ta E u lenburga, F ry d e ry k a A ulacka i K rzysztofa D ehle do m arg rab ieg o Jerzego F ry d e ry k a . Teczka ta nie została opisana przez L. P r o w e g o ani F. H i p 1 e r a.
E xtra n ea vol. 146—149 zostały m ik rofilm ow ane przez ekspedycję P A N -u
w 1955 r. i jako negatyw z n a jd u ją się w zbiorach A G A D -u 42, ta k że stoją one do dyspozycji polskich badaczy.
32 L. P r o w e , op. cit., ss. 39—40.
"3 L. W e i b u l l , K a p ite la rk iv e t u. E rm land (maszynopis), 1900.
34 L. B i r k e n m a j e r , Stro m a ta Copernicana, K rak ó w 1924, ss. 269— 278, 282.
35 L. P r o w e , op. c it, s. 40.
3G G. L e y d i n g, J. M a c i e j e w s k i , J. M a ł ł e k , Spis jezior i staw ów
w kom ornictw ach W arm ii b isk u p ie j z końca X V I w ie k u , K o m u n ik aty M azu r
sko-W arm ińskie, 1968, n r 2, ss. 263—276.
37 L. P r o w e, op. cit., ss. 6—9.
38 L. P r o w e, op. cit., ss. 33—34.
39 F. H i p l e r , op. cit., ss. 460—461.
40 L. P r o w e, op. cit., ss. 22—32.
41 F. H i p 1 e r, op. cit., ss. 458—460.
42 K atalog m ikrofilm ów i fotokopii poloniców z arch iw ó w zagranicznych
Poza w yżej w ym ienionym i w olum inam i p rzejrz ałem w R ik sa rk iv e t vol.
334— 343 b z S koklostersam lingen; i ta k w vol. 341 odnalazł się koncept listu nieznanego n adaw cy do księcia A lb rech ta, bez daty, w vol. 341 — koncept listu sędziów m azow ieckich do księcia A lb rech ta w sp raw ie dziedziczenia Za- kobielskich w pow iecie nidzickim . Pozostałe m a te ria ły nie dotyczyły Prus. W dziale L ivonica I n r 1—50 43 są listy z In fla n t do księcia A lb rech ta z lat 1557, 1558, 1560.
B. K ungliga B iblioteket (Biblioteka K rólew ska). Są tu n astęp u jące rękopisy dotyczące dziejów P ru s:
1. C hronik des T eu tsc h en R itter-O rd en s in P reussen, syg. D-1335. W latach 1852— 1855 w ypożyczono do W iednia na życzenie zakonu krzyżackiego. P rz eb y w ający w tym czasie w Szw ecji L. P r o w e nie m ógł z tego pow o du ręk o p isu obejrzeć. W 1860 r. w ypożyczono ten rękopis za p o śred n ic tw em w ładz b erliń sk ich M axow i T o e p p e n o w i 43, k tó ry u sta lił, iż jest to sta rsza k ro n ik a w ielkich m istrzów , d ając rów nocześnie opis tego X V -w iecznego rękopisu.
2. P reussische C hronik bis z u m Jahre 1553, syg. D-1337. Wg L. P r o w e g o K jest to odpis k ro n ik i w ielkich m istrzów + k o n ty n u acja, bez w iększej w artości.
3. B eschreibung des L andtages, A nno 1616 zu K önigsberg. Syg. D-1341 + ko n ty n u acja i dołączone ak ta. O dnotow ał: L. P r o w e47 i Spraw ozdanie
P A U 48.
4. P reussens-historia förlä sn in g a r (objaśnienia h isto rii P ru s do X V III w. w języku szw edzkim ), bez d ato w an ia rękopisu. Z apew ne z X V III w ieku. 5. Sz. G r u n a u , Preussische C hronik. Die 3 le tzte n T ra cta ten X X I I , X X I II ,
X X I V (1525—29). R ękopis X V I-w ieczny, zapew ne odpis.
6. Juris C ulm ensis, liber prim us, ręk o p is z X V I w ieku. Trzy ostatn ie rękopisy dotąd nie były odnotow ane.
W zakończeniu om aw iania rękopisów B iblioteki K rólew skiej w S ztokhol m ie, chciałbym w spom nieć o złożonym tu niedaw no m aszynopisie dużej pracy hr. R aynholda P r z e ź d z i e c k i e g o pt. Pologne et Suède. R elations d y n a
stiques et diplom atiques è tra v ers les siècles. P a r t 1, ss. 586+83 ilu stracje;
P a r t 2, ss. 587—906 + ilu stracje. J e st to historia stosunków szw edzko-polskich od Sygrydy po 1795 r. W pracy tej z n a jd u je rów nież odbicie te m a ty k a h isto rii P rus.
U p p s a l a ( C a r o l i n a R e d i v i v a )
1. W a i b l i n g e n , Cronica v o n A n k u n ft des R itte rlic h e n , T e u tsc h en O r
dens..., Syg. H. 151. Fol. D okładny opis d aje L. P r o w e 15.
2. D eutsche O rdens C hronik. Syg. H. 152. Je st to w y ją te k z m łodszej k ro n ik i opracow ali B. J a g i e ł ł o i H. K a r c z o w a , W arszaw a 1965, ss. 38, 40. B ihang
E rm land: H andlingar och brev k a p ite la rk iv e t i E rm la n d (akta k a p itu ły w a r
m iń sk iej, 1447—1620), syg. vol. 146— 149.
43 In w e n ta rz O rd e n sm ä ste rn a sa rk iv (archiw um m istrza inflanckiego) o p ra cował J. Ax. A l m q u i s t w 1908 r.
44 L . P r o w e, op. cit., s. 43.
43 Scriptores re ru m P russicarum , hrsg. v. T. H i r s c h , M. T o e p p e n, E. S t r e h l k e, Bd. 3, Leipzig 1866, ss. 520—521.
4IÍ L. P r o w e, op. cit., s. 43.
47 Ibidem , s. 43.
48 S p raw ozdanie PAU , s. 192, n r 336.
48 L. P r o w e , op. cit., ss. 48—49.
w ielkich m istrz ó w5(1 z dodatkiem w yliczającym zam ki i m iasta podległe Zakonow i. Nu volget hernach die B eschreibung von L y fla n d t C urlandt,
S a m a iten u n d Sem igallen w ie diese L a n d e durch die S c h w e rtb rü d e r u n d D eutsche O rdens H erren zu m C hristlichen G lauben gebracht w urden.
76 K art. 4°. Ze Z bioru R osenhanów .
3. V ö t t c h e r („B ittan d er”), Chronic des L andes B ruthenia, ietzu n d Preus- sen lan d , 1609, syg. H. 153 Fol. O pis L. P r o w e 51. D odajm y, że k ro n ik a posiada n oty m arg in aln e z geografii P ru s w języku szw edzkim . W 1673 r. k ro n ik a była w posiadaniu Ja n a Rosenhane, później w ręk ach A ndrzeja M enzeliusa.
4. Collectio epistolarum ad Johannem D antiscum episcopum V a rm ien sem , Vol. I. 1520—1538, Vol. II. 1539—1548, Fol. (w łączając korespondencję hiszpańską z la t 1528— 1538) Syg. H. 154, 155. Są tu 2 listy M. K o pernika do J. D antyszka. Opis zbioru d aje L. P r o w e 52, Sp raw ozdanie P A U 53, a bardziej szczegółowo F. H i p l e r 54. O statnio odnotow ał K. Ś l ą s k i 35. M ikrofilm tego zbioru posiada A G A D 5G.
5. P reussische L andesordnungen 1526—1566. Syg. H. 156. Fol. Rękopis odno tow uje Spraw ozdanie P A U 57. K orzystali z niego A ntoni M ą c z a k i F. M. W e r m t er . Z aw iera m .in . a rty k u ły zjazdu w L id z b ark u z 1526 r., treść ord y n acji k ra jo w e j z 1526 r., d ru k o w an ą o rd y n ację k ra jo w ą z 1529 r., pism a k a p itu ły w arm iń sk iej, ak ta dotyczące cechów Św iętej S iekierki i B iskupca (?) z 1531 r., in fo rm acje dotyczące cen i w ynagrodzeń. Ord-
nunge der H aushaltunge u f f A U enstein z 1563 r., to sam o odnośnie do P ie
niężna; w końcu p ro te sta c je k ra ju i stanów K sięstw a P ru sk ieg o i P ru s K rólew skich.
6. E pistolae variorum ad episcopos W arm iae 1524, syg. H. 157. Fol. Treść: 1) listy do biskupów : K rom era, F e rb e ra (1 list od K opernika), Hozjusza, Rudnickiego, L uzjańskiego; 2) listy do J a n a H ozjusza i Ja n a L em annusa; 3) listy od D. C hytraeusa (1595), C. Clusiusa (1577), J. H allw ischa (1531), M ikołaja H unniusa, B. R eu sn era i w ielu innych; 4) list żelazny dla Jerzego i B a ltazara P akebuscha, w ystaw iony przez Jerzego R adziw iłła z 19 s ie rp nia 1583 r. w Rydze, oryginał z pieczęcią; 5) pełnom ocnictw o dla Szym ona R udnickiego i C laudiusa R ango z 12 czerw ca 1604 r., oryginał z pieczęcią;
6) a k ta dotyczące h isto rii polsko-szw edzkiej w la ta c h 1594, 1606, 1612, 1616 (kopie). O zbiorze tym pisze L. P r o w e 58, w ym ieniając tylko część listów , oraz Spraw ozdanie P A U 33.
7. S ta tu ta ecclesiae V arm iensis, Syg. H. 158, (w ydane przez biskupa M arcina K rom era) z dodatkam i z la t 1571, 1573, 1593 i 1600, o statn ie za k an clerza Ja n a P re n ck iu sa. O dnotow uje S p raw ozdanie P A U G0.
8. Cronica des Landes P reussen colligirett d urch Jo hannem B re tk iu m P fa rr-
h errn zu L abiaw A n n o 1578 u n d 1579, Syg. H. 159, Fol. Są to m. in.
przy-50 Scriptores re ru m P russicarum , Bd. 5, ss. 43—144. 51 L. P r o w e, op. cit., ss. 49—50. 52 Ibidem , s. 51. 53 Spraw ozdanie P AU , s. 185, n r 319. 54 F. 1-І i p l e r , op. cit., ss. 429—434. 53 K. Ś l ą s k i , op. cit., s. 767.
50 K atalog m ikrofilm ów ..., s. 44. Rękopisy. Dział H. Z biór M ikołaja Berga. L isty do Ja n a D antyszka, m ateriały dotyczące bisk u p stw a w arm ińskiego i inne, 1526, syg. H. n r 154— 156, AGAD, 546. kl.
37 Spraw ozdanie PAU , ss. 185—186, n r 322. 38 L. P r o w e , op. cit., s. 51.
53 Spraw ozdanie PAU , ss. 182^-184, n r 317. 00 Ibidem , s. 148, n r 243.
■ w ileje m iasta K rólew ca i A kadem ii K rólew ieckiej, a k t dotyczący zaopa trz e n ia obydw u biskupstw , testa m e n t księcia A lbrechta, a k t in w e sty tu ry A lb rech ta F ry d e ry k a , pism a M örlina przeciw D. Voitowi i re p lik a oraz diariusz sejm u i procesu 1566 r. R ękopis zakupiono w 1815 r. od n o ta riu sza B erglinda. Opis u L. P r o w e g o 01.
9. C ulm isches R echt, m it etlich en den Landes u n d der S ta d t D anzig W ill
küren. Ręk. z XVI w. Syg. H. 160. Fol. O praw a pergam inow a, z nazw is
kiem H agenskild Bielke A °—1573. Zakupiono w 1815 r. od n otariusza Berglinda.
10. Ju ris Culm ensis... Cracoviae. A . D. 1598 m ensa M ayo G regorius Z a m sk i
scripsit et in pignus am oris d. A le x a n d ro P rą n d zy sk i d ed it -f C o m p e n d iu m S a n d o w Króla Jegom ości p ra w em ko ro n n y m na d w ie części ro z dzielone p rzez urodzonego Jana Ł ą czy ń skieg o burgrabiego krakow skiego... za ro zka za n ie m Jego K ró le w sk ie j M ości zebrane. Syg. H. 161. 4°. Je st to
k o re k tu ra p ru sk a z 1598 r.
11. P auli C ollegium vo n K önigreich P reussen. S ta tistisc h e (politische) B e
schreibung. Syg. H. 162. 4°.
N atom iast w dziale: H istoriae Borussiae a ntiquae de C ollegii B raunsber-
gensi są n astęp u jące ręk o p isy jezuickie z B ran iew a zab ran e w 1626 r.:
1. D ecreta perpetua P raepositorum generalium S ocietatis Jesu, 62 fol. 4°, Syg. H. 163.
2. Ordo dom esticus co m m u n is provinciae, co n fectu s p rim u m a parte Decio
S trive rio , provinciali Poloniae 1604, deinde ite ru m А: о 1624 re visu s in variis collegiis a rectoribus cum suis consultoribus, et ad e x tr e m u m a parte provinciali cum consultoribus provinciae, 31 fol. 4°, syg. H. 164.
3. Catalogus eorum qui nom ina sua congregationi B. Virg. M ariae a n n u n tia
tae. B runsbergae d ed eru n t ab anno 1579 ad a. 1623, 20 fol. 4°, syg. H. 165.
4. M atricula Congregationi Soc. Jesu B raunsbergensi in sc rip to ru m annis
1602— 1626, fol. Syg. H. 166.
5. L ib er exa m in a tio ru m collegio B raunsbergensi a dscriptorum a. 1596. fol. Syg. H. 167.
6. Catalogus (alphabeticus) eorum o m n iu m qui n om ina sua congregationis
В. V . in Collegio B raunsbergensi Soc. Jesu ded eru n t. In dorso: Catalogus Jesuitarum , 4°, Syg. H. 168.
7. L ib er ra tio n u m Collegii B raunsbergensis 1569—1585. Fol., Syg. H. 169.
8. A n n a le s Congregationis B. M ariae V irg in is in Collegio B raunsbergensi
1590— 1615, 4°; Syg. H. 170.
Z w y jątk iem rękopisu drugiego, Syg. H. 164, w ym ienione w szystkie w sk ró conym zapisie u L. P r o w e g o62 i F. H i p l e r a63 oraz w S p raw ozdaniu
P A U M. R ękopis czw arty (Syg. H. 166), p iąty (H. 167) i szósty (H. 168) opu b li
k ow ał G. L ü h r 65. Na m arg in esie in w e n ta rz a dopisano, iż sporządzono m ik ro film Syg. I. 286 neg. zapew ne dla K. Ś l ą s k i e g o ze w szystkich powyższych rękopisów .
L u n d ( b i b l i o t e k a u n i w e r s y t e c k a )
Z Prussiców nie odnalazłem tu nic. N atom iast z P oloniców: S ig is m u n d i.
A u g u sti regis Poloniae liberae ad diversos 1561— 1568 (w języku polskim i po
61 L. P r o w e, op. cit., s. 50.
ß2 L. P r o w e, op. cit., s. 51.
63 F. H i p 1 e r, op. cit., s. 124.
M S p raw ozdanie P AU , ss. 149—150, n r 244—249 i s. 161, n r 265.
65 G. L ü h r , Die M atrikel des p äpstlichen S em in a rs zu B raunsberg 1578— J579, K önigsberg 1925.
łacinie) syg. H ist. Ry. R ękopis ten odnotow ało Spraw ozdanie P A U Gc i K. Ś l a -s k· i'R7.
G ö t e b o r g B iblioteka u n iw ersy teck a nie zaw iera P russiców.
5. M A TERIAŁY DO H ISTO R II PR U S W D ANII I NORW EGII K o p e n h a g a ( R i k s a r k i v e t )
O zasobach arch iw u m państw ow ego w K openhadze jako podstaw ie do b ad ań nad dziejam i zlew iska B ałtyku ostatnio dobrze in fo rm u je Leon K o c z y 03. A rchiw um to posiada poza tym św ietne d ru k o w an e in w e n ta rz e 09. In teresu jące nas m ateriały do historii P ru s zn ajd u ją się w Dziale Z ag ran icz nym — T y sk e K ancellis Udenrigs)ce A fe e lin g (TKTJA). W ym ieńm y je kolejno: 1. P re u sse n 2526—2539. L isty ks. A lb rech ta do F ry d e ry k a I i C h ristian a III.
Syg. A. I, 1. Teczkę tę w y korzystał w sw ej d y se rtacji A m ery k an in E. E k m a n ™ .
2. P reussen 1540—1543, listy księcia A lb rech ta do C h ristian a III. Syg. A. 1,2. L isty te są często szyfrow ane, jed n ak szczęśliw ie odczytane przez n a d pisanie w spółcześnie.
3. P reussen 1544—1558; listy księcia A lbrechta do C h ristian a III, Syg. A. 1,3. 4. P reussen 1536—1538; listy księcia A lb rech ta do F ry d e ry k a II i dodatek
z luźnym i listam i księcia A lb rech ta do innych psób. Syg. A. I, 4. 5. L isty żony i córki księcia A lbrechta, Syg. A. I, 5.
6. L uźne a k ta dotyczące stosunków P ru s K siążęcych i P o lsk i w la ta c h 1525— 1643. Syg. A. III, 11. Są tu : a) u k ład y E ry k a b runśw ickiego z ks. A lb rech tem z 18 m a ja 1525, odpisy; b) d e k re t cesarsk i z 1530 r. u n iew ażn iający u kład k rak o w sk i 1525 ro k u ; c) suplika m istrza zakonu krzyżackiego W. v. K ro n b erg z 3 czerw ca 1Ô32, odpis; d) suplika m istrza zakonu k rz y żackiego W. v. K ro n b erg do stanów Rzeszy zebranych w A ugsburgu z 23 stycznia 1548 r.; e) zaciąg 500 jezdnych przez ks. A lb rech ta z 18 g ru d nia 1553 r.; f) list F ry d e ry k a II duńskiego do m argrabiego Jerzego F ry deryka, ks. w P ru sach z 18 g ru d n ia 1583 r.; g) dokum enty dotyczące w esela księcia w P ru sach w 1594 r. (lista gości, są tu w ym ienione naz w iska 135 rodzin szlacheckich z P rus); h) d ru k o w an a księga przyw ilejów
P ru s K siążęcych od Z ygm unta A ugusta po czasy Z ygm unta III; i) skarga stanów P ru s Książęcych przeciw B erendtow i v. W aldau z 1 w rześnia 1643 roku.
M ateriały do historii P ru s z n a jd u ją się jeszcze w tym dziale, lecz w re la cjach posłów duńskich, Syg. B. 12, P reussen, G esam trelatio n er 1556, 1564, 1566—67. Są tu re la c je posłów: A. O. K ram p en , E. K robbe i Ja n a S tru b e z 1556 r. oraz Eliasza E isenberga z lat 1564 i 1566—67. Ten o sta tn i dołącza
00 S p raw ozdanie P A U , s. 186, n r 324.
07 K. Ś l ą s k i , op. cit., s. 767.
63 L. K o c z y , A rc h iw u m w K openhadze jako podstaw a do polskich badań
nad d zie ja m i B a łty k u w X V I i X V I I w ., A n tem u rale IX, Roma 1965. Zob.
też L. K o c z y, A k ta polskie w a rc h iw u m p a ń stw o w y m w K openhadze, A r- cheion, IX , W arszaw a 1931, ss. 36—39.
09 T y sk e K ancelli I og derm ed beslaegtede In stitu tio n er. Ved. J. S k a r - g a a r d, V ejledende A rk iv re g istra tu re r, V II, K öbenhavn 1946, T y sk e K a n
celli II, Ved. A. G. H a s s ö og E. K r o m a n , V ejledende A rk iv re g istra tu re r,
XI, K öbenhavn 1962.
70 E, E k m a n , A lb rech t of Prussia and the N othern Powers 1526—1536. Diss. Los A ngeles 1954.
spraw ozdanie odnośnie do oskarżenia now ych radców w P ru sach K siążęcych z jesieni 1566 r.
W szystkie te m a te ria ły w znacznym stopniu w y korzystała I. G r u n d e r - m a η n w m onografii ks. D oroty p r u s k ie jV1.
O s l o
N atom iast w N orw egii, w Bibliotece Szkoły K a te d ra ln e j w Oslo udało mi się zidentyfikow ać frag m en ty rękopisu k o re k tu ry p ru sk ie j z 1598 r. pióra M ikołaja N iew ieścińskiego, odnalezionej przez p. le k to ra F. Bie. W przygoto w an iu zn ajd u je się a rty k u ł o tym in teresu jący m rękopisie, nad k tó ry m p ra cuję w raz z p. F. Bie z Oslo, stąd też nie podaję tu dalszych szczegółów
71 I. G r u n d e r m a n n , H erzogin D orothea v. P reussen 1504—1547, Stu-
clien zu r G eschichte Preussens, Bd. 9. K öln und B erlin 1965.
72 A rty k u ł m a się ukazać w ,,C zasopiśm ie P raw no-Iiistorycznym *’ oraz w tłum aczeniu norw eskim w „H istorisk T id s k rift”.
