ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE 245
I n n ą w a d ą k s ią ż k i j e s t w r e s z c ie d o ś ć c z ę s te u ż y w a n ie m a ł o o b ie k ty w n y c h i n ie ś c is ły c h w y r a ż e ń o c h a r a k t e r z e p u b lic y s ty c z n y m , k t ó r e b a r d z o r a ż ą w p r o f e s j o n a l n e j , s k ą d in ą d , p ra c y .
P rz y w s z y s tk ic h w y m ie n io n y c h b ł ę d a c h , w a d a c h i n i e d o c ią g n ię c ia c h j e s t t o c ią g le p o z y c ja b a r d z o d o b r a i w a r to ś c io w a , n ie w ą tp liw ie n a jb a r d z ie j w y c z e r p u ją c a p r a c a n a t e m a t p r o b l e m a ty k i d e k o lo n iz a c ji i m p e r i u m b ry ty js k ie g o w A fry c e .
Michał Leśniewski
W arszaw a
E ugeniusz D uraczyński, R om uald Turkowski, O Polsce na uchodźstwie. Rada
Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej 1939-1945, W arszawa 1997
K ie d y w g r u d n i u 19 3 9 r. n a m o c y d e k r e t u p r e z y d e n ta R a c z k ie w ic z a p o w o ł a n a z o s t a ł a d o ż y c ia R a d a N a r o d o w a , n ie to w a rz y s z y ły te j d e c y z ji a n i e m o c je , a n i s p e c ja ln e o c z e k iw a n ia . S tr a ż n ic y n ie n a r u s z a l n o ś c i u s ta w y z a s a d n ic z e j z 19 3 5 r. z a s ta n a w ia li s ię n a d k o n s ty tu c y jn o ś c ią d e k r e t u , a je d y n y m i, k tó r z y w y d a w a li s ię b a r d z ie j z a i n t e r e s o w a n i je j d z ia ła ln o ś c ią , b y ły o s o b y p o w o ł a n e w s k ła d R a d y , w tr y b ie m ia n o w a n ia — p r z y p o m n ijm y — a n ie w y b o ró w . D o ś ć s z y b k o o k a z a ło s ię j e d n a k , ż e R a d a n i e j e s t i n i e b ę d z i e c ia łe m p o z b a w io n y m z u p e ł n e g o z n a c z e n ia . W e d le p o lity k ó w d o s tr z e g a ją c y c h je j p o t e n c j a l n e z n a c z e n ie b y ła q u a s i - p a r l a m e n - t e m n a o b c z y ź n ie , czy li r e p r e z e n t a n t e m in te r e s ó w n a r o d u , w e d le s c e p ty k ó w — k l u b e m d y s k u s y jn y m u g r u p o w a ń p o lity c z n y c h . B e z w z g lę d u j e d n a k n a to , k t ó r a z p o w y ż s z y c h o p in ii b y ła b liż s z a p r a w d y , R a d a z d o b y ła z n a c z ą c e m ie js c e w o b r ę b ie p o lity k i e m ig r a c y jn e j. Tym le p ie j św ia d c z y t o o w c h o d z ą c y c h w je j s k ła d o s o b is to ś c ia c h , g d y ż z z a ł o ż e n i a m ia ł a b y ć ty lk o o r g a n e m d o r a d c z y m , z k t ó r e g o s u g e s tia m i i o p in ia m i p r e z y d e n t i p r e m i e r m o g li, le c z n ie m u s ie li się liczyć. E p iz o d f r a n c u s k i z d a w a ł s ię p o t w i e r d z a ć te z ę , ż e R a d a n ie o d e g r a z n a c z n ie js z e j r o li. O b a w ty c h n ie p o tw ie r d z iły j e d n a k je j p ó ź n ie js z e d z ie je , c zy li d z ia ła ln o ś ć n a t e r e n i e W ie lk ie j B ry ta n ii. R a d a s t a ła s ię w ó w c z a s g r e m i u m w id o c z n y m w p e jz a ż u p o lity c z n y m , c h o ć n a d a l d y s p o n o w a ła n ie w ie lk im i u p r a w n ie n ia m i.
W s z y s tk o t o p r z e m a w ia ł o z a o p r a c o w a n i e m c h o ć b y z w ię z ły c h d z ie jó w R a d y N a r o d o w e j w o k r e s ie w o jn y . D o b r z e s ię z a t e m s ta ło , ż e o tr z y m a liś m y k s ią ż k ę , k tó r e j A u to r z y ta k ie z a d a n i e s o b ie p o s ta w ili i z d o b r y m s k u t k i e m j e w y k o n a li. P o d s ta w o w y m w a l o r e m k s ią ż k i E u g e n i u s z a D u r a c z y ń s k ie g o i R o m u a l d a T u rk o w s k ie g o j e s t p o m y s ł. P r a c a d z ie li s ię n a d w ie c z ę ś c i — p ie r w s z a j e s t p r z e g l ą d e m d z ie jó w R a d y w la t a c h 1 9 3 9 -1 9 4 5 , d r u g a n a to m i a s t w y b o r e m d o k u m e n t ó w ilu s tr u ją c y c h je j z a i n t e r e s o w a n i a i z a d a n ia , j a k i e s o b ie s ta w ia ła .
F r a g m e n t a u to r s tw a E u g e n i u s z a D u r a c z y ń s k ie g o o p a r ty z o s ta ł n a d o k u m e n t a c h p o w s ta ły c h w e f e k c ie d z ia ła n ia R a d y i p r z e c h o w y w a n y c h w A r c h iw u m I n s t y t u tu P o ls k ie g o w L o n d y n ie . N ie b u d z i z a t e m w ą tp liw o ś c i je g o p o d s t a w a ź r ó d ło w a . N ie m o ż n a t a k ż e z g ło s ić p o w a ż n ie js z y c h z a s tr z e ż e ń d o k o n s t r u k c ji s a m e g o t e k s tu . E . D u r a c z y ń s k i p o s ta w ił s o b ie z a c e l s k r u p u l a t n ą r e k o n s t r u k c j ę d z ie jó w R a d y , n ie u c h y la ją c s ię o d n a k r e ś l e n ia o g ó ln y c h w a r u n k ó w , w k tó r y c h d z ia ła ła , tz n . p o lity k i r z ą d u g e n . S ik o r s k ie g o o r a z j e g o n a s tę p c y , S ta n is ła w a M i k o ła jc z y k a . O tr z y m a liś m y w e f e k c ie p r z e k a z , k tó r y o d p o w ia d a n a w s z y s tk ie i s t o t n e p y ta n ia d o ty c z ą c e o b ie k tu z a in te r e s o w a ń A u to r a , czyli s k ła d u R a d y , m ó w ią c z a ś p re cy z y jn ie j d w ó c h R a d p o w o ła n y c h n a c z a s w o jn y , p r o b l e m a t y k i j a k ą p o d e jm o w a ł a , z a r y s o w u ją c y c h s ię w n ie j p o d z i a łó w i k o n f lik tó w , r e la c ji z r z ą d e m , a w r e s z c ie — t o s p r a w a n a ji s t o t n ie j s z a — je j z n a c z e n ia .
E u g e n iu s z D u r a c z y ń s k i j e s t z d a n i a , i d o w o d z i t e g o s w o ją c z ę ś c ią k s ią ż k i, ż e R a d a N a r o d o w a , m im o iż t r u d n o p r z y p is a ć je j k lu c z o w ą r o l ę p o lity c z n ą , b y ła o r g a n iz m e m n i e p o z b a w i o
246 ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE
n y m c ię ż a r u g a tu n k o w e g o . Z d a j e s ię t a k ż e d o w o d z ić , iż r o l a R a d y r o s ł a z b ie g ie m c z a s u . O ile n a e t a p i e f r a n c u s k i m R a d a b y ła w z a s a d z ie w y łą c z n ie r e p r e z e n t a c j ą p r z e d s ta w ic ie ls tw p a r ty j n y c h u d e k o r o w a n ą n a z w is k a m i k ilk u o s o b is to ś c i, c zy li c ia łe m m a ją c y m p r z e d e w s z y s tk im z a ś w ia d c z a ć p o lity c z n e o tw a r c ie i s z e r o k ą p o d s t a w ę r z ą d u S ik o r s k ie g o , o ty le w W ie lk ie j B r y ta n ii, z w ła s z c z a o d l a t a 1941 r. ja w i s ię n i e r z a d k o j a k o z k rw i i k o ś c i p a r l a m e n t n a o b c z y ź n ie , ś w ia d o m y s w o je j o d p o w ie d z ia ln o ś c i i p o d e jm u j ą c y w z w ią z k u z ty m z a d a n ia m a ją c e n a c e l u r e p r e z e n t o w a n ie i n te r e s ó w P o ls k i o r a z j e j u r z ą d z e n i e w o k r e s ie p o w o je n n y m .
D o w o d e m te g o b y ła p r z e d e w s z y s tk im d e b a t a d o ty c z ą c a p r z y s z łe g o u s t r o j u P o ls k i w y w o ł a n a tzw . Z a s a d a m i o p r a c o w a n y m i p r z e z S ta n is ła w a G r a b s k ie g o . S p r a w a t a o to c z o n a j e s t w ie lo m a n i e d o m ó w i e n ia m i i d o p r a w d y s z k o d a , ż e E . D u r a c z y ń s k i n i e p o ś w ię c ił je j w ię c e j m ie js c a , a t a k ż e , ż e g ło sy , k t ó r e p a d a ł y w te j s p r a w ie n a f o r u m R a d y , n ie z n a la z ły s ię w w y b o r z e d o k u m e n t ó w o p r a c o w a n y m p r z e z R o m u a l d a T u rk o w s k ie g o .
R e k o m p e n s u j e to z p e w n o ś c ią s a ty s f a k c jo n u ją c y p r z e g l ą d w s z y s tk ic h in n y c h n a jw a ż n ie j sz y c h s p r a w , k tó r y m i z a jm o w a ła s ię R a d a o b u k a d e n c ji, a w ię c s z e r o k o r o z u m i a n ą k w e s tią w s c h o d n ią , tz n . z a r ó w n o s t o s u n k a m i p o ls k o - s o w ie c k im i, j a k i p r o b l e m e m g r a n ic y w s c h o d n ie j, p o w o je n n y m k s z t a ł t e m g r a n ic y z a c h o d n ie j ( b a r d z o c ie k a w e g ło s y w te j s p r a w ie ) , p o lity k ą n i e m i e c k ą n a z ie m ia c h o k u p o w a n y c h z e s z c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m e k s t e r m i n a c ji Z y d ó w czy s p r a w a m i w e w n ą tr z e m ig r a c y jn y m i o m n ie js z y m j u ż z n a c z e n i u — j a k c h o ć b y p o l s k ą p r a s ą w y d a w a n ą n a t e r e n i e W ie lk ie j B ry ta n ii. P o w y żs zy r e j e s t r z a g a d n ie ń d o w o d z i n ie ty lk o z a k r e s u z a i n t e r e s o w a ń R a d y , a le w ie le m ó w i 0 m ie js c u , k t ó r e z a jm o w a ła w ś r ó d p o lity c z n y c h in s ty tu c ji p o lity c z n y c h n a o b c z y ź n ie . B y ła , n a c o z w ra c a u w a g ę te k s t E . D u ra c z y ń s k ie g o , je d y n y m o p ró c z p r a s y m ie js c e m w y m ia n y p o g lą d ó w 1 d e b a ty n a d w s zy s tk im i a s p e k ta m i s p ra w y p o lsk ie j w o k r e s ie w o jn y . W ty m w ła ś n ie d o s trz e c m o ż n a je j z n a c z e n ie . R a d a n ie b y ła b o w ie m je d y n ie c ia łe m d o ra d c z y m , a le ta k ż e , a m o ż e p r z e d e w s z y s tk im f o r u m k s z ta łto w a n ia się m y śli p o lity c z n e j w o ln e j n ie k ie d y o d n a le c ia ło ś c i m y ś le n ia p a r ty j n e g o , z d r u g ie j z a ś n ie z a w s z e , c h o ć c z ę s to , p o d p o r z ą d k o w a n e j p o lity c e r z ą d u .
W ty m m ie js c u w a r t o z a s ta n o w ić s ię p r z e z c h w ilę n a d s t o s u n k a m i p o m ię d z y R a d ą a r z ą d e m . N ie u le g a w ą tp liw o ś c i, ż e g e n . S ik o r s k i c h c ia ł, b y g r e m i u m t o b y ło p o d p o r ą p o lity k i j e g o g a b in e t u , b y m ia ł w R a d z i e n a tu r a l n e g o s o ju s z n ik a . D o w o d e m te g o b y ła d o ś ć s k r u p u l a tn a , p r o c e d u r a k o o p t a c j i c z ło n k ó w R a d y . W id a ć t o z a r ó w n o w p r z y p a d k u n o m in o w a n i a p ie r w s z e j, j a k i d r u g ie j R a d y . G e n . S ik o r s k i n a jw y r a ź n ie j n ie ż y cz y ł s o b ie , b y w j e j ła w a c h z a s ia d a l i je g o p rz e c iw n ic y . W o b u n i e z n a l a z ł s ię ż a d e n p iłs u d c z y k , w d r u g ie j z a ś z a b r a k ło ta k ż e ty c h , k tó r z y o k a z a li s ię z b y t n i e z a le ż n i o d r z ą d u b ą d ź k r y ty c z n i w o b e c j e g o p o lity k i. W y ją te k s ta n o w ili ci, k tó r z y d o R a d y w e s z li z r e k o m e n d a c j i p a r ti i . D o b r y m p r z y k ła d e m s ą tu ta j p r z e c iw n ic y p o lity k i S ik o r s k ie g o p o c z e r w c u 1941 r., s o c ja liś c i A d a m C io łk o s z i A d a m P r a g ie r . Z w r a c a n a to m i a s t u w a g ę s t o s u n k o w o lic z n a o b e c n o ś ć p o lity k ó w n o w y c h n a t e r e n i e lo n d y ń s k im , to j e s t ty c h , p r z e d k tó r y m i b r a m y s o w ie c k ic h w ię z ie ń o tw o r z y ł u k ł a d S ik o r s k i- M a js k i. W s p o m in a m o s k ła d z ie R a d y , a w ię c je j r e p r e z e n ta ty w n o ś c i, n ie b e z p o w o d u . W o b u d o m in o w a li p r z e d s ta w ic ie le p a r t i i s ta n o w ią c y c h p o d s t a w ę r z ą d u , c o j e s t n i e j a k o z r o z u m ia łe . P y t a n ie ty lk o , czy s k ł a d t a k i u z n a ć m o ż n a z a r e p r e z e n t a t y w n y d la c a łe j e m ig r a c ji p o lity c z n e j.
O b a w ia m s ię , ż e n ie . I n ie c h o d z i ty lk o o p r z e d s ta w ic ie li z d e k la r o w a n e j o p o z y c ji, czyli „ s a n a t o r ó w ” . W o b u r a d a c h , a s z c z e g ó ln ie w d r u g ie j, n i e b y ło w ła ś c iw ie o s o b is to ś c i n ie z a l e ż n y c h . N ie b y ło , g d y ż n i e ży cz y ł s o b ie t e g o g e n . S ik o rs k i.
E u g e n iu s z D u r a c z y ń s k i p r z e d s t a w i a s y lw e tk i c z ło n k ó w o b u R a d , n i e p o ś w ię c a j e d n a k w ię k s z e j u w a g i o k o lic z n o ś c io m ic h w y b o r u . J e s t t o — j a k w o ln o s ą d z ić — s p o w o d o w a n e b r a k i e m o d p o w ie d n ic h m a t e r i a łó w ź ró d ło w y c h . N o m in a c je b y ły p r a w d o p o d o b n i e e f e k t e m
ARTYK U ŁY RECENZYJNE I RECENZJE 247 u s t a le ń z a k u lis o w y c h , p o k tó r y c h n ie z o s t a j ą m a t e r i a l n e ś la d y . N ic n a t o m i a s t n ie s t a ło n a p r z e s z k o d z ie w p r ó b i e o d p o w ie d z i n a p y t a n i e o k r y t e r i u m d o b o r u c z ło n k ó w R a d y , in n y m i sło w y s p r e c y z o w a n ia , c z y m m ia ł a b y ć w e d le g e n . S ik o r s k ie g o i je g o n a jb liż s z e g o o to c z e n ia p o lity c z n e g o . N i e p o d ję c i a te j s p r a w y n i e u w a ż a m z a m a n k a m e n t p ra c y . B a r d z ie j z a w y ra z s y m p a tii a u t o r a d o o s o b y i p o lity k i g e n . S ik o r s k ie g o . D l a p is z ą c e g o t e s ło w a n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, ż e w in te n c ji s z e fa r z ą d u R a d a m ia ł a b y ć j e s z c z e j e d n y m i n s t r u m e n t e m u t r w a la n ia je g o w p ły w ó w i b u d o w a n i a a tm o s f e r y u z n a n i a d la p r o w a d z o n e j p r z e z s ie b ie p o lity k i. Z p e w n o ś c ią n ie b y ła n a to m i a s t w y r a z e m d b a ło ś c i o s tw o r z e n i e c ia ła b e z w z g lę d n ie r e p r e z e n t a t y w n e g o , b ę d ą c e g o o d b ic ie m r ó ż n y c h k u lty w o w a n y c h n a o b c z y ź n ie s p o s o b ó w m y ś le n ia . P o w y ż s z a k o n s t a ta c j a , n a w ia s e m m ó w ią c , n ie p o m n ie js z a ro li, j a k ą R a d a N a r o d o w a o d e g r a ł a w c z a s ie w o jn y . D r u g ą c z ę ś ć k s ią ż k i s ta n o w i d z ia ł o c h a r a k t e r z e ź r ó d ło w y m . R o m u a l d T u rk o w s k i, a u to r w y b o r u d o k u m e n t ó w ilu s tr u ją c y c h d z ia ła ln o ś ć i z a i n t e r e s o w a n i a R a d y , s t a n ą ł p r z e d t r u d n y m z a d a n i e m t a k ie g o ic h s k o m p o n o w a n ia , b y s ta n o w iły k o m e n t a r z d o t e k s t u E u g e n i u s z a D u r a - c z y ń s k ie g o . N ie b y ło to ł a tw e n ie ty lk o z e w z g lę d u n a d u ż ą ilo ś ć s p r a w p o r u s z a n y c h w p ie rw s z e j c z ę ś c i, a le t a k ż e — j a k w o ln o się d o m y ś la ć — s z c z u p ło ś ć m ie js c a . Z z a d a n ia t e g o R . T u rk o w s k i w y s z e d ł j e d n a k o b r o n n ą r ę k ą . N a je g o w y b ó r s k ł a d a s ię b lis k o 90 d o k u m e n t ó w p o g r u p o w a n y c h w s i e d m i u d z ia ła c h . K r y t e r i u m ic h w y o d r ę b n i e n i a w y z n a c z a c h a r a k t e r d o k u m e n t ó w d o ty c z ą c y c h R a d y , j a k i p r z e z n i ą w y tw o r z o n y c h . P o d z ia ł t a k i j e s t z r o z u m ia ły i n ie b u d z i z a s tr z e ż e ń . M o ż n a j e d y n i e m ie ć w ą tp liw o ś ć , c zy n ie n a z b y t r o z b u d o w a n y z o s t a ł d z ia ł p ie rw s z y , n a z w a n y p r z e z a u t o r a
— Uregulowania prawne. Z a w ie r a o n w ię k s z o ś ć a k tó w , d z ię k i k tó r y m
R a d a z a w d z i ę c z a ł a s w o je i s t n ie n i e w r a z z z a r z ą d z e n i e m P r e z y d e n t a o je j r o z w ią z a n iu z 21 m a r c a 19 4 5 r. C h o ć z r o z u m ia ł a j e s t d b a ło ś ć a u t o r a o to , b y w k s ią ż c e z n a la z ły się d o k u m e n ty p r z e d s t a w i a j ą c e f o r m a l n o p r a w n ą s t r o n ę d z ia ła n ia R a d y , z a ł o ż e n i e m b a r d z ie j o p ty m a l n y m — p r z y n a jm n ie j z p u n k t u w id z e n ia p is z ą c e g o t e s ło w a — b y ło b y z w ię k s z e n ie lic z b y d o k u m e n t ó w ilu s tr u ją c y c h s p ra w y , k tó r y m i in te r e s o w a ła s ię R a d a o r a z z a w ie r a ją c y c h o p in ie je j c z ło n k ó w . N a z a k o ń c z e n i e n in ie js z y c h u w a g w y p a d a p o w tó r z y ć o p in ię j u ż w y p o w ie d z ia n ą . K s ią ż k a E u g e n i u s z a D u r a c z y ń s k ie g o i R o m u a l d a T u r k o w s k ie g o j e s t p ie r w s z ą p r a c ą t a k w n ik liw ie p r z e d s t a w i a j ą c ą d z ie je R a d y N a r o d o w e j w o k r e s ie w o jn y . U m i e j ę t n e p o ł ą c z e n i e t e k s t u r e k o n s t r u u j ą c e g o i i n t e r p r e t u j ą c e g o je j d z ia ła ln o ś ć z b o g a ty m w y b o r e m d o k u m e n t ó w p o w o d u je , ż e p a r l a m e n t p o ls k i n a o b c z y ź n ie n i e j e s t j u ż in s ty tu c ją m a ł o z n a n ą i p o z o s t a j ą c ą ty m s a m y m w c ie n iu in n y c h o r g a n iz a c ji p o w o ła n y c h d o ż y c ia p o z a k r a je m p o w r z e ś n iu 1 9 3 9 r.RafaÆ Habielski
W arszaw a
Generał Kazim ierz Glabisz (1893-1981). Służba wojskowa, działalność sportowa
i publicystyczna w kraju i na obczyźnie, p o d red. M ark a Szczerbińskiego i A n
drzeja Suchcitza, G orzów W ielkopolski 1999, ss. 122
Z in ic ja ty w y R a d y P o r o z u m ie w a w c z e j B a d a ń n a d P o lo n ią ś w ia tło d z ie n n e u j r z a ła p r a c a z b io r o w a p o ś w ię c o n a w o js k o w e j i s p o r to w e j d z ia ła ln o ś c i o r a z p o g l ą d o m p o lity c z n y m g e n . K a z im ie r z a G la b is z a . T o m ik s ta n o w i p o k ł o s i e k o n f e r e n c ji n a u k o w e j, k t ó r a o d b y ła s ię w G o r z o w ie W ie lk o p o ls k im w 1 9 9 4 r.
