Przemoc w rodzinie, zaniedbanie, wiktymizacja pośrednia : wyniki Ogólnopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci

Przemoc w rodzinie, zaniedbanie,

wiktymizacja pośrednia : wyniki

Ogólnopolskiej diagnozy problemu

przemocy wobec dzieci

Dziecko Krzywdzone : teoria, badania, praktyka 12/3, 40-62

Wyniki Ogólnopolskiej diagnozy

problemu przemocy wobec dzieci

SZYMON WÓJCIK

Fundacja Dzieci Niczyje, Uniwersytet Warszawski

Artykuł przedstawia wyniki przeprowadzonego w roku 2012 na losowej próbie 1005 dzieci w wieku 11–17 lat badania Ogólnopolska diagnoza problemu przemocy wobec dzieci w zakresie przemocy fi zycz-nej i psychiczzycz-nej doświadczazycz-nej przez dzieci ze strony rodziców i znajomych dorosłych, zaniedbania oraz bycia narażonym na wiktymizację pośrednią. Ponad jedna piąta respondentów (21%) doświad-czyła w swoim życiu przemocy fi zycznej ze strony znajomych dorosłych. Równie duży odsetek (22%) narażony był na przemoc psychiczną (emocjonalną). Doświadczanie zaniedbania przed ukończeniem 12 roku życia było udziałem 6% respondentów. 12% było świadkami przemocy pomiędzy bliskimi dorosłymi, a 9% krzywdzenia innych dzieci przez dorosłych. Omawiane zjawiska często współwy-stępowały ze sobą. Wyniki badań empirycznych zostały w artykule przedstawione w kontekście teo-retycznym a także skonfrontowane z wynikami innych badań polskich i zagranicznych.

SŁOWAKLUCZOWE:

PRZEMOCWRODZINIE, PRZEMOCDOMOWA, ZANIEDBANIE, WIKTYMIZACJAPOŚREDNIA

1 _{Badanie zrealizowane przez zespół badawczy Fundacji Dzieci Niczyje: dr Monika Sajkowska, Katarzyna}

Maka-ruk, Joanna Włodarczyk i Szymon Wójcik we współpracy z Millward Brown. Badanie przeprowadzone w ramach projektu „Zapobieganie i zwalczanie wykorzystywania seksualnego dzieci” przy wsparciu fi nansowym Programu Prevention of and Fight against Crime Komisji Europejskiej – Dyrekcji Generalnej do Spraw Wewnętrznych oraz projektu „Safe Childhood – preventing child abuse and neglect” fi nansowanego przez The Velux Foundations. Patronat nad badaniem objęło Ministerstwo Edukacji Narodowej oraz Rzecznik Praw Dziecka.

Wstęp

S

S

doświad-cza przemocy ze strony najbliższych we własnej rodzinie, jest szczególnie tragiczna. Ci, którzy najbardziej powinni je chronić — rodzice, opiekunowie, czy krew-ni — sami stają się sprawcami jego krzywdy. Niestety, przemoc w polskiej rodzinie istnieje i nie jest zjawiskiem rzadkim. Oprócz

prze-mocy, dzieci są w środowisku rodzinnym na-rażone na zaniedbanie, a także na tzw. wikty-mizację pośrednią (bycie świadkiem przemo-cy niewymierzonej bezpośrednio w dziecko, np. przemocy pomiędzy rodzicami).

Niniejszy artykuł ma za zadanie przed-stawić skalę występowania wymienionych wyżej zjawisk w świetle badań

empirycz-b a d a n i a

nych, czyli przeprowadzonej przez Funda-cję Dzieci Niczyje w roku 2012 Ogólnopolskiej

diagnozie problemu przemocy wobec dzieci. W

ar-tykule zostaną omówione formy krzywdze-nia, które były objęte Diagnozą, a które odno-szą się do negatywnych doświadczeń dzie-ci w ich środowisku rodzinnym. Te formy to przemoc fi zyczna ze strony dorosłych,

przemoc psychiczna (emocjonalna) ze stro-ny dorosłych, zaniedbanie ze strostro-ny rodzi-ców (opiekunów) w zakresie opieki i zapew-nienia ubrania oraz wiktymizacja pośrednia — bycie świadkiem przemocy pomiędzy ro-dzicami bądź wobec rodzeństwa. Na koniec przeanalizowane zostanie współwystępo-wanie tych form.

2 _{Opis metodologii badania znajduje się w artykule: K. Makaruk, J. Włodarczyk, S. Wójcik, Metodologia} Ogólnopol-skiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci, s. 21.

Metoda

Badanie zrealizowano na reprezentatyw-nej próbie dzieci i młodzieży w wieku 11–17 lat (N=1005). Kwestionariusz użyty w bada-niu bazował na Juvenile Victimization Que-stionnaire (JVQ) użytym m.in. w amerykań-skim badaniu National Survey of Child Exposure

to Violence (NatSCEV). Umożliwiło to

porów-nanie uzyskanych wyników z rezultatami analogicznych projektów badawczych prze-prowadzanych w USA (Badanie NatSCEV; por. Finkelhor, Turner, Ormond, Hamby, 2009) i Wielkiej Brytanii (Radford i in., 2011).

Przemoc ze strony znajomych dorosłych

Pierwszą szeroką kategorią wiktymiza-cji badaną w Diagnozie była przemoc ze stro-ny znajomych dorosłych. Jest to kategoria zbiorcza uwzględniająca zarówno doświad-czanie przemocy fi zycznej, jak i psychicz-nej. Zanim przejdziemy do szczegółowe-go omówienia tych dwóch form przemocy,

warto sprawdzić, jak wiele dzieci doświad-cza w Polsce którejkolwiek z tych dwóch form przemocy. Dzieci były pytane o doro-słych z rodziny bądź innych znajomych do-rosłych. Pytano zarówno o doświadczenia w ciągu całego życia, jak i w ciągu ostatnie-go roku (wykres 1).

b a d a n i a

Wykres 1. Doświadczanie przemocy ze strony znajomych dorosłych, N=1005.

Źródło: opracowanie własne.

Przynajmniej jednej z form przemocy ze strony dorosłych doświadczyła w swo-im życiu ponad jedna trzecia dzieci (34%), w ostatnim roku spotkało to niemal co pią-tego respondenta (18%). Co ciekawe, wy-niki te nie były zróżnicowane ze względu na płeć dzieci. Zbliżony odsetek chłopców, jak i dziewczyn doświadczał krzywdzenia zarówno w całym życiu, jak i w ostatnim roku. Różnice występowały za to jeśli

spoj-rzymy na dwie wyróżnione grupy wieko-we. Młodzież w wieku 15–17 lat doświad-czała przemocy częściej zarówno w ca-łym życiu, jak i w ostatnim roku. O ile ten pierwszy wynik można tłumaczyć efektem kumulacji (starsi mieli więcej lat na zebra-nie tych doświadczeń niż młodsi), o tyle ten drugi wskazuje, że starsi faktycznie częściej padają ofi arami przemocy ze stro-ny dorosłych.

Przemoc fi zyczna ze strony znajomych dorosłych

jest formą krzywdzenia, która ze względu na swoją wagę i poważne negatywne konse-kwencje dla dzieci, ma pierwszorzędne zna-czenie, jeśli chodzi o ochronę najmłodszych i przestrzeganie ich praw. Zgodnie z defi nicją przygotowaną przez ONZ, przemoc fi -zyczna to „celowe użycie siły, które powo-duje, bądź z dużym prawdopodobieństwem może spowodować szkodę dla zdrowia dzie-cka, zagrożenie dla jego życia, rozwoju i god-ności” (Pinheiro, 2006, s. 52, tłum. własne).

O przemocy mówimy zatem w przypadku działania intencjonalnego, które powoduje faktyczną lub tylko potencjalną szkodę dla zdrowia dziecka. W analogicznym, wcześ-niejszym raporcie Światowa Organizacja Zdrowia wskazuje na to, że sprawcami tej krzywdy są zazwyczaj rodzice lub inne oso-by odpowiedzialne za dziecko i mające nad nim władzę (WHO, 1999).

Jednocześnie zakres tego problemu wzbudza kontrowersje. Dyskusje dotyczą tego, czy za przemoc fi zyczną można uznać

0,0% 10% 20% 30% 40% 50% dziewczyny chłopcy 15–17 lat 11–14 lat ogółem kiedykolwiek w ostatnim roku 19% 33% 18% 18% 35% 22% 44% 17% 29% 34%

b a d a n i a

wszelkie stosowane przez rodziców kary cie-lesne (por. Halemba, Izdebska, 2009). Opo-nenci twierdzą, że w przypadku kar fi zycz-nych, głównym celem (intencją działania) jest skorygowanie niepożądanych zachowań dziecka, a nie wyrządzenie mu krzywdy. Poza tym, wskazuje się na kulturowe uwa-runkowania legitymizujące w wielu społe-czeństwach stosowanie tego typu karcenia. Inni eksperci stoją jednak na stanowisku, że kary fi zyczne co do zasady wypełniają ogól-ne znamiona przemocy fi zyczogól-nej (świadome użycie siły). Ponadto, nawet przy dobrych intencjach rodziców, kary fi zyczne mają ne-gatywny wpływ na psychikę dziecka. Dla-tego też większość organizacji zajmujących się prawami dzieci uznaje także kary fi zycz-ne za przejaw przemocy (np. Rada Europy, 2005).

Przyczyn występowania przemocy moż-na upatrywać moż-na wielu poziomach. Badacze mówią o czynnikach ryzyka związanych z samymi ofi arami, ze sprawcami, ze środo-wiskiem rodzinnym, ale także z całym oto-czeniem społecznym (por. WHO, 2006). Pod-wyższone ryzyko wiąże się z przypadkami, gdzie rodzic albo opiekun sam doświad-czał przemocy (zjawisko międzypokolenio-wej transmisji przemocy; Herzberger, 2003) oraz takimi, w których z różnych przyczyn rodzice nie mają wystarczających kompe-tencji wychowawczych (Izdebska, Lewan-dowska, 2011). Innym ważnym czynnikiem jest uzależnienia od alkoholu i innych sub-stancji (Kelley, 2002). Przemoc częściej wy-stępuje także w rodzinach o niższych do-chodach i statusie społecznym. Należy jed-nak pamiętać, aby nie utożsamiać przemocy fi zycznej wobec dzieci jedynie z rodzinami ubogimi, czy takimi, w których występuje alkoholizm, ponieważ zdarza się ona także w rodzinach o wysokich dochodach i

wy-sokim statusie społecznym (Fluderska, Saj-kowska, 2003). W kontekście całego społe-czeństwa, na poziom stosowania przemocy wobec dzieci wpływa społeczne przyzwole-nie na tego typu działania, w tym akceptacja stosowania kar fi zycznych, a także istnienie prawnych zakazów stosowania kar fi zycz-nych (Busmann, Schroth, 2009).

Skutki stosowania przemocy fi zycznej są bardzo poważne. Można podzielić je na dwie generalne kategorie. Po pierwsze, przemoc ta może mieć bezpośrednie skutki dla zdro-wia. Najpoważniejsze występują w przypad-ku najmłodszych dzieci (do 3 roprzypad-ku życia), ale także w przypadku starszych dzieci, zależnie od rodzaju przemocy, mogą wystąpić różno-rodne obrażenia. W literaturze medycznej w tym kontekście jest mowa o krwiakach, stłuczeniach, złamaniach, ranach powstałych w wyniku użycia różnych przedmiotów do bicia (Johnson, 2002). Oprócz powyżej wy-mienionych obrażeń ogólnych przykładowo bicie w twarz może skutkować u dzieci wybi-ciem zębów, złamaniem nosa, uszkodzeniem oczu lub uszu. Powszechniejsze i w pew-nym sensie bardziej długotrwałe mogą być psychiczne skutki fi zycznego krzywdzenia. Analizując wyniki 124 empirycznych badań, Norman i in. (2012) stwierdzili, że istnieją silne dowody naukowe na powiązanie do-świadczania fi zycznej przemocy przez dzie-ci z występowaniem u nich depresji, leków, zaburzeń żywienia, a także problemów z za-chowaniem, próbami samobójczymi, używa-niem narkotyków i ryzykownymi zachowa-niami seksualnymi.

Jak zatem wygląda skala fi zycznego krzywdzenia dzieci w Polsce? Dzieciom w wieku 11–17 lat przedstawiliśmy sytuację, w której dziecko nie mogło porozumieć się z opiekunem i w trakcie kłótni zostało przez niego uderzone3_{, następnie zapytaliśmy o to,}

3 _{Poprzedzanie pytań krótkimi wstępami przedstawiającymi przykład użycia przemocy w danej formie, miało na}

celu zwiększenie przystępności trudnych pytań dla dzieci i jednocześnie zmniejszenie oporów przed przyznaniem się do wiktymizacji. Opis metodologii badania znajduje się w artykule: K. Makaruk, J. Włodarczyk, S. Wójcik,

b a d a n i a

czy ktoś dorosły z rodziny (albo inny zna-jomy dorosły) uderzył ich, kopnął lub za-stosował innego rodzaju przemoc fi zyczną. Jak widać, zarówno wstęp, jak i samo pyta-nie zostało skonstruowane w ten sposób, aby rejestrować zdarzenia faktycznie postrze-gane przez dzieci jako przemoc. Nie pytali-śmy o klapsy, ani nie ukierunkowywalipytali-śmy respondentów na kontekst doświadczania przemocy „za karę” w ramach procesu wy-chowawczego. O kontakt z przemocą

pytali-śmy w odniesieniu do całego życia i do ostat-niego roku.

Jak pokazuje wykres 2, 21% dzieci zade-klarowało doświadczenie takiej przemocy w całym swoim życiu, a 9% przyznało, że wydarzyło się to w roku poprzedzającym badanie. 3% nie chciało odpowiedzieć na to pytanie. W obydwu przypadkach nieco częściej przemocy doświadczali chłopcy niż dziewczyny (aczkolwiek różnice te nie były istotne statystycznie).

Wykres 2. Doświadczanie przemocy fi zycznej ze strony znajomych dorosłych, N=1005.

Czy ktoś dorosły z rodziny/ze znajomych uderzył Cię, kopnął lub zastosował innego rodzaju przemoc fizyczną wobec Ciebie?

Źródło: opracowanie własne.

Zapewne nie wszystkie zgłoszone przez respondentów przypadki stosowania prze-mocy były równie dotkliwe. Aby stwierdzić, jaki odsetek spośród nich można zakwalifi -kować jako przypadki poważne, tym którzy zadeklarowali doświadczenie przemocy, za-dano dodatkowe pytanie o skutki tego incy-dentu4_{. Pytano o to, czy w wyniku}

stosowa-nia przemocy dzieci odczuwały ból na drugi dzień, miały siniaki, skaleczenia lub

złama-nia. 30% spośród tych, którzy doświadczyli przemocy fi zycznej, a więc 6% wszystkich respondentów, odpowiedziało na to pytanie twierdząco.

Ponadto, w badaniu sprawdzano tak-że, jak często dochodziło do zastosowa-nia przemocy z użyciem narzędzia. Dzia-ło się tak w 22% przypadków zastosowa-nia przemocy fi zycznej. Ogółem tego typu przemocy doświadczyło 4% polskich dzie-4 _{Jeśli respondent doświadczył przemocy więcej niż raz, prosiliśmy o odniesienie się do ostatniego incydentu.}

0,0% 10% 20% 30% 40% 50% dziewczyny chłopcy 15–17 lat 11–14 lat ogółem kiedykolwiek w ostatnim roku 8% 10% 9% 19% 22% 8% 27% 9% 17% 21%

b a d a n i a

Wykres 3. Sprawcy przemocy fi zycznej (respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź), N=206.

Źródło: opracowanie własne.

ci. W większości (34 z 46 przypadków, któ-re znalazły się w próbie badawczej) dzieci pytane o rodzaj tego narzędzia wskazały

na użycie pasa, w pojedynczych przypad-kach respondenci wskazywali na inne przedmioty.

Sprawcami przemocy fi zycznej (ze strony rodziny i znajomych dorosłych) byli w po-nad połowie przypadków rodzice (wykres 3). W ponad jednej trzeciej przypadków był to ojciec dziecka (34%). Ojczym (partner matki) był wskazany przez 3% ofi ar. Matka była sprawczynią w 20% przypadków, ma-cocha (partnerka ojca) w mniej niż 1%. Inny dorosły z rodziny został wskazany przez 9% ofi ar, zaś niespokrewniony, znajomy dorosły przez 11%. Warto zwrócić uwagę, że bardzo duży odsetek, bo aż 31% spośród dzieci–ofi ar przemocy nie chciało — nawet w anonimo-wej ankiecie — określić sprawcy. Być może można to tłumaczyć strachem bądź niechę-cią do „oskarżenia” rodziców czy najbliż-szych. Tych respondentów, którzy wskaza-li na sprawców innych niż rodzice bądź nie chcieli odpowiadać na to pytanie, popro-szono, aby określili przynajmniej płeć

oso-by, która to zrobiła. Spośród tych, którzy ją wskazali 68% zadeklarowało, że był to męż-czyzna.

Należy przy tym zaznaczyć, że zachodzi-ły także istotne statystycznie różnice w roz-kładzie płci sprawców, w zależności od płci ofi ar. W przypadku ofi ar–chłopców częściej niż przeciętnie wskazywany był ojciec lub ojczym (w 41% przypadków) a tylko w 16% matka. U dziewczynek natomiast najczęściej matka lub macocha (28%) była wskazywana niemal równie często jak ojciec lub ojczym (30%). Należy przy tym zauważyć, że dziew-czyny, które doświadczyły przemocy były mniej chętne do ujawnienia sprawcy. Aż 41% nie chciało odpowiedzieć na to pytanie.

Jeśli chodzi o spojrzenie na dzieci–ofi a-ry przemocy, została wzięta pod uwagę głównie zmienna wieku. Wyróżniono dwie grupy wiekowe od 11 do 14 lat oraz od 15

ojciec/ojczym matka/macocha inny znajomy dorosły inny dorosły z rodziny nie chcę odpowiadać na to pytanie 37% 31% 21% 11% 9% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

b a d a n i a

do 17 lat. Jeśli chodzi o doświadczenie prze-mocy fi zycznej kiedykolwiek w całym ży-ciu, odsetek ten jest wyższy w grupie star-szej (27%) niż młodstar-szej (17%), co jest zrozu-miałe o tyle, że przy tego rodzaju pytaniu doświadczenia „kumulują” się i starsi mają większe prawdopodobieństwo wiktymiza-cji po prostu z rawiktymiza-cji większej ilości przeży-tych lat. Jeśli jednak weźmiemy pod uwagę bardziej porównywalną kategorię doświad-czania przemocy w roku poprzedzającym badanie, okaże się, że to młodsi doświad-czali jej częściej, choć nie były to różnice istotne statystycznie. W roku poprzedza-jącym badanie ofi arami przemocy padło 8% młodzieży w wieku 15–17 lat i 9% dzie-ci w wieku 11–14 lat (ponad połowa dziedzie-ci z tej kategorii wiekowej, którzy zadeklaro-wali wiktymizację w tym obszarze).

Przeprowadzając dyskusję uzyskanych wyników, należy przede wszystkim pod-kreślić, że odsetek dzieci doświadczających przemocy fi zycznej ze strony rodziców i znajomych dorosłych jest w Polsce wyjąt-kowo wysoki na tle międzynarodowym. We wspomnianych już badaniach amerykań-skich NatSCEV, przeprowadzanych z wy-korzystaniem zbliżonej metodologii, wśród dzieci w wieku 10–17 lat odsetek tych, któ-re kiedykolwiek miały takie doświadczenia wyniósł 15%, zaś w roku poprzedzającym badanie 6% (Mitchel, Finkelhor, Wolak, Ybarra, Turner, 2011). W Wielkiej Brytanii odsetki te były jeszcze niższe. Odpowied-nio 7% dzieci w wieku 11–17 lat zadekla-rowało doświadczenie przemocy fi zycznej kiedykolwiek, a tylko 4% w roku poprze-dzającym badanie (Radford i in., 2011). Jak widać w Polsce ofi arami przemocy fi zycz-nej ze strony dorosłych było o około jedną czwartą więcej dzieci niż w USA i niemal trzykrotnie więcej niż w Wielkiej Brytanii. Sytuacja w naszym kraju, gdzie więcej niż co piąte dziecko przyznało, że było ofi arą tego rodzaju krzywdzenia, jest co najmniej alarmująca.

Jednocześnie, jeśli porównamy obec-ne wyniki z sondażami przeprowadzany-mi wśród dorosłych Polaków, widzimy wy-raźną spójność. Znaczący odsetek Pola-ków przyznaje się bowiem do stosowania przemocy fi zycznej wobec własnego dzie-cka. W badaniach Fundacji Dzieci Niczyje z 2008 r. 19% dorosłych Polaków przyznało, że co najmniej raz w życiu zbiło swoje dzie-cko pasem, a 47%, że pobiło je ręką (Sajkow-ska, 2009a). Do bicia na tyle poważnego, że dziecko miało ślady, przyznało się wtedy 6%, co jest zbieżne z obecnym badaniem, gdzie podobna ilość dzieci zadeklarowała, że mia-ła po pobiciu ślady bądź ból na drugi dzień. Podobnie ilość rodziców stosujących prze-moc fi zyczną szacują także inne reprezenta-tywne sondaże przeprowadzane w naszym kraju. W badaniu Diagnoza dotycząca osób

sto-sujących przemoc w rodzinie, zrealizowanym na

zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Spo-łecznej w 2011 r., zastosowano technikę seg-mentacji, która pozwoliła podzielić populację pod kątem stosunku do przemocy w rodzi-nie. Do grupy osób „akceptujących przemoc wobec dzieci” zakwalifi kowano 16% doro-słych Polaków (Millward Brown SMG/KRC, 2012). Najświeższe badanie opinii publicznej poświęcone temu problemowi zostało zreali-zowane w Polsce przez CBOS w roku 2012. Badanie to wykazało, że 12% osób mających dzieci do 20. roku życiu stosowało przemoc fi zyczną (14% wybrało odpowiedź „nie pa-miętam”; CBOS, 2012a). Jak widzimy ska-la przemocy fi zycznej wobec dzieci oszaco-wana na podstawie obecnych badań wydaje się być w dużej mierze zgodna z badaniami przeprowadzanymi wśród rodziców w Pol-sce. Jedna piąta dzieci, która ma za sobą do-świadczenie pobicia to najprawdopodobniej ofi ary tych kilkunastu procent dorosłych Po-laków, którzy w stosowaniu przemocy wo-bec dzieci nie widzą nic nagannego.

Również charakterystyka sprawców i ofi ar przemocy znajduje potwierdzenie we wcześniejszych wynikach badań. Według

b a d a n i a

deklaracji rodziców, to właśnie ojcowie, częściej niż matki stosują przemoc fi zycz-ną w postaci bicia pasem bądź silnego bicia ręką (Sajkowska, 2009a). Mężczyźni wyka-zują także większą niż kobiety akceptację przemocy wobec dzieci (Millward Brown SMG/KRC, 2012). Sięgając po wyniki ba-dań retrospektywnych, tzn. takich, w

któ-rych respondenci odpowiadali na pytania dotyczące własnego dzieciństwa, znajdzie-my wyniki, które potwierdzają wyłaniający się z obecnych badań profi l pokrzywdzone-go: przemocy fi zycznej doznawali częściej chłopcy niż dziewczyny oraz częściej dzieci młodsze niż starsze (Fluderska, Sajkowska, 2001; MPiPS, 2008).

Przemoc psychiczna ze strony dorosłych

(nazy-wana też często przemocą emocjonalną), jest zjawiskiem trudniej uchwytnym niż prze-moc fi zyczna. Niemniej jednak jej szkodliwy wpływ na dobrostan i rozwój dziecka może być co najmniej równie duży jak przy prze-mocy fi zycznej. Dlatego też w ostatnich la-tach coraz większą wagę poświęca się temu problemowi5_{. Został on także uwzględniony}

w omawianym badaniu.

Zdefi niowanie przemocy psychicznej nie jest z pewnością łatwym zadaniem. Doro-ta Iwaniec (2012, s. 33) zdefi niowała ją jako „wrogie lub obojętne zachowania rodziciel-skie, które (jeśli są nasilone i długotrwałe) prowadzą do obniżenia samooceny dziecka, umniejszają jego poczucie sukcesu, ograni-czają poczucie przynależności, utrudniają zdrowy i sprawny rozwój emocjonalny oraz wyzwalają różnorodne problemy emocjo-nalne”. Jak widać jest to defi nicja skonstru-owana w oparciu o skutki, jakie może nieść dla dziecka taka przemoc. Inne defi nicje wy-mieniają katalog zachowań zawierających się w krzywdzeniu psychicznym. Przykładowo, American Professional Society on Abuse of Children wymienia następujące: odtrącanie (w tym: upokarzanie, poniżanie, umniejsza-nie, wyśmiewanie), zastraszaumniejsza-nie, deprawo-wanie, brak reakcji emocjonalnej na działa-nia dziecka (APSAC, 1995, za: Iwaniec 2012).

Jeden z najbardziej znanych badaczy tego zagadnienia, James Garbarino (2011), utrzy-muje, że trudno skonstruować wyczerpującą defi nicję w oparciu o konsekwencje czy for-my przemocy, gdyż ich katalog jest praktycznie niewyczerpany, skutki zaś mogą wystąpić nie u wszystkich dzieci, które doświadczają takiego krzywdzenia. Jego zdaniem, postrzeganie i de-fi niowanie przemocy musi odnieść się do norm i standardów obowiązujących w danym spo-łeczeństwie — pomocne mogą być w tym do-kumenty czy wytyczne w rodzaju Karty Praw Dziecka. Innym jeszcze problemem defi nicyj-nym przy problemie krzywdzenia emocjonal-nego może być kwestia intencjonalności. O ile przy przemocy fi zycznej zazwyczaj przyjmuje się, że sprawca działa świadomie, zdając sobie sprawę z bezpośrednich konsekwencji swojego czynu, o tyle przy przemocy psychicznej może nie być to jednoznaczne (Iwaniec, 2012).

Co ważne, zwraca się także uwagę, że na krzywdzenie emocjonalne nie powinno pa-trzeć się jedynie jako na wyodrębnioną, „od-dzielną” formę krzywdzenia. Także „trady-cyjnej” przemocy fi zycznej czy seksualnej zazwyczaj towarzyszy przemoc psychicz-na, a psychiczny aspekt krzywdzenia wyda-je się być decydujący dla stanu, w jakim znaj-duje się ofi ara i ma największe przełożenie na długoterminowe konsekwencje krzywdzenia (Hart, Glaser, 2011; Iwaniec, 2012).

5 _{Przykładem mogą być choćby wydanie specjalnego numeru Dziecka krzywdzonego poświęconego temu zagadnieniu}

b a d a n i a

Istotnym aspektem przemocy psychicz-nej jest jej powtarzalność (Hart, Glaser, 2011). Przy ocenie tego typu zachowań, ważne jest więc, czy są to incydenty czy sytuacja perma-nentna. Można także pokusić się o wyróż-nienie „trajektorii” przemocy psychicznej, badając czy nasilenie werbalnej agresji roś-nie, czy maleje w czasie. W badaniach tego typu potwierdzono, że najbardziej destruk-tywna jest sytuacja stałego (niezmiennego w czasie) wysokiego nasilenia agresji psychicz-nej w rodzinie (Donovan, Brassard, 2011).

Konsekwencje stosowania przemocy psychicznej dla dziecka stały się przedmio-tem wielu studiów. W odróżnieniu od prze-mocy fi zycznej nie zostawia ona bezpośred-nich śladów w postaci ran czy blizn, jednak — jak wskazuje wiele danych — długotrwa-łe konsekwencje mogą być bardzo poważ-ne. U młodszych dzieci mogą powodować zaburzenia w rozwoju poznawczym i emo-cjonalnym, niekiedy zachowania regresyj-ne. Generalnie przemoc psychiczna wpływa bardzo negatywnie na samoocenę dziecka i poczucie braku własnej wartości (Iwaniec, 2012). U nastolatków ciągły kontakt z po-gardliwymi opiniami na temat swojej osoby może zaburzyć proces budowy własnej toż-samości. Oprócz tego wiele badań wskazuje na związek przemocy psychicznej z wystę-powaniem depresji, zaburzeń łaknienia, za-chowań przestępczych i generalnie brakiem przystosowania (Donovan, Brassard, 2011).

W badaniu Ogólnopolska diagnoza problemu

przemocy wobec dzieci zadaliśmy jedno pytanie

dotyczące stosowania przemocy psychicznej wobec dzieci i młodzieży, przez ich rodziców i innych znajomych dorosłych. Pytanie było poprzedzone wstępem opisującym sytua-cję dziecka, którego ojciec „wyzywa, poni-ża, mówi do niego «ty idioto», «ty kretynie»”. Podobnie jak przy przemocy fi zycznej, celem było naprowadzenie dzieci–respondentów na poważniejsze przypadki wiktymizacji. Po wstępie zadawano właściwe pytanie o to, czy kiedykolwiek znajoma osoba dorosła „wyzy-wała Cię, mówiła o Tobie złe rzeczy lub mó-wiła, że Cię nie chce”. Pytanie zostało skon-struowane w ten sposób, aby objąć możliwie szeroki zakres agresji werbalnej, związany-mi z odrzuceniem dziecka przez dorosłego, choć oczywiście nie byliśmy w stanie objąć wszystkich wspomnianych wyżej form i od-mian przemocy psychicznej.

Okazało się, że skala występowania prze-mocy psychicznej jest mniej więcej na tej sa-mym poziomie, co przemocy fi zycznej. Ogó-łem, kiedykolwiek doświadczyło jej 22% badanych dzieci, zaś w ostatnim roku 14% (wykres 4). Tylko 1% badanych odmówił od-powiedzi na to pytanie. Różnica w stosun-ku do przemocy fi zycznej była niewielka dla wskaźnika dotyczącego kontaktu kiedy-kolwiek (22% do 21%) i bardziej znacząca je-śli chodzi o doświadczenie w ostatnim roku (14% do 9%).

b a d a n i a

Wykres 4. Doświadczanie przemocy psychicznej ze strony znajomych dorosłych, N=1005.

Czy kiedykolwiek znajoma osoba dorosła wyzywała Cię, mówiła o Tobie złe rzeczy lub mówiła, że Cię nie chce?

Źródło: opracowanie własne.

Podczas gdy ofi arami przemocy fi zycznej częściej padali chłopcy niż dziewczyny, w przy-padku przemocy psychicznej proporcje były odwrotne. Dotyczyło to jednak tylko doświad-czeń w ciągu całego życia, ponieważ — biorąc pod uwagę doświadczenia w poprzednim roku — tutaj także częściej ofi arami byli chłopcy.

Przemocy psychicznej ze strony dorosłych zdecydowanie częściej doświadczali starsi ba-dani niż młodsi. Chodzi tu zarówno o okres całego życia, jak i poprzedniego roku. Jak już wspomniano, do porównań pomiędzy grupa-mi wiekowygrupa-mi najlepiej brać pod uwagę do-świadczanie przemocy w ostatnim roku. Dla grupy młodszej (11–14 lat) odsetek ten wynosił 11%, a dla grupy starszej — 19% i były to różni-ce istotne statystycznie. Był to wynik odmien-ny od tego uzyskanego przy przemocy fi zycz-nej, gdzie — jeśli chodzi o ostatni rok — młod-sze dzieci doświadczały tej przemocy częściej.

Jeśli chodzi o sprawców, także w przy-padku przemocy psychicznej najczęściej wskazywany był ojciec lub ojczym/partner matki (wykres 5). Ojcowie byli sprawcami w 33% przypadków, zaś ojczymowie w 4%. Na drugim miejscu znalazła się matka lub macocha/partnerka ojca: wskazało na nią łącznie 22% ofi ar. W przypadku chłopców oj-ciec był wskazywany znacząco częściej jako sprawca niż wśród dziewczyn. Inny znajo-my dorosły był sprawcą w 15% przypadków, a inny dorosły z rodziny w 8%. Generalnie nieco wyższy niż w przypadku przemocy fi -zycznej był odsetek sprawców niebędących rodzicami. Według deklaracji respondentów, także wśród innych dorosłych, większość stanowili mężczyźni. Należy także zauwa-żyć, że znowu ponad jedna czwarta respon-dentów (28%) odmówiła odpowiedzi na py-tanie o sprawcę. 0,0% 10% 20% 30% 40% 50% dziewczyny chłopcy 15–17 lat 11–14 lat ogółem kiedykolwiek w ostatnim roku 12% 15% 14% 24% 20% 19% 31% 11% 17% 22%

b a d a n i a

Wykres 5. Sprawcy przemocy psychicznej ze strony znajomych dorosłych (respondenci mogli wybrać więcej niż jedną odpowiedź), N=222.

Źródło: opracowanie własne.

W porównaniu międzynarodowym z USA i Wielką Brytanią także i w kwestii przemocy psychicznej Polska odznacza się większą skalą występowania tej przemocy. W badaniu ame-rykańskim wyniki dla grupy 10–17 lat były niższe o 4 punkty procentowe, gdyż w całym życiu krzywdzenia psychicznego doświadczy-ło 18%, a w roku poprzedzającym badanie 10% (Mitchel, Finkelhor, Wolak, Ybarra, Turner, 2011). W badaniu brytyjskim odsetki te były ponad dwukrotnie niższe i wynosiły odpo-wiednio 10,9% oraz 4,9% (Radford i in., 2011).

W Polsce problem przemocy psychicznej jest jak dotychczas zbadany w małym stop-niu. Ciekawym punktem odniesienia są ba-dania zrealizowane wśród rodziców. Jeśli chodzi o skalę problemu widać dużą zgod-ność wyników pomiędzy deklaracjami dzie-ci i deklaracjami rodziców. W niedawnych ba-daniach Fundacji Dzieci Niczyje towarzyszą-cych kampanii „Słowa ranią”, 20% rodziców przyznało się do tego, że zdarzało im się uży-wać obraźliwych słów w stosunku do swo-ich dzieci. Przy czym odsetek był tym wyż-szy, im starsze dzieci mieli rodzice, co także jest zgodne z obecnymi wynikami, gdzie

star-sze dzieci częściej deklarowały doświadcza-nie przemocy (FDN, 2012). Z kolei we wspo-mnianej już diagnozie wykonanej na zlece-nie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (Millward Brown SMG/KRC, 2012) pytano ogół Polaków o stosowanie przemocy psy-chicznej wobec wszystkich członków rodzi-ny: do zachowań takich przyznało się 26% ankietowanych. Proporcja ta także wydaje się być zbieżna z obecną diagnozą wiktymizacji.

Duża rozbieżność występuje natomiast, jeśli chcielibyśmy porównać obecne wyniki z przeprowadzonymi w 2009 i 2010 badania-mi wiktybadania-mizacji młodzieży przeprowadzony-mi metodą ankiety internetowej przez Funda-cję Dzieci Niczyje (Sajkowska, 2010). W bada-niach z 2010 r. aż 51% badanych wskazała, że miała do czynienia z tego typu doświadcze-niem. Różnice te można zapewne tłumaczyć innym sposobem doboru próby, inną techni-ką badawczą i grupą badanych (15–18 lat) i nie-co łagodniejszym sformułowaniem pytania, wskazuje to jednak na konieczność zachowa-nia dużej ostrożności przy interpretacji wyni-ków dotyczących badania tak trudno defi nio-walnych zjawisk jak przemoc psychiczna.

ojciec/ojczym matka/macocha inny znajomy dorosły inny dorosły z rodziny nie chcę odpowiadać na to pytanie 37% 28% 22% 15% 8% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0%

b a d a n i a

Zaniedbanie

Zaniedbanie dziecka jest specyfi czną formą krzywdzenia, która — w przeciwień-stwie do różnych form przemocy — nie musi mieć charakteru aktywnego działa-nia. Zaniedbanie jest zazwyczaj krzywdze-niem poprzez zaniechanie, a więc niepo-dejmowanie czynności, które dla dobrosta-nu dziecka są niezbędne. W najprostszym ujęciu zaniedbanie jest bowiem „niezaspo-kajaniem potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju” (Szymańczak, 1995, za: Brągiel, 1998, s. 277). Także i inne, bardziej złożone, defi nicje zaniedbania od-noszą się do kategorii „zaspokajania po-trzeb”. Zazwyczaj nie jest tak, że potrzeby te nie są w ogóle zaspokajane — mogą być jednak zaspokajane w nieodpowiednim stopniu. Określenie, kiedy zaczyna się za-niedbanie zależy wobec tego w dużej mie-rze od określenia normy, czyli minimalnych standardów opieki nad dzieckiem. Te stan-dardy są zależne z kolei od norm przyjętych w danym społeczeństwie.

Za zaniedbanie odpowiadają ci, na któ-rych spoczywa odpowiedzialność za dane dziecko: przede wszystkim rodzice, ale tak-że — w różnych okolicznościach — wycho-wawcy, opiekunowie, nauczyciele, lekarze. Zaniedbanie może być chroniczne lub incy-dentalne, w niektórych jednak sytuacjach nawet pojedyncze zaniechania mogą mieć dla dziecka fatalne skutki (np. w obszarze opieki zdrowotnej).

Warto także zwrócić uwagę na złożone i różnorodne przyczyny zaniedbania. Źródła-mi tych zaniedbań może być brak podstawo-wej wiedzy i umiejętności wychowawczych rodziców, brak motywacji, apatia, depresja. Często wskazywana jest rola braku pozy-tywnych wzorców, historia rodziców, którzy sami wychowywali się rodzinach dysfunk-cyjnych lub bez rodziny. Zaniedbanie może jednak także wiązać się z czynnikami czysto ekonomicznymi, czyli np. brakiem środków

do zaspokojenia podstawowych potrzeb ma-terialnych rodziny.

Zaniedbanie może przyjmować bardzo wiele różnych form. Maria Kolankiewicz (2012) podzieliła je na następujące rodzaje: za-niedbanie prenatalne (np. palenie i picie w cza-sie ciąży), zaniedbanie fi zyczne (np. niedosta-teczne żywienie, niezapewnienie właściwego ubrania, brak troski o higienę i zdrowie), zanie-dbanie psychiczne (które często bywa wymie-niane także jako rodzaj przemocy psychicznej, np. obojętność, brak reakcji na sygnały ze stro-ny dziecka, brak rozmów z dzieckiem), zanie-dbanie edukacyjne (brak troski o naukę szkol-ną dziecka), zaniedbanie cywilno–prawne (np. niezarejestrowanie narodzin).

W badaniu Ogólnopolska diagnoza problemu

przemocy wobec dzieci zadaliśmy dwa pytania

dotyczące wybranych formy zaniedbania. Pytanie były zadawane nastolatkom powyżej 12. roku życia i dotyczyło retrospektywnie okresu, zanim ukończyły ten wiek. Pierw-sze pytanie dotyczyło tego, czy zdarzyła się sytuacja, w której dziecko poszło do szkoły w brudnym ubraniu, ponieważ w domu nie było czystych. Drugie natomiast dotyczyło sytuacji, w której dziecko było chore, a nikt się nim nie opiekował. Pierwsze pytanie do-tyczyło więc zapewnienia dziecku przez opiekunów podstawowych zasobów, dru-gie zaś — zapewnienia bezpośredniej opieki w sytuacji, gdy była ona konieczna.

Te dwie badane formy zaniedbania zo-stały wybrane także dlatego, że mogą pocią-gać za sobą poważniejsze skutki. Brak opie-ki w czasie choroby może mieć negatyw-ne przełożenie na zdrowie dziecka. Z kolei brak czystych ubrań w szkole ma — oprócz znaczenia higienicznego — także znacze-nie społeczne. Dziecko, które na skutek za-niedbania przychodzi do szkoły w brudnych ubraniach naraża się na ostracyzm innych dzieci w klasie i w rezultacie na wykluczenie towarzyskie i społeczne.

b a d a n i a

Wykres 6. Doświadczanie zaniedbania (wśród dzieci pow. 12. r.ż.), N=802.

Czy kiedy miałe(a)ś mniej niż 12 lat, zdarzyło się, że chodziłe(a)ś do szkoły w brudnym ubraniu, ponieważ nie miałe(a)ś żadnych czystych ubrań?

Czy kiedy miałe(a)ś mniej niż 12 lat, zdarzyło się, że byłe(a)ś chora, a nikt się Tobą nie opiekował?

Źródło: opracowanie własne.

Jak widać na powyższym wykresie, odse-tek dzieci, które zadeklarowały jeden i drugi typ zaniedbania był stosunkowo niski i wy-nosił 3%. Analizując jednak obie formy za-niedbania łącznie, 6% badanych doświad-czyło przynajmniej jednej z nich. W obydwu przypadkach częściej zaniedbanie deklaro-wali chłopcy niż dziewczyny, aczkolwiek ze względu na ogólną niewielką liczbę przy-padków zaniedbania nie są to różnice istot-ne statystycznie i trzeba podchodzić do nich z ostrożnością.

Nie jest przy tym wykluczone, że odset-ki dzieci deklarujących doświadczenie za-niedbania są zaniżone. Mogło stać się tak co najmniej z dwóch względów. Po pierw-sze, mimo zapewnienia anonimowości, py-tanie to mogło wydać się dzieciom wstyd-liwe. Po drugie, dotyczyło ono przeszłości, którą respondenci niekoniecznie musieli pamiętać.

W Wielkiej Brytanii odsetek dzieci w wieku 11–17 lat deklarujących, że

zdarzy-ła się sytuacja braku czystych ubrań był bar-dzo zbliżony do tego zanotowanego w Pol-sce i wynosił w populacji 3,3% (Radford i in., 2011). Porównanie otrzymanych wyników z danymi polskimi jest trudne, ponieważ jest to problem dotychczas bardzo mało zbadany w ujęciu ilościowym. Jednym z niewielu źró-deł, które dostarczają danych na ten temat jest europejskie badanie gospodarstw do-mowych EU-SILC, gdzie w 2009 dołączono moduł poświęcony materialnej deprywacji dzieci (Komisja Europejska, 2011). Z tych sa-mych danych korzystał także UNICEF przy-gotowując ostatni raport nt. ubóstwa dzieci w krajach OECD (UNICEF, 2012). W bada-niu EU-SILC, pytano między innymi o to, czy rodzice są w stanie zapewnić dziecku nowe ubrania i jedną parę pasujących bu-tów. W Polsce, potrzeby te były niezaspoko-jone dla, odpowiednio, 3,5% i 3,1% dzieci po-niżej 16. roku życia. Wskaźniki te wydają się być spójne z danymi uzyskanymi w naszym obecnym badaniu.

dziewczyny

chłopcy

ogółem

0,0% 10% 20% 30% 40% 50%

przynajmniej jedna forma zaniedbania brak opieki w czasie choroby brak czystych ubrań

4% 4% 6% 3% 3% 7% 5% 2% 2%

b a d a n i a

Wiktymizacja pośrednia (bycie świadkiem przemocy)

jeden — często pomij any — rodzaj wikty-mizacji. To doświadczenie bycia świadkiem przemocy między rodzicami/opiekunami lub przemocy ze strony opiekunów wobec rodzeństwa lub innych dzieci znajdujących się w rodzinie. Jest to tzw. wiktymizacja po-średnia. Dziecko nie jest w tym przypadku bezpośrednią ofi arą przemocy, ale obserwu-jąc sceny przemocy w rodzinie staje się ofi a-rą pośrednią. Jest także narażone na wiele negatywnych konsekwencji z tym związa-nych.

Dlaczego bycie świadkiem przemo-cy także uważane jest za formę krzywdze-nia? Oprócz tego, że sam fakt obserwacji scen przemocy wywołuje w dzieciach strach i niepokój i może być doświadczeniem trau-matyzującym, w omawianych przypadkach sprawcą przemocy jest jedno z rodziców lub opiekunów, a więc jego najbliżsi, co wywo-łuje u dziecka dysonans i wpływa destruk-cyjnie zarówno na jego wyobrażenia o isto-cie miłości, bliskości i rodziisto-cielstwa, jaki i w konsekwencji — na jego relacje rodzinne (Wolak, Finkelhor, 1998).

Dzieci w rodzinach, w których wystę-puje przemoc stają się świadkami przemo-cy fi zycznej, psychicznej, a czasami także i seksualnej. Nierzadko rodzice — zarówno sprawcy, jak i ofi ary — nie zdają sobie spra-wy, że dzieci stają się mimowolnymi świad-kami ich konfl iktów. Psychologowie pracują-cy z ofi arami przemopracują-cy domowej poświad-czają, że większość dzieci z domów, gdzie do takiej przemocy dochodziło jest w stanie ją dokładnie opisać, nawet jeśli rodzice starali się je przed nią uchronić (Wolak, Finkelhor, 1998).

„Bycie świadkiem przemocy” nie zawsze jest jedynie biernym doświadczeniem. Atak na współmałżonka czy partnera może łatwo przerodzić się w atak na dziecko. Szczegól-nie, że dzieci czasami stają w obronie

swo-ich rodziców, rodzeństwa czy innych osób atakowanych, ściągając także na sobie wście-kłość agresora (Wolak, Finkelhor, 1998).

Negatywny wpływ kontaktu z przemocą na dziecko może być rozpatrywany z kilku perspektyw. Po pierwsze, poczucie zagroże-nia towarzyszące scenom przemocy powodu-je u dziecka strach i stres, w cięższych przy-padkach nawet zespół stresu pourazowego (PTSD). Po drugie, obserwując agresję, dzie-cko samo uczy się jej i może przejąć pewne agresywne zachowania. Dodatkowo, na ne-gatywne skutki dla dziecka można spojrzeć jeszcze od strony opiekunów. Zarówno ro-dzic będący ofi arą przemocy, jak i ten, będą-cy agresorem, może nie być wstanie poświę-cić dziecku należytej uwagi i prawidłowo go wychowywać (Wolak, Finkelhor, 1998).

Wiele badań diagnozowało długotrwałe skutki jakie może wywierać na dziecko by-cie świadkiem przemocy domowej. Jest ono związane z częstszym występowaniem chowań agresywnych, leków, depresji, za-niżonej samooceny, bezsenności, zaburzeń żywienia, a także słabych wyników w szko-le (Wolak, Finkelhor, 1998). W badaniach ACE, które objęły niemal 20 000 dorosłych Amerykanów z Kalifornii, odkryto zależno-ści pomiędzy doświadczeniem bycia świad-kiem przemocy a spożywaniem narkotyków i nadmiernym spożywaniem alkoholu, jak również symptomami depresji. Wykazano też silny związek pomiędzy byciem świad-kiem przemocy domowej a doświadczaniem innych form krzywdzenia w dzieciństwie (Dube, Anda, Felitti, Edwards, Williamson, 2002).

Należy przy tym zauważyć, że negatyw-ne skutki bycia świadkiem przemocy, szcze-gólnie w warstwie psychologicznej, trudno rozdzielić od skutków bycia ofi arą bezpo-średniej przemocy. Dzieje się tak, ponieważ, po pierwsze, wiele ze stresów odczuwanych przez dziecko–świadka przemocy jest

po-b a d a n i a

Źródło: opracowanie własne.

dobnych do tych odczuwanych przez dzie-cko–ofi arę, po drugie, w rodzinach, w któ-rych dochodzi do przemocy między part-nerami, często dochodzi też do przemocy wobec dzieci. To współwystępowanie może przyjmować różne formy, zależnie od konfi -guracji relacji w rodzinie, w której występu-je przemoc. Według występu-jednej z typologii, autor-stwa Browne i Dixon (2003), można w tym kontekście mówić o przemocy wzajemnej w związku (gdzie to rodzice są agresywni wobec siebie, dziecko jest głównie świad-kiem i sporadycznie ofi arą), przemocy hie-rarchicznej (gdzie ojciec krzywdzi matkę, która z kolei stosuje przemoc wobec dzieci) oraz przemocy ojcowskiej (gdzie mężczyzna krzywdzi na równi partnerkę i dzieci).

W badaniu Ogólnopolska diagnoza

proble-mu przemocy wobec dzieci zadaliśmy dwa

py-tania dotyczące tego aspektu krzywdzenia. Pierwsze dotyczyło tego, czy ankietowani byli świadkami przemocy pomiędzy rodzi-cami (opiekunami). Drugie dotyczyło bycia świadkiem przemocy wobec rodzeństwa. Pytania były zadawane w odniesieniu do ostatniego roku i całego życia.

Wykres 7 pokazuje zbiorcze wyniki dla kategorii „wiktymizacja pośrednia”. Ozna-cza to, że podane są odsetki dzieci, któ-re były świadkami któktó-rejkolwiek z dwóch form przemocy (między opiekunami bądź w stosunku do rodzeństwa/innych dzie-ci). Kiedykolwiek doświadczenia takie mia-ło 18% dzieci, w ostatnim roku zdarzymia-ło się to co dwudziestemu dziecku (5%). Zastana-wia duża rozbieżność pomiędzy tymi dwo-ma wynikami. Może ona oznaczać, że choć wiktymizacja pośrednia nie jest bardzo czę-stym doświadczeniem dzieci, zapada ona mocno w pamięć, a wspomnienie może być przywołane nawet po wielu latach. Nie wy-stępują duże różnice pomiędzy doświad-czeniami chłopców i dziewczyn. Tyle samo dzieci zadeklarowało bycie świadkiem przemocy w całym życiu. Dziewczyny nie-co częściej miały takie doświadczenia w po-przednim roku. Podobnie nieco częściej świadkami przemocy były starsze nastolat-ki. Wyższe wyniki odnotowano też dla nich w odniesieniu do całego życia, co częściowo jest spowodowane kumulacją doświadczeń z całego życia. 0,0% 10% 20% 30% 40% 50% dziewczyny chłopcy 15–17 lat 11–14 lat ogółem kiedykolwiek w ostatnim roku 6% 4% 5% 18% 18% 6% 26% 5% 14% 18%

b a d a n i a

Wykres 8. Bycie świadkiem przemocy fi zycznej między opiekunami i w stosunku do innych dzieci, N=1005.

Czy kiedykolwiek widziałe(a)ś, jak któryś z Twoich rodziców/opiekunów został uderzony przez drugiego rodzica/opiekuna?

Czy kiedykolwiek widziałe(a)ś, jak któryś z Twoich rodziców/opiekunów uderzył (poza dawaniem klapsów) Twoje rodzeństwo lub inne dzieci w rodzinie

(np. kuzynów, rodzeństwo cioteczne)?

Źródło: opracowanie własne.

Wykres 8 pokazuje doświadczenia wikty-mizacji pośredniej w rozbiciu na dwie bada-ne formy (przemoc fi zyczna między opieku-nami i w stosunku do rodzeństwa). Ogółem 12% dzieci w wieku 11–17 lat było kiedykol-wiek świadkami przemocy fi zycznej między rodzicami, 9% widziało, jak rodzice bili ich rodzeństwo. Jeśli chodzi o takie doświad-czenie w roku poprzedzającym badanie, to miało je odpowiednio 4% i 2% responden-tów. Bycie świadkiem przemocy w rodzinie

było więc generalnie deklarowane rzadziej niż np. doświadczanie samemu przemocy ze strony rodziców i znajomych dorosłych.

Ten sam odsetek chłopców (11%) deklaro-wał, że kiedykolwiek widzieli przemoc wobec rodzeństwa i wobec rodziców. U dziewczyn wyższy był odsetek świadków przemocy po-między rodzicami (14%) niż wobec rodzeń-stwa (7%). Dla dziewczyn wyższe były też w obydwu przypadkach odsetki kontaktu z przemocą w roku poprzedzającym badanie.

Doświadczenie bycia świadkiem prze-mocy było także znacznie zróżnicowane ze względu na wiek respondentów. Wśród młodzieży w wieku 15–17 lat kiedykol-wiek przemoc pomiędzy rodzicami widzia-ło aż 18%, zaś pomiędzy rodzeństwem 12%

w porównaniu do 9% i 7% w grupie młod-szej (11–14 lat). Jeśli chodzi o deklarowa-nie takiego zdarzenia w poprzednim roku, przemoc między rodzicami widziało więcej starszych nastolatków (5%) niż młodszych (3%) i była to różnica istotna statystycznie, dziewczyny chłopcy 15–17 lat 11–14 lat ogółem 0,0% 10% 20% 30% 40% 50%

przemoc wobec rodzeństwa – w ostatnim roku przemoc wobec rodzeństwa – kiedykolwiek przemoc między rodzicami – w ostatnim roku przemoc między rodzicami – kiedykolwiek

12% 3% 7% 5% 14% 2% 3% 2% 12% 5% 18% 3% 7% 3% 9% 2% 9% 4% 11% 11%

b a d a n i a

a przemoc w stosunku do rodzeństwa była

obserwowana mniej więcej przez zbliżo- ny odsetek respondentów młodszych (3%) i starszych (2%).

Tabela 1. Sprawcy i ofi ary w sytuacjach przemocy w rodzinie, której świadkami byli respondenci (re-spondenci mogli wybrać kilka odpowiedzi).

Przemoc między dorosłymi (N=125) Przemoc dorosłego wobec dziecka _(N=87) Sprawca Ofi ara Sprawca Ofi ara

Ojciec 62% 13% 38% -Ojczym 7% 10% 2% -Matka 9% 69% 13% -Macocha 0% 2% 6% -Inny 6% 6% 26% 8% Brat - - - 44% Siostra - - - 23%

Inne dziecko mieszkające z rodziną - - - 16% Nie chcę odpowiadać 15% 1% 15% 8% Źródło: opracowanie własne.

W badaniu pytaliśmy także o sprawców oraz o ofi ary przemocy, której świadkami byli respondenci (tabela 1). W odniesieniu do przemocy między rodzicami w 62% przy-padków atakującym był ojciec, w dalszych 7% ojczym bądź partner matki, w 9% to mat-ka była atakującym, w 6% inna osoba, zaś 15% z tych, którzy widzieli taką przemoc, nie chciało określić, kto był sprawcą. Jeśli chodzi o ofi ary (osoby, które zostały w tej sytuacji uderzone): w 69% przypadków była to mat-ka, w dalszych 2% macocha bądź partnerka ojca, w 13% uderzony był ojciec, a w 10% oj-czym (bądź partner matki), w 6% przypad-ków był to ktoś inny, a 1% nie chciało odpo-wiedzieć na to pytanie.

W sytuacji przemocy wobec rodzeństwa agresorem także najczęściej był ojciec (38%), w 2% ojczym, w 13% matka, w 6% maco-cha, a aż w 26% sprawcą przemocy była inna osoba. 15% respondentów nie chciało wska-zać sprawcy także i w tym pytaniu. Spośród

tych, którzy doprecyzowali pojęcie „innej osoby” najwięcej wskazywało na wuja bądź ciotkę. Jeśli chodzi o ofi arę — w 44% był nią brat, w 23% siostra, w 16% kuzyn bądź inne dziecko mieszkające z rodziną, 8% wskazało na inną osobę, a dalszych 8% nie odpowie-działo na to pytanie.

Porównanie z przywoływanymi już ba-daniami amerykańskimi (Mitchel, Fin-kelhor, Wolak, Ybarra, Turner, 2011) i bry-tyjskimi (Radford i in., 2011), wykazuje, że skala wiktymizacji pośredniej jest bar-dzo zbliżona w Polsce i w Stanach Zjedno-czonych. W 2008 roku 16% dzieci w wieku 10–17 lat było kiedykolwiek świadka-mi przemocy świadka-między rodzicaświadka-mi (w sce: 12%), a 7% wobec rodzeństwa (w Pol-sce: 9%). W roku poprzedzającym badanie świadkami było odpowiednio 4% i 3% ba-danych (w Polsce: 4% i 2%). Warto zwró-cić uwagę, że w odniesieniu do całego ży-cia, w USA wyższy niż w Polsce był odsetek

b a d a n i a

Rysunek 1. Współwystępowanie różnych przemocy fi zycznej i psychicznej ze strony znajomych

doro-słych, N=1005.

Źródło: opracowanie własne.

dzieci–świadków przemocy między doro-słymi, w Polsce natomiast wyższy był odse-tek świadków przemocy wobec dzieci. Jest to kolejny pośredni dowód na to, że w Polsce krzywdzenie dzieci w rodzinach jest prob-lemem szczególnie częstym. Dużo mniejsze odsetki uzyskano natomiast w odniesieniu do obydwu form wiktymizacji pośredniej w Wielkiej Brytanii — kiedykolwiek świad-kami przemocy między rodzicami było 7% respondentów, a wobec rodzeństwa 3%.

Nie istnieje wiele polskich badań do któ-rych można by odnieść uzyskane wyniki. Według badań wiktymizacji młodzieży Fun-dacji Dzieci Niczyje z 2010 r., w roku poprze-dzającym badanie aż 9% zadeklarowało by-cie świadkiem przemocy w rodzinie, jednak

grupą badaną była wtedy starsza młodzież (Sajkowska, 2010), która — jak pokazały tak-że obecne badania — częściej deklaruje by-cie świadkiem takich zdarzeń. Z kolei jeśli chcielibyśmy porównać otrzymane wyni-ki z danymi dotyczącymi przemocy pomię-dzy partnerami można by sięgnąć po cy-kliczne badania CBOS „Przemoc i konfl ik-ty w domu” (CBOS, 2012b). W badaniach tych 11% dorosłych Polaków przyznało się do tego, że kiedykolwiek małżonek lub part-ner ich uderzył, dokładnie tyle samo (11%) zadeklarowało, że sami byli sprawcami ta-kiej przemocy. Jak widać są to wyniki dosyć zgodne z tymi uzyskanymi w obecnym ba-daniu, gdzie 12% dzieci zadeklarowało bycie świadkami tego typu zdarzeń.

Porównanie różnych form wiktymizacji w rodzinie

wikty-mizacji zachodzące w rodzinie zostały prze-analizowane oddzielnie. W rzeczywistości dziecko doświadczające w domu krzywdze-nia jest często ofi arą wielu jego form równo-cześnie. Badanie Ogólnopolska diagnoza

prob-lemu przemocy wobec dzieci pozwalało na

zba-danie współwystępowania różnych form wiktymizacji w rodzinie.

Na początku artykułu rozważana była osobno przemoc fi zyczna i psychiczna ze strony dorosłych. Jak jednak wiadomo,

prze-moc psychiczna może łączyć się z przemo-cą fi zyczną. Jak pokazuje schemat na rysun-ku 1, respondenci, którzy kiedykolwiek do-świadczyli przynajmniej jednej z tych form dzielą się na trzy mniej więcej równoliczne grupy:

1) doświadczający tylko przemocy fi zycznej (10,7% wszystkich dzieci),

2) doświadczający tylko przemocy psy-chicznej (12,2%) i

3) doświadczający obydwu tych form (9,8%). przemoc fizyczna ze strony dorosłych 20,5% (206) przemoc pschiczna ze strony dorosłych 22,0% (222) 12,2% (123) 10,7% (107) 9,8% (99)

b a d a n i a

Rysunek 2. Współwystępowanie różnych form wiktymizacji w rodzinie, N=1005.

Źródło: opracowanie własne.

mi przemocy i jej świadkami (10%); była to sytuacja częstsza niż doświadczenie tylko wiktymizacji pośredniej (6%). Analiza przy-nosi bardzo ciekawe wyniki w odniesieniu do zjawiska zaniedbania w rodzinie. Jak się okazuje, ta kategoria wiktymizacji w ogóle nie wystąpiła w naszej próbie „w izolacji”. Wszystkie dzieci, które deklarowały zanie-dbanie były jednocześnie ofi arami prze-mocy ze strony dorosłych. 2,6% dzieci de-klarowało wiktymizację z obu tych katego-rii, a 1,9% było ofi arami wszystkich trzech omawianych kategorii krzywdzenia w ro-dzinie.

Istotne jest też porównanie współwystę-powania szerszych kategorii przemocy. Ry-sunek 2 przedstawia wzajemne zależności pomiędzy grupami dzieci, które kiedykol-wiek doświadczyły przynajmniej jednej for-my przemocy ze strony dorosłych (fi zycznej lub psychicznej), zaniedbania (braku opie-ki lub braku odpowiednich ubrań) i wikty-mizacji pośredniej (bycia świadkiem prze-mocy). Choć spośród tych osób, największą grupą stanowili ci, którzy doświadczyli tyl-ko bezpośredniej przemocy (19,6% ogółu), to już drugą pod względem liczebności była grupa dzieci, które jednocześnie były ofi

ara-Jakie są czynniki ryzyka w przypadku przemocy w rodzinie? Badanie obejmowa-ło tylko bardzo podstawowe zmienne demo-grafi czne, co nie pozwala zbudować bardziej złożonych modeli wyjaśniających, które dzie-ci są bardziej narażone na przemoc. Wyko-rzystując jednak dostępne dane, stworzono statystyczny model regresji logistycznej dla wyjaśnienia, jakie czynniki wpływają na fakt doświadczania kiedykolwiek którejkolwiek z form wiktymizacji w rodzinie (przemoc ze

strony dorosłych, zaniedbanie, wiktymizacja pośrednia). Zbadany został wpływ następu-jących parametrów: płeć dziecka, wiek dzie-cka i klasa wielkości miejscowości, w której znajduje się szkoła dziecka. Pierwszy z nich nie miał statystycznej istotności w modelu, co oznacza, że na krzywdzenie narażeni byli w takim samym stopniu chłopcy, jak i dziew-czynki. Ryzyko doświadczenia przemocy sło natomiast z wiekiem (o 17% z każdym ro-kiem), co jest zrozumiałe, gdyż brane pod

0% (0) 0% (0) 6,0% (6) 19,6% (197) 2,6% (26) 10,0% (100) bycie świadkiem przemocy 17,8% (179) przemoc fizyczna lub psychiczna ze strony dorosłych 34,0% (342) zaniedbanie 4,5% (45) 1,9% (19)

b a d a n i a

uwagę było doświadczanie przemocy w ca-łym biegu życia, a więc starsze dzieci mia-ły więcej możliwości, aby się z nią zetknąć. Wielkość miejscowości, w której znajdowała się szkoła, do której uczęszczali badani tak-że miała związek z częstością doświadcza-nia przemocy. Porównując wieś z miastami do 200 tys. mieszkańców, ryzyko wiktymi-zacji było o 31% większe dla dzieci uczących się w szkołach miejskich. Gdy porównamy wieś z większymi miastami (pow. 200 tys. mieszkańców) wpływ wielkości miejscowo-ści, w której jest szkoła jest jeszcze większy:

ryzyko doświadczania przemocy jest o 79% większe w miastach.

Bardzo istotne wyniki przyniosły też ana-lizy zależności pomiędzy doświadczaniem szerokich kategorii wiktymizacji. Statystycz-ny efekt był tu nadzwyczaj silStatystycz-ny. Te dzieci, które doświadczały przynajmniej jednej for-my przemocy w rodzinie miały aż 4,7 razy większe ryzyko doświadczenia przemocy rówieśniczej, 4 razy większe ryzyko wyko-rzystania seksualnego i niemal 2 razy więk-sze prawdopodobieństwo bycia ofi arą prze-stępstw konwencjonalnych.

Podsumowanie

Krzywdzenie dzieci w rodzinie jest prob-lemem bardzo poważnym. Liczne, szeroko zakrojone badania dowiodły, że doświad-czenie bycia ofi arą przemocy domowej może mieć destrukcyjny wpływ na całe życie czło-wieka. Badanie Ogólnopolska diagnoza

proble-mu przemocy wobec dzieci dało wgląd w to, jak

często ofi arami takiej przemocy padają obec-nie w Polsce dzieci w wieku 11–17 lat. Nie są to wyniki optymistyczne.

Ponad jedna piąta dzieci doświadczy-ła w swoim życiu przemocy fi zycznej i psy-chicznej ze strony znajomych dorosłych — przede wszystkim rodziców i opiekunów. Co ósme dziecko było świadkiem tego, jak je-den rodzic uderzył drugiego, a 6% doświad-czyło przynajmniej jednej formy poważne-go zaniedbania. Skala wiktymizacji dzieci i młodzieży w polskiej rodzinie jest duża:

niemal dla wszystkich omawianych w arty-kule wskaźników nasze wyniki były wyższe od wyników brytyjskich i amerykańskich. Wydaje się, że szczególnie wysokie wyniki Polska „osiągnęła” w obszarze przemocy fi -zycznej wobec dzieci — odsetek jej ofi ar jest w Polsce ponad trzykrotnie wyższy niż ten w Wielkie Brytanii.

Ważne jest także spojrzenie na wzajemne zależności różnych kategorii wiktymizacji. Są one ze sobą silnie powiązane. Dzieci, któ-re doświadczają zaniedbania są jednocześ-nie ofi arami i świadkami przemocy. Te, które były świadkami przemocy, w większości są także jej ofi arami. Widać wyraźnie, że w wie-lu polskich rodzinach dzieci narażone są na wiele form krzywdzenia jednocześnie, co sta-nowi wielkie wyzwanie dla wszystkich pró-bujących poprawić sytuację w tym obszarze.

b a d a n i a

Bibliografi a

Brągiel, J. (1998). Zaniedbanie dziecka w rodzinie. Roczniki Socjologii Rodziny, tom X, 1998, 277– 288.

Browne, K., Dixon, L. (2003). Związki między przemocą małżeńską i krzywdzeniem dzieci, a terapia sprawców przemocy domowej. Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, 5(5), 6–22.

Bussmann, K.D., Schroth, A. (2009). The Effect of Banning Corporal Punishment in Europe: A

Five-Nation Comparison. Halle-Wittenberg: Martin-Luther-Universität.

CBOS (2012a). O dopuszczalności stosowania kar cielesnych i prawie chroniącym dzieci przed przemocą.

Komunikat z badań nr BS/74/2012. Pobrano z: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/

K_074_12.PDF

CBOS (2012b). Przemoc i konfl ikty w domu. Komunikat z badań nr BS/82/2012. Pobrano z: http:// www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_082_12.PDF

Donovan, K.L., Brassard, M. R. (2011). Trajektorie matczynej agresji werbalnej wobec dzieci w wieku gimnazjalnym — związki z negatywnym obrazem własnej osoby i trudnoś-ciami społecznymi. Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka, 4 (37), 66–101.

Dube, S.R., Anda, R.F., Felitti, V.J., Edwards, V.J.,Williamson, D.F. (2002). Exposure to abuse, neglect, and household dysfunction among adults who witnessed intimate partner vio-lence as children: implications for health and social services. Viovio-lence and victims, 17(1), 3–17.

Finkelhor, D., Turner, H., Ormrod, R., Hamby, S.L. (2009). Violence, abuse, and crime exposure in a national sample of children and youth. Pediatrics, 124(5), 1411-1423.

Fluderska, G., Sajkowska, M. (2001). Problem krzywdzenia dzieci. Postawy i doświadczenia dorosłych

Polaków. Raport z badań. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

Fluderska, G., Sajkowska, M. (2003). Kary fi zyczne w dzieciństwie — retrospekcje dorosłych Polaków. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 3, 1-16.

FDN (2012), Przemoc werbalna wobec dzieci. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje, Millward Brown SMG/KRC. Pobrano z: http://fdn.pl/sites/default/fi les/Przemoc%20werbalna%20wobec %20dzieci%20FDN_SMGKRC%202012_0.pdf.

Garbarino, J. (2011). Nie każde złe traktowanie jest krzywdzeniem psychicznym. Dziecko

Krzy-wdzone. Teoria, badania, praktyka, 4(37), 10–17.

GUS (2012). Ubóstwo w Polsce w 2011 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. Departament Badań Społecznych i Warunków Życia.

Halemba, K., Izdebska, A. (2009). Kary fi zyczne w wychowaniu dzieci — uwarunkowania i konsekwencje. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 3(28), 1–26.

Hamby, S., Finkelhor, D., Turner, H., Ormrod, R. (2010). The overlap of witnessing partner vio-lence with child maltreatment and other victimizations in a nationally representative survey of youth. Child Abuse & Neglect, 34(10), 734–741.

Hart, S.N., Glaser, D. (2011). Krzywdzenie psychiczne — krzywda wyrządzana umysłowi: ka-talizowanie przemian w zakresie ochrony dziecka w kierunku proaktywnej profi lak-tyki pierwszorzędowej i promocji dobrostanu osobistego. Dziecko Krzywdzone. Teoria,

ba-dania, praktyka, 4(37), 37–55.

Herzberger, S.D. (2003). Przemoc domowa: perspektywa psychologii społecznej, tłum. E. Bielawska– Batorowicz. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholo-wych.

b a d a n i a

Iwaniec, D. (2012). Emocjonalne krzywdzenie dzieci. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania,

prak-tyka, 2(39), 29–47.

Izdebska, A., Lewandowska, K. (2009). Znaczenie profi laktyki krzywdzenia małych dzieci.

Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 2(27), 6–11.

Johnson, C.F. (2002). Physical Abuse. Accidental Versus Intentional Trauma in Children. W: J.E.B. My-ers i in. (red.), The APSAC Handbook on Child Maltreatment. Second Edition. Thousand Oaks, London, New Dehli: Sage Publications.

Kelley, S.J. (2002). Child maltreatment in the Context of Substance Abuse, W: J.E.B. Myers i in. (red.),

The APSAC Handbook on Child Maltreatment. Second Edition. Thousand Oaks, London,

New Dehli: Sage Publications.

Kolankiewicz, M. (2012). Zaniedbywanie dzieci. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 2(39), 81–94.

Komisja Europejska (2011). Material deprivation among children. Social Situation Observatory — Income distribution and living conditions, European Commission.

Millward Brown SMG/KRC (2011). Diagnoza dotycząca osób stosujących przemoc w rodzinie:

prze-moc w rodzinie z perspektywy dorosłej populacji Polski. Raport z badania zrealizowanego dla Min-isterstwa Pracy i Polityki Społecznej. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.

MPiPS (2008). Krzywdzenie dzieci w Polsce. Raport. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.

Mitchell, K.J., Finkelhor, D., Wolak, J., Ybarra, M.L., Turner, H. (2011). Youth internet victimiza-tion in a broader victimizavictimiza-tion context. Journal of Adolescent Health, 48(2), 128–134. Norman, R.E., Byambaa, M., De, R., Butchart, A., Scott, J., Vos, T. (2012). The Long-Term Health

Consequences of Child Physical Abuse, Emotional Abuse, and Neglect: A Systematic Review and Meta-Analysis. PLOS medicine, 9(11), 1-31.

Pinheiro, P.S. (2006). World Report on Violence against Children. Geneva: United Nations.

Rada Europy (2005). Eliminating Corporal Punishment: a Human Rights Imperative for Europe’s

Chil-dren. Strasbourg: Council of Europe.

Radford, L., Corral, S., Bradley, C., Fisher, H., Bassett, C., Howat, N., Collishaw, S. (2012). Child

abuse and neglect in the UK today. London: National Society for the Prevention of Cruelty

to Children.

Sajkowska, M. (2009). Bicie Dzieci. Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków. Raport z badań. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

Sajkowska, M. (2010). Wiktymizacja dzieci i młodzieży. Raport z badań. Warszawa: Fundacja Dzieci Niczyje.

UNICEF (2012). Ubóstwo Dzieci. Najnowsze dane dotyczące ubóstwa dzieci w krajach rozwiniętych.

Re-port Card nr 10. Florencja: Innocenti Research Center.

WHO (1999). Report on Consultation of Child Abuse Prevention. Geneva: World Health Organisa-tion.

WHO (2006). Preventing child maltreatment: a guide to taking action and generating evidence. Gene-va: World Health Organisation and International Society for Prevention of Child Abuse and Neglect.

Wójcik, S. (2012). Przemoc fi zyczna wobec dzieci. Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 2(39), 7–28.

Wolak, J, Finkelhor, D. (1998). Children Exposed to Partner Violence. W: J.L., Jasinski, L.M., Willia-mis (red.), Partner Violence: A Comprehensive Review of 20 Years of Research (s. 73–112). Thou-sand Oaks: Sage Publications.

b a d a n i a

Maltreatment, Neglect, Indirect Victimization. Results of National

Survey of Child and Youth Victimization in Poland

The article presents the results of National Survey of Child and Youth Victimisation in Poland – a nation-wide study on a random sample of 1005 children aged 11–17 years realised in 2012. It examines physical and psychological violence experienced by children from their parents and known adults as well as neglect and exposition to indirect victimization. More than one fi fth of respondents (21%) had experienced in their lifetime physical abuse by known adults. An equally high percentage (22%) were subjected to psychological (emotional) violence. Experiencing neglect before the age of 12 affected 6% of respondents. 12% had wit-nessed violence between intimate adults and 9% had seen adults hurting other children. These phenomena are often co-occurring with each other. Empirical studies have been presented in an article in the theoretical context and confronted with other Polish and international research devoted to this topic.

KEYWORDS:

DOMESTICVIOLENCE, MALTREATMENT, NEGLECT, INDIRECTVICTIMIZATION

CYTOWANIE:

Wójcik, S. (2013). Przemoc w rodzinie, zaniedbanie, wiktymizacja pośrednia. Wyniki Ogól-nopolskiej diagnozy problemu przemocy wobec dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania,

praktyka, 12(3), 40–62.

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie nieko-mercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska.