Strategie radzenia sobie ze wstydem w kontekҲcie teorii
przywiѱzania spoҝecznego
Karolina Martyna, akuneczka@o2.pl Uniwersytet WrocÙawski Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw
Streszczenie
ArtykuÙ stanowi prób¿ odpowiedzi na pytanie o znaczenie spoÙecznego przywizania dla funkcjonowania mecha-nizmów regulacji emocji wstydu oraz poczucia winy u mÙodych dorosÙych. W badaniach uzyskano rozbieČnoïci w za-kresie regulacji emocjonalnej dla kobiet i m¿Čczyzn o podobnych wynikach na wymiarach przywizania. W przypadku m¿Čczyzn zaobserwowano ujemn korelacj¿ unikania i poczucia winy oraz dodatni korelacj¿ l¿ku przywizaniowego i eksternalizacji winy. U kobiet zanotowano dodatni zwizek unikania ze wstydem oraz dodatni zwizek l¿ku przywi-zaniowego ze wstydem i poczuciem winy.
SÙowa kluczowe: teoria przywizania, emocje samoïwiadomoïciowe, wstyd, poczucie winy, eksternalizacja winy, pÙe°
Strategies for coping with shame in the context of aĴ achment theory Abstract
The article is an aĴ empt to answer the question about the meaning that social aĴ achment has on the functioning of shame regulation mechanisms and the feeling of guilt within the young adults. In research there were considerable dis-crepancies in the range of emotional regulations between men and women who achieved the same results on the basis of their level of aĴ achment. There was a negative correlation between avoidance and the feeling of guilt, along with a positive correlation between the fear of aĴ achment and the externalization of shame among the male group. Whereas, among the females, both of the mentioned correlations were positive.
Key words: aĴ achment theory, self-conscious emotions, shame, guilt, externalization of guilt, gender Wst҄p
Teoria przywizania, Ùczca w sobie elementy psychologii oraz etologii, do niedawna znajdowaÙa zastosowanie wy-Ùcznie w odniesieniu do wyjaïniania wczesnodzieci¿cych relacji dziecka z opiekunem. WspóÙczeïnie obszar jej zastoso-waÚ rozszerzyÙ si¿ na póĊniejsze etapy rozwoju, obejmujc swym zasi¿giem nie tylko relacje na gruncie dziecko-rodzic, ale przede wszystkim funkcjonowanie czÙowieka w bliskich zwizkach. Praktyczne implikacje teorii przywizania dotycz przede wszystkim: rozumienia elementów rozwoju spoÙecznego, zachowaÚ interpersonalnych, funkcjonowania w zwiz-kach, regulacji psychospoÙecznej czy zaburzeÚ klinicznych1.
Na gruncie dotychczasowych badaÚ powstaÙo kilka prac poruszajcych problematyk¿ emocji samoïwiadomoïcio-wych – wstydu i poczucia winy – niemniej w kontekïcie teorii przywizania spoÙecznego, jest to obszar stosunkowo sÙabo zbadany. O potencjalnych zwizkach pomi¿dzy jakoïci przywizania a wstydem i poczuciem winy mog ïwiadczy° co najmniej dwie kwestie. Po pierwsze, moment socjalizacji wstydu, jak i równieČ pocztki rozwoju moralnego nast¿puj niedÙugo po ustaleniu si¿ wzorca przywizania do wczesnodzieci¿cego opiekuna, czyli pomi¿dzy 12 a 18 miesicem Čy-cia. Po drugie, jakoï° wczesnodzieci¿cego przywizania do opiekuna oraz procesy zwizane z socjalizacj wstydu maj wspóln genez¿ – zaleČ od przejawianych przez rodzica kompetencji opiekuÚczych, w szczególnoïci od stopnia wraČli-woïci macierzyÚskiej2. Mi¿dzy innymi z tych powodów znajduje uzasadnienie badanie zwizków pomi¿dzy
przywiza-niem a emocjami samoïwiadomoïciowymi.
1 W. S. Rholes, J. A. Simpson, Attachment Theory. Basic Concepts and Contemporary Qestions, [w:] W. S. Rholes, J. A. Simpson (red.), Adult
Attach-ment, New York 2004, s. 3.
2 Zob. T. Czub, GotowoĞü do reagowania wstydem: przyczynek od koncepcji intrapsychicznych mechanizmów autodestruktywnoĞci, „Forum OĞwiatowe” 2003, nr 2, s. 93
Dzi¿ki oparciu na idei wewn¿trznych modeli operacyjnych, zakÙadajcych wzgl¿dn stabilnoï° wzorców przywizania w toku rozwoju czÙowieka, staje si¿ moČliwe prowadzenie badaÚ nad praktycznymi implikacjami teorii przywizania w doro-sÙym Čyciu. W cz¿ïci teoretycznej artykuÙu zostan przedstawione podstawowe zaÙoČenia teorii przywizania oraz typologia wybranych emocji samoïwiadomoïciowych. Druga cz¿ï° pracy zawiera badania wÙasne oraz prób¿ interpretacji wyników.
StabilnoҲѴ wzorcÓw przywiѱzania w ciѱgu Ӑycia
Kwestia stabilnoïci wzorców przywizania na przestrzeni Čycia jednostki wciČ pozostaje spraw dyskusyjn i sta-nowi przedmiot wielu badaÚ3. Zdaniem Johna Bowlby’ego stopieÚ stabilnoïci wzorca przywizania jest w znacznej
mierze uwarunkowany stopniem stabilnoïci ïrodowiska Čycia4. Autor teorii przywizania spoÙecznego zaÙoČyÙ istnienie
wewn¿trznej organizacji przywizania, warunkujcej stabilnoï° wzorca, na którym opiera si¿ relacja dziecko-opiekun. ZakÙada si¿, iČ rozwini¿ty w pierwszych miesicach i latach schemat zachowaÚ (zwizanych z przywizaniem) jest wÙa-snoïci osoby w cigu caÙego jej Čycia, od dzieciÚstwa aČ do wieku dojrzaÙego. Schemat ten zawiera si¿ w tzw. wewn¿trz-nych modelach operacyjwewn¿trz-nych (WMO). „S to dynamiczne reprezentacje, w których dziecko przechowuje i przetwarza informacje, dotyczce siebie i opiekuna5. Stanowi one umysÙowe, kognitywno-afektywne reprezentacje, dotyczce self
i Þ gury przywizania oraz relacji mi¿dzy nimi”6. WMO odpowiadaj za organizacj¿ przywizania. Jednostka aktywnie
wykorzystuje je podczas oceny sytuacji, planowania zachowania oraz przewidywania jego skutków7. Ich dziaÙanie jest
w znacznej mierze automatyczne i nierejestrowane w ïwiadomoïci.
„Funkcj wewn¿trznych modeli operacyjnych jest ukierunkowywanie percepcji, oceny doïwiadczeÚ i napÙywajcych bodĊców, generowanie oczekiwaÚ, budowanie planów dziaÙania oraz monitorowanie wÙasnego zachowania jednostki. Wskazuje si¿, Če WMO maj, w gÙównej mierze, wpÙyw na sposób interpretacji i oczekiwania co do zachowaÚ Þ gury przy-wizania i innych ludzi, wybór okreïlonego zachowania wzgl¿dem nich oraz jego ocen¿. (…) Jednoczeïnie podkreïla si¿, Če modele te oddziaÙuj równieČ na styl reaktywnoïci emocjonalnej czy regulacji afektu”8. Ponadto WMO, poprzez
dostar-czanie reguÙ dost¿pu do informacji zwizanych z self, wraz z Þ gur przywizania i relacjami mi¿dzy nimi, leČ u podstaw organizacji procesów poznawczych, takich jak: uwaga, pami¿°, mowa i myïlenie. Przypuszcza si¿, Če wewn¿trzne modele operacyjne, jako Če odnosz si¿ do kwestii zwizanych z poczuciem bezpieczeÚstwa w relacji z opiekunem, speÙniaj tym samym funkcj¿ budowania zdolnoïci adaptacyjnych9.
Wewn¿trzne modele operacyjne tworz si¿ w okresie wczesnego dzieciÚstwa, pozostajc wzgl¿dnie stabilne przez reszt¿ Čycia. Mog one ulega° modyÞ kacjom na skutek nabywania przez jednostk¿ nowych doïwiadczeÚ lub silnych przeČy°. WMO maj jednak tendencj¿ do utrzymywania si¿ w swoim pierwotnym ksztaÙcie, stajc si¿ reprezentacjami siebie i otaczajcego ïwiata, tym samym determinuj zachowania czÙowieka w toku dalszego rozwoju10.
Przywiѱzanie w dorosҝoҲci – podejҲcie dymensjonalne
Zaproponowane w literaturze przedmiotu dymensjonalne modele przywizania w dorosÙoïci eksponuj ewaluatywne charakterystyki wewn¿trznych modeli operacyjnych. Kim Bartholomew i Leonard Horowitz w oparciu o zawartoï° treïcio-w wewn¿trznych modeli operacyjnych, zaproponowali opisanie stylów przywizania za pomoc dwóch dymensji: obrazu
self oraz obrazu innych na wymiarach: pozytywny vs. negatywny. Zdaniem twórców koncepcji, negatywny obraz wÙasnej
osoby prowadzi do zaleČnoïci od innych, natomiast negatywny obraz innych osób wiČe si¿ z tendencj do unikania kon-taktu z nimi11. SkrzyČowanie dwóch dymensji, opisanych na osi zaleČnoïci od innych oraz unikania bliskoïci, pozwala na
wyodr¿bnienie czterech prototypów stylów przywizania: bezpiecznego, zaabsorbowanego, dystansujcego i l¿kowego. Styl bezpieczny (ang. secure) okreïlony jest przez wysokie poczucie wÙasnej wartoïci i przekonanie o responsywnoïci i akceptujcym stosunku innych ludzi. Osoba przywizana do partnera w sposób bezpieczny ma poczucie, iČ zasÙuguje na
3 Zob. R. H. Fraley, C. C. Brumbaugh, A Dynamical Systems Approach to Conceptualizing and Studying Stability and Change in Attachment Security, [w:] W. S. Rholes, J. A. Simpson (red.), Adult Attachment, New York 2004, s. 87.
4 TamĪe, s. 91.
5 D. Senator, Teoria wiĊzi Johna Bowlby’ego, [w:] B. Tryjarska (red.), BliskoĞü w rodzinie, Warszawa 2010, s. 22. 6 M. Stawicka, AutodestruktywnoĞü dzieciĊca w Ğwietle teorii przywiązania, PoznaĔ, 2008, s. 103.
7 TamĪe. 8 TamĪe, s. 106. 9 TamĪe.
10 D. Senator, dz. cyt., s. 22.
miÙoï° i wsparcie, jednoczeïnie oczekujc, Če inni ludzie s ogólnie akceptujcy, godni zaufania i dost¿pni12. W przypadku
stylu zaabsorbowanego (ang. preoccupied) wskazuje si¿ na niskie poczucie wÙasnej wartoïci, przy jednoczesnym pozytyw-nym postrzeganiu innych ludzi. Osoby z tym wzorcem, poprzez nieustanne poszukiwanie akceptacji i miÙoïci, próbuj wpÙyn° na poziom poczucia wÙasnej wartoïci13. Styl dystansujcy (ang. dismissing) deÞ niowany jest poprzez wysokie
poczucie wÙasnej wartoïci i negatywne oczekiwania wobec responsywnoïci i akceptacji, pÙyncych od innych. Osoby z tym wzorcem s nieufne wobec ludzi, toteČ chronic si¿ przed rozczarowaniem, utrzymuj dystans emocjonalny14. Styl
l¿kowy (ang. fearful), okreïlany równieČ jako styl bojaĊliwy, dotyczy sytuacji, w której niskie poczucie wÙasnej wartoïci wspóÙwyst¿puje z oczekiwaniem odrzucajcego nastawienia ze strony innych. Jednostki z tym wzorcem wycofuj si¿ z bliskich relacji, chronic si¿ przed odrzuceniem i zranieniem15.
Trzy pierwsze wzorce s analogiczne do klasycznych wzorców wczesnodzieci¿cego przywizania wyróČnionych przez Mary Ainsworth16, jednakČe w przypadku wzorca l¿kowego nie ma zgody odnoïnie jego pochodzenia. Zdaniem K.
Bartholomew i L. Horowitza wzorzec l¿kowy jest najprawdopodobniej kontynuacj wzorca zdezorganizowanego z uwa-gi na wysoki wskaĊnik komponentu l¿kowego oraz unikania17. Z drugiej strony Marinus van Ijzendoorn oraz Karlen
Lyons-Ruth i Carlson Jacobvitz s zdania, iČ kontynuacj wzorca zdezorganizowanego jest wzorzec przywizania „nie-rozwizany”, który nie jest równoznaczny z opisanym powyČej wzorcem l¿kowym18.
Z tego wzgl¿du bezpiecznym rozwizaniem jest opisywanie przywizania wyÙcznie za pomoc dwóch jego wymia-rów: l¿ku przywizaniowego i unikania, majc na wzgl¿dzie jakoïciowe przeÙoČenie wyników na poszczególne wzorce. Dymensja l¿ku przywizaniowego „odnosi si¿ do monitorowania zdarzeÚ pod ktem celów systemu przywizania, takich jak Þ zyczna lub psychologiczna bliskoï°, dost¿pnoï° i wraČliwoï° obiektu przywizania”19. W przypadku zaistnienia
roz-bieČnoïci pomi¿dzy celami a zachowaniem obiektu, podmiot odczuwa niepokój, stajc si¿ wraČliwym na sygnaÙy opusz-czenia i odrzucenia. Drugim, niezaleČnym wymiarem jest unikanie, które odnosi si¿ do zachowaÚ podmiotu w sytuacji wykrycia zachowaÚ Þ gury przywizania, które s sprzeczne z celami systemu przywizania, czyli wiČe si¿ z selekcj strategii zachowania. Jednostka moČe wówczas dČy° do kontaktu z obiektem przywizania lub go unika°. Uruchomienie poszczególnych wymiarów „nie jest zaleČne od rzeczywistej percepcji zagroČenia czy przeČywania l¿ku. Zwizane z kom-ponentami strategie mog dziaÙa° wyprzedzajco, by minimalizowa° prawdopodobieÚstwo zagraČajcych wydarzeÚ20”.
Wstyd i poczucie winy
Wstyd, poczucie winy oraz inne emocje samoïwiadomoïciowe (tj. pycha, duma, zaČenowanie itp.), w odróČnieniu od emocji pierwotnych (tj. radoï°, smutek, wstr¿t itp.), pojawiaj si¿ w rozwoju czÙowieka stosunkowo póĊno i wymagaj okreïlonych zdolnoïci poznawczych. Zdaniem wielu autorów przejawy wstydu po raz pierwszy obserwuje si¿ pomi¿dzy 12 a 18 miesicem Čycia21. Jest to okres, w którym dziecko zyskuje coraz wi¿ksz autonomi¿, co jest naturaln
konsekwen-cj rozwoju zdolnoïci lokomocji.
Wstyd oraz poczucie winy peÙni funkcje ewaluacyjne, poniewaČ powstaj w wyniku porównaÚ lub wewn¿trznej oceny wÙasnego zachowania w odniesieniu do norm, zasad lub celów, które jednostka uwaČa za istotne. Wspomniane normy, zasady i cele, poprzez ocen¿ wÙasnego zachowania na ich gruncie, stanowi postaw¿ dla budowania samooceny.
W myïl zaÙoČeÚ modelu poznawczo-atrybucyjnego, wstyd stanowi wynik niepowodzenia w stosunku do norm, zasad lub celów i powstaje w rezultacie dokonywania caÙoïciowej negatywnej oceny Ja22. Wstyd nie powstaje jako konsekwencja
samej sytuacji, lecz w wyniku jej interpretacji dokonanej przez dziaÙajc jednostk¿. Na tym poziomie nie wyst¿puje roz-róČnienie pomi¿dzy podmiotem a przedmiotem wstydu. Podczas przeČywania wstydu uwaga podmiotu skierowana jest
12 TamĪe, s. 289. 13 TamĪe. 14 TamĪe. 15 TamĪe.
16 Zob. J. Bowlby, Przywiązanie, Warszawa 2007. 17 Zob. Z. àoĞ, dz. cyt., s. 290.
18 TamĪe, s. 289. 19 TamĪe, s. 294. 20 TamĪe, s. 295.
21 Zob. T. Czub, GotowoĞü do reagowania wstydem: przyczynek od koncepcji intrapsychicznych mechanizmów autodestruktywnoĞci, „Forum OĞwiatowe” 2003, nr 2, s. 93.
22 M. Lewis, Emocje samoĞwiadomoĞciowe: zaĪenowanie, duma, wstyd, poczucie winy, [w:] M. Lewis, J. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GdaĔsk 2005, s. 787.
do wewntrz, powodujc stan mentalnego cierpienia. Zewn¿trznym przejawem takiego stanu jest biernoï°, wynikajca z poczucia bezradnoïci lub przeïwiadczenia o wÙasnej beznadziejnoïci. Zachowanie osoby przeČywajcej wstyd charakte-ryzuje si¿ wycofaniem z relacji spoÙecznych, zahamowaniem reaktywnoïci oraz ekspresji emocji i eksploracji23.
Emocj samoïwiadomoïciow zbliČon do wstydu jest poczucie winy. „Poczucie winy lub Čalu jest stanem emocjo-nalnym powstajcym wtedy, kiedy ludzie oceniaj swoje zachowanie jako poraČk¿, ale koncentruj si¿ na okreïlonych cechach i dziaÙaniach, które doprowadziÙy do tego niepowodzenia”24. Jednostka doznajca poczucia winy, podobnie jak
w przypadku wstydu, przeČywa ból psychiczny, jednak skierowany jest on na przyczyn¿ wywoÙujc niepowodzenie lub przedmiot szkody25.
Podstawowa róČnica pomi¿dzy opisywanymi emocjami polega na interpretacji roli, jak odgrywa w nich „wymiar Ja w porównaniu z wymiarem zachowania”26. Najproïciej mówic, poczucie wstydu odnosi si¿ przede wszystkim do oceny
wÙasnej osoby w kontekïcie zaistniaÙych okolicznoïci, natomiast poczucie winy dotyczy konkretnych zachowaÚ jednostki wzgl¿dem sytuacji. Zdaniem June Tangney27, przeČywanie poczucia winy jest z reguÙy doïwiadczeniem mniej bolesnym
i przynoszcym mniej negatywnych skutków dla jednostki, niČ w przypadku poczucia wstydu. Dzieje si¿ tak, poniewaČ poczucie winy dotyczy jedynie konkretnego zachowania, nie uderza wi¿c w struktur¿ Ja z tak siÙ, jak ma to miejsce w sytuacji przeČywania wstydu.
W zaleČnoïci od rodzaju emocji samoïwiadomoïciowych towarzyszcych sytuacji, tworz si¿ odmienne reakcje emo-cjonalne, ukÙady motywacji i schematy póĊniejszych zachowaÚ28. Reagowanie wstydem cz¿sto ma zwizek z poczuciem
wÙasnej bezsilnoïci i bezwartoïciowoïci i prowadzi do postawy obronnej i unikania. PrzeČywanie poczucia winy rodzi z kolei uczucie Čalu za popeÙnione bÙ¿dy i ch¿° ich naprawy poprzez przyznanie si¿, przeproszenie i prób¿ zadoï°uczynie-nia. Poczucie winy jest Ùatwiejsze do zniwelowania i odbywa si¿ poprzez dziaÙania naprawcze, które mog by° skierowane zarówno na wÙasn osob¿, jak i na innych.
Przywiѱzanie a socjalizacja wstydu
Aby zrozumie° ide¿ wzajemnych powizaÚ spoÙecznego przywizania oraz problemu socjalizacji wstydu naleČy przyjrze° si¿ bliČej wymiarom kompetencji opiekuÚczych, które nie tylko w znacznym stopniu determinuj jakoï° przy-wizania, ale stanowi baz¿ dla socjalizacji, wdraČanej poprzez mechanizm regulacji stanów afektywnych dziecka.
Zgodnie z zaÙoČeniami teorii przywizania, w pierwszym roku Čycia dziecko powinno uformowa° specyÞ czny zwi-zek z podstawowym opiekunem (najcz¿ïciej z matk), w obr¿bie którego b¿dzie mogÙo doïwiadcza° poczucia bezpie-czeÚstwa29. W chwili narodzin niemowl¿ nie jest przywizane do Čadnego z rodziców, jednakČe juČ w pierwszych
mie-sicach Čycia moČna u niego zaobserwowa° specyÞ czne dČenia do kontaktu z opiekunem i ch¿° podtrzymywania tego kontaktu. ChociaČ dziecko przed ukoÚczeniem szóstego miesica Čycia jest juČ zdolne do odróČniania osób „znanych” od „obcych”, wÙaïciwa faza dla ksztaÙtowania si¿ spoÙecznego przywizania ma swój pocztek mi¿dzy szóstym a dziewi-tym miesicem po urodzeniu i przypada na trzy pierwsze lata Čycia.
Rola matki polega przede wszystkim na zapewnieniu niesamodzielnemu niemowl¿ciu warunków niezb¿dnych do przeČycia oraz na budowaniu poczucia bezpieczeÚstwa. Zdaniem twórców teorii: J. Bowlby’ego i M. Ainsworth „kluczo-wym czynnikiem warunkujcym ksztaÙtowanie si¿ poczucia bezpieczeÚstwa w niemowl¿ctwie jest jakoï° doïwiadczanej przez dziecko opieki”30. Za wymiary kompetencji opiekuÚczych w pierwszym roku Čycia dziecka uwaČa si¿: wraČliwoï°
macierzyÚsk, dost¿pnoï° emocjonaln oraz specyÞ czn rol¿ opiekuna w regulowaniu napi¿cia i emocji dziecka31.
Z perspwktywy komponentu afektywnego, w relacji pomi¿dzy matk a dzieckiem, kluczowe znaczenie maj dwa ostatnie wymiary. Wprowadzony przez Zeynep Biringen termin emocjonalnej dost¿pnoïci odnosi si¿ do stopnia, w
ja-23 T. Czub, dz. cyt., s. 94. 24 M. Lewis, dz. cyt., s.787. 25 TamĪe.
26 J. Tangney, J. Stuewig, ħli ludzie i záe czyny z perspektywy emocji moralnych, [w:] A. Miller (red.), Dobro i záo z perspektywy spoáecznej, Kraków 2008, s. 410.
27 TamĪe. 28 TamĪe.
29 M. Stawicka, T. Czub, Wymiary kompetencji opiekuĔczych w pierwszym roku Īycia dziecka, „Forum OĞwiatowe” 2005, nr 1, s. 96. 30 TamĪe, s. 97.
kim matka i dziecko wyraČaj swoje emocje i dostosowuj si¿ do stanów emocjonalnych partnera interakcji32. Szczególne
znaczenie przypisuje si¿ tutaj reakcji dostrojenia, czyli wzajemnego dopasowania emocji matki i dziecka. Za podstawowy wymiar dost¿pnoïci emocjonalnej uwaČa si¿ wraČliwoï° opiekuna, która przejawia si¿ poprzez pozytywne nastawienie emocjonalne wobec dziecka oraz spontaniczn werbaln i niewerbaln ekspresj¿ tegoČ nastawienia33. Niemniej waČnym
wymiarem emocjonalnej dost¿pnoïci jest teČ zdolnoï° opiekuna do wÙaïciwej regulacji konß iktów i sytuacji niedopasowa-nia stanów afektywnych w diadzie34. Desynchronia o charakterze afektywnym zdarza si¿ w kaČdej diadzie
dziecko-opie-kun i peÙni funkcj¿ adaptacyjn, pod warunkiem, iČ zostanie wÙaïciwie rozwizana35. Skuteczne rozwizanie desynchronii
prowadzi do regulacji poziomu afektów po obu stronach i ponownego dostrojenia emocjonalnego.
Badania Rossa Vasty i wspóÙpracowników36 nad zjawiskiem odnoszenia spoÙecznego dostarczaj dowodów, iČ maÙe
dzieci kieruj si¿ w swoim post¿powaniu wskazówkami pochodzcymi z odczytywania ekspresji emocjonalnej swoich opiekunów. W oparciu o sygnaÙy afektywne pochodzce od opiekuna, dziecko rozwizuje niepewnoï° co do swojej oceny otoczenia oraz reguluje wÙasny stan emocjonalny i zachowanie37. W pierwszym roku Čycia zdecydowana wi¿kszoï°
inte-rakcji dziecko-opiekun opiera si¿ na pozytywnych stanach afektywnych i relacjach wzajemnego dostrojenia38. W drugim
roku Čycia, kiedy dziecko nabywa zdolnoïci samodzielnego poruszania si¿, sytuacja ulega diametralnej zmianie. „Jak odnotowuj Thomas Power i Lynn Chapieski, juČ w okresie pomi¿dzy 11 a 17 miesicem Čycia dziecko odbiera zakaz ze strony matki ïrednio raz na dziewi¿° minut. W tym czasie matki zaczynaj wprowadza° procedury socjalizacyjne w stosunku do swoich dzieci”39.
Socjalizacja wstydu stanowi jeden z moČliwych skutków wystpienia w diadzie stanu afektywnego niedopasowa-nia. Dochodzi do niego najcz¿ïciej wówczas, gdy dziecko wskutek podejmowanej aktywnoïci dopuszcza si¿ zÙamania normy, na co opiekun odpowiada negatywnym stanem afektywnym (np. emocj zÙoïci). Oczekiwania dziecka odnoïnie podzielania przez matk¿ jego pozytywnego stanu afektywnego niespodziewanie ulegaj frustracji. Pozytywne emocje dziecka ust¿puj wówczas miejsca nieprzyjemnej emocji wstydu, która hamuje u malucha rozwój stanu podwyČszonego pobudzenia oraz prowadzi do zaprzestania dotychczasowej aktywnoïci.
W omawianym kontekïcie wstyd traktuje si¿ jako reakcj¿ dziecka na zakÙócenia w relacji dostrojenia emocjonalnego z osob znaczc. Z drugiej strony emocja wstydu stanowi jedno ze ïwiadomie wykorzystywanych narz¿dzi socjalizacji. W wyniku powtarzalnoïci doïwiadczeÚ niedostrojenia emocjonalnego z opiekunem, w umyïle dziecka tworz si¿ wzor-ce interakcji, odpowiedzialne za uruchomienie afektu wstydu40. Wzrokowo-afektywne obrazy niedostrojonej
emocjonal-nie twarzy matki z czasem zostaj zinternalizowane i przestaj by° dziecku emocjonal-niezb¿dne do zainicjowania emocji wstydu41.
Ma to kluczowe znaczenie z punktu widzenia kontroli impulsów oraz organizacji i autokorekty zachowania.
Przywiѱzanie i wstyd na gruncie dotychczasowych badaҞ
Z punktu widzenia teorii przywizania nasuwa si¿ pytanie o to w jaki sposób jakoï° relacji przywizania z opieku-nem wpÙywa na proces socjalizacji wstydu? O ile bezpoïredni zwizek jakoïci przywizania we wczesnym dzieciÚstwie z wczesnodzieci¿cym doïwiadczaniem wstydu jest trudny, o tyle nie niemoČliwy do zbadania za pomoc obiektywnych narz¿dzi, o tyle jest moČliwe uchwycenie dalekosi¿Čnych skutków, jakie niesie za sob proces socjalizacji wstydu.
Dotychczasowe analizy empiryczne pokazuj, Če istniej powizania pomi¿dzy wyČej wymienionymi wymiarami. PrzykÙad stanowi badania Meifen Wei, Philippa Schaě era, Shannon Young i Robyn Zakalik42 nad zaleČnoïciami
pomi¿-dzy wymiarami przywizania a podstawow psychologiczn satysfakcj potrzeb, a poczuciem wstydu, poziomem de-presji i poczuciem samotnoïci. W omawianym badaniu uzyskano korelacj¿ pomi¿dzy poziomem l¿ku przywizaniowego
32 TamĪe, s. 102. 33 TamĪe, s. 103. 34 TamĪe. 35 TamĪe.
36 Zob. R. Vasta, M. M. Haith, S. A. Miller, Psychologia dziecka, Warszawa 1999, s. 458. 37 M. Stawicka, T. Czub, dz. cyt., s. 105.
38 Sytuacja dotyczy przede wszystkim relacji w przypadku przywiązania bezpiecznego. W przypadku wzorca przywiązania lĊkowo-ambiwalentnego oraz unikającego, do reakcji niedostosowania afektu moĪe dochodziü znacznie czĊĞciej.
39 T. Czub, dz. cyt., s. 91. 40 TamĪe, s. 92. 41 TamĪe.
42 M. Wei, P. A. Schaffer, S. K. Young, R. A. Zakalik, Adult Attachment, Shame, Depression, and Loneliness: The Mediation Role of Basic Psychological
a poziomem wstydu (r=0.37, p<0.001). Ponadto wykazano, iČ pomi¿dzy wymiarami l¿ku przywizaniowego i wstydu poïredniczy zmienna okreïlajca podstawow psychologiczn satysfakcj¿ potrzeb (Ά=0.2). W przypadku badania zwiz-ków pomi¿dzy wymiarem unikania a wstydem nie uzyskano istotnego statystycznie wyniku.
W badaniach Muge’a Akbag i Sevala Imamoglu43 nad rol pÙci oraz stylów przywizania w badaniu poziomu
poczu-cia winy, poczupoczu-cia wstydu oraz poczupoczu-cia samotnoïci, równieČ uzyskano kilka istotnych powizaÚ. Wyniki analizy regresji hierarchicznej wskazaÙy na pÙe° jako istotny predyktor dla poziomu wstydu. Ponadto wykazano, iČ style: bezpieczny (t =-2.08, p<0.05) oraz unikajcy (t =- 2.45, p<0.05) pozwalaj na przewidywanie poziomu poczucia wstydu, natomiast styl dystansujcy okazaÙ si¿ predyktorem dla poczucia winy (t=-2.94, p<0.01). Istotnymi predyktorami poczucia samotnoïci okazaÙy si¿ wszystkie cztery style przywizania.
Materiaҝ i metoda Problem badawczy, zmienne i hipotezy
Postawiono pytanie badawcze o charakter zwizku pomi¿dzy wymiarami przywizania a tendencj do reagowa-nia okreïlonym rodzajem emocji samoïwiadomoïciowych. Za zmienne wyjaïreagowa-niajce przyj¿to wymiary przywizareagowa-nia: l¿k przywizaniowy i unikanie. Za zmienne wyjaïniane przyj¿to emocje samoïwiadomoïciowe: wstyd, poczucie winy i eksternalizacj¿ winy. Zgodnie z pytaniem badawczym, sformuÙowano hipotez¿ o zwizku pomi¿dzy wymiarami przy-wizania a tendencj do reagowania okreïlonym typem emocji samoïwiadomoïciowej. Hipotezy maj posta° hipotez dwukierunkowych i brzmi nast¿pujco:
H1: Osoby o róČnym nasileniu l¿ku przywizaniowego róČni si¿ poziomem tendencji do reagowania wstydem. H2: Osoby o róČnym nasileniu unikania róČni si¿ poziomem tendencji do reagowania wstydem.
H3: Osoby o róČnym nasileniu l¿ku przywizaniowego róČni si¿ poziomem tendencji do reagowania poczuciem
winy.
H4: Osoby o róČnym nasileniu unikania róČni si¿ poziomem tendencji do reagowania poczuciem winy. H5: Osoby o róČnym nasileniu l¿ku przywizaniowego róČni si¿ poziomem tendencji do eksternalizowania winy. H6: Osoby o róČnym nasileniu unikania róČni si¿ poziomem tendencji do eksternalizowania winy.
Uczestnicy
W badaniu wzi¿Ùo udziaÙ 113 osób, w tym 73 kobiety i 40 m¿Čczyzn. Badani byli w wieku 19-35 lat, ïrednia wieku w caÙej próbie wyniosÙa 22,5. Wszyscy badani to osoby zwizane ze ïrodowiskiem akademickim, studenci oraz absolwen-ci kierunków: pedagogika, matematyka oraz Þ zjoterapia (87 osób z wyksztaÙceniem ïrednim, 26 z wyČszym).
Narz¿dzia
Kwestionariusz ECR (Experiences in Close Relationship)
Kwestionariusz ECR autorstwa Kelly Brennan, Catherine Clark i Philippa Shavera44 jest narz¿dziem przeznaczonym
do pomiaru indywidualnych róČnic w przywizaniu do partnera w romantycznym zwizku. Kwestionariusz ECR ma swoje teoretyczne podstawy w modelu opracowanym przez K. Bartholomew i L. Horwitza45, zakÙada istnienie dwóch
wymiarów i czterech prototypów przywizania. Wynik osoby badanej zostaje przyporzdkowany (na podstawie analizy skupieÚ lub analizy dyskryminacyjnej) do jednej z czterech kategorii przywizania: secure (bezpieczny),
dismissing-avo-idant (wycofany-unikowy), preoccupied (zaabsorbowany) lub fearful-avoidant (bojaĊliwy-unikowy). „Na podstawie analizy
korelacji skal ECR z innymi narz¿dziami do pomiaru konstruktów teoretycznie pokrewnych wymiarom unikania i l¿ku w przywizaniu (…) moČna przyj°, Če skale ECR mierz wymiarowo unikajcy i l¿kowo-ambiwalentny styl przywiza-nia w romantycznym zwizku”46.
Kwestionariusz moČna stosowa° zarówno do badaÚ indywidualnych, jak i grupowych. Osoby badane zaznaczaj odpowiedzi na 7-stopniowej skali. Wynik w teïcie jest sum punktów uzyskanych na poszczególnych skalach, podzielony
43 M. Akbag, S. E. Imamoglu, The Prediction of Gender and Attachment Styles on Shame, Guilt, and Loneliness, “Kuram ve Uygulamada Egitim
Bilimleri” 2006, nr 2, 669-682.
44 K. A. Brenan, C. L. Clark, P. R. Shaver, Self-Report Measurement of Adult Attachment. An Integrative Overview, [w:] J.A. Simpson, W.S. Rholes (red.),
Attachment theory and close relationships, New York 1998, s. 46-76.
45 K. Bartholomew, L. Horowitz, Attachment styles among young adults: a test of a four-category model, “Journal of Personality and Social Psychology” 1991, nr 2, s. 226-244.
na liczb¿ pytaÚ wchodzcych w skÙad danej skali. Wynik zawiera si¿ w przedziale <1;7>. PrzekÙadu z j¿zyka angielskiego na polski dokonaÙa Karolina Rajewska.
Kwestionariusz TOSCA-3 (Test of Self-Conscious Aě ect)
Kwestionariusz TOSCA-3 autorstwa J. Tangney i wspóÙpracowników jest narz¿dziem do pomiaru skÙonnoïci prze-Čywania poczucia winy, poczucia wstydu, dumy, pychy, eksternalizacji oraz zoboj¿tnienia w reakcji na konkretne za-chowania47. Kwestionariusz zawiera 16 itemów. KaČdy item przedstawia krótk historyjk¿ dotyczc negatywnych lub
pozytywnych zdarzeÚ spoÙecznych. Do kaČdej opowieïci przyporzdkowane s scenariusze (cztery lub pi¿°). Zadaniem respondenta jest ustosunkowanie si¿ do przedstawionych scenariuszy na 5-stopniowej skali badajcej nasilenie tendencji do reagowania okreïlonym rodzajem emocji. Wersja TOSCA-3 przeznaczona jest do badania osób dorosÙych bez ogra-niczeÚ wiekowych. Narz¿dzie stosuje si¿ zarówno w badaniach indywidualnych, jak i grupowych. PrzekÙadu z j¿zyka angielskiego na polski dokonaÙ Tomasz Czub.
Procedura
Badania wÙaïciwe przeprowadzono w dniach 3-10 I 2013 r. Obj¿to nimi osoby wywodzce si¿ z róČnych ïrodowisk, w róČnym wieku oraz o róČnym poziomie wyksztaÙcenia. Badania odbywaÙy si¿ za poïrednictwem Internetu. Osoby ba-dane przed przystpieniem do wypeÙniania poszczególnych kwestionariuszy i znajdujcej si¿ na koÚcu ankiety osobowej, zostaÙy poproszone o przeczytanie instrukcji wypeÙniania testu. Po wypeÙnieniu kwestionariusza respondenci odesÙali j na wskazany w instrukcji adres mailowy.
ObliczeÚ dokonano w pakiecie statystycznym SPSS. Wykorzystano metod¿ analizy korelacyjnej, czyli systematycz-n obserwacj¿ dwóch zmiennych, celem oszacowania relacji pomi¿dzy nimi. Ponadto dokonano statystycznego opisu wszystkich zmiennych.
Wyniki
Wykonano analiz¿ korelacyjn celem zbadania zaleČnoïci pomi¿dzy zmiennymi. Wstyd koreluje dodatnio ze wszyst-kimi zmiennymi wyjaïniajcymi gÙównymi, równieČ z wymiarami przywizania (Tabela 1). Poczucie winy nie koreluje z Čadnym z wymiarów przywizania. Eksternalizacja koreluje dodatnio z l¿kiem przywizaniowym, w przypadku zobo-j¿tnienia brak istotnych zwizków (Tabela 1).
Kolejnym krokiem byÙo wykonanie analizy korelacyjnej z podziaÙem na pÙe°. Odnotowano wiele róČni° pomi¿dzy kobietami i m¿Čczyznami, w zakresie wspóÙwyst¿powania poszczególnych zmiennych (Tabela 2). U m¿Čczyzn unikanie ujemnie koreluje z poczuciem winy a l¿k - dodatnio z eksternalizacj. W przypadku kobiet unikanie dodatnio koreluje ze wstydem, natomiast l¿k przywizaniowy ze wstydem i poczuciem winy (Tabela 2). Ponadto w przypadku m¿Čczyzn wstyd silnie koreluje z eksternalizacj, natomiast w przypadku kobiet z poczuciem winy, zoboj¿tnieniem, unikaniem i l¿-kiem przywizaniowym (Tabela 2).
Rysunek 1. grednie wartoïci (Z) dla zmiennych z podziaÙem na pÙe°
ródÙo: K. Martyna, Autodestruktywnoï° poïrednia a przywizanie i emocje samoïwiadomoïciowe, niepublikowana praca magisterska, WrocÙaw 2013.
Tabela 1. Macierz korelacji pomi¿dzy zmiennymi
Korelacje
wstyd poczucie winy
Eksternali-zacja zoboj¿tnienie unikanie Wstyd . . . . . poczucie winy 0,29** . . . . eksternalizacja 0,32** -0,43** . . . zoboj¿tnienie -0,23* -0,49** 0,44** . . Unikanie 0,21** -0,1 0,1 0,12 . l¿k przywiza-niowy 0,5** 0,16 0,19* -0,05 0,19*
*Korelacja istotna na poziomie 0,05 (jednostronnie) **Korelacja istotna na poziomie 0,01 (jednostronnie) ródÙo: Opracowanie wÙasne na podstawie SPSS.
Tabela 2. Macierz korelacji pomi¿dzy zmiennymi z podziaÙem na pÙe°
Korelacje
wstyd poczucie winy
Eksternali-zacja zoboj¿tnienie unikanie M¿ČczyĊni wstyd . . . . . poczucie winy -0,12 . . . . eksternalizacja 0,56** -0,54** . . . zoboj¿tnienie 0,06 -0,38* 0,47** . . unikanie 0,24 -0,35* 0,17 0,19 . l¿k przywi-zaniowy 0,29 -0,19 0,34* 0,27 0,23 Kobiety wstyd . . . . . poczucie winy 0,52** . . . . eksternalizacja 0,17 -0,28* . . . zoboj¿tnienie -0,46** -0,52** 0,35** . . unikanie 0,27* 0,19 -0,06 -0,11 . l¿k przywi-zaniowy 0,58** 0,28* 0,17 -0,19 0,26*
*Korelacja istotna na poziomie 0,05 (jednostronnie) **Korelacja istotna na poziomie 0,01 (jednostronnie) ródÙo: Opracowanie wÙasne na podstawie SPSS.
Dyskusja wynikÓw
PowyČsze analizy sugeruj, iČ u kobiet i m¿Čczyzn (o zbliČonych wynikach na wymiarach przywizania) zostaj uruchamiane odmienne typy emocji samoïwiadomoïciowych. Taki stan rzeczy ïwiadczy o róČnicach mi¿dzypÙciowych w zakresie strategii zachowaÚ radzenia sobie w sytuacji zÙamania norm, zasad lub celów.
W grupie kobiet zwizek pomi¿dzy wstydem a l¿kiem przywizaniowym jest silny i dodatni, co ïwiadczy o wspóÙ-wyst¿powaniu tych dwóch zmiennych na podobnym poziomie. Innymi sÙowy: im wyČszy jest poziom l¿ku przywiza-niowego, tym wyČszy poziom wstydu. Niniejsza zaleČnoï° pokrywa si¿ zarówno ze zdroworozsdkowym myïleniem o zwizkach wstydu z l¿kiem, jak i potwierdza wyniki uzyskane przez M. Wei i wspóÙpracowników48.
48 W porównaniu do badaĔ M. Wei, A. Schaffera, K. Young i R. Zakalik (2005) uzyskany przeze mnie wynik wskazuje na silniejszą korelacjĊ, jednakĪe jest ona istotna wyáącznie w grupie kobiet. W przypadku badania M. Wei i wspóápracowników wynik (r = 0,37; p<0,001) odnosiá siĊ do caáej grupy osób badanych. NaleĪy równieĪ zwróciü uwagĊ na inny dobór jednego z narzĊdzi w obu badaniach – w przypadku badaĔ M. Wei i wspóápracowników do badania poziomu wstydu posáuĪono siĊ skalą shame narządzia Personal Feelings Questionaire (PFQ) D. Hardera i A. Zalmy (1990).
WyjaïnieÚ tych zaleČnoïci naleČy poszukiwa° w sposobach regulacji emocjonalnej osób o wysokim poziomie l¿ku przywizaniowego. Osoby te wykazuj skÙonnoï° do skupiania si¿ na wÙasnych negatywnych emocjach oraz posiadaj obniČon zdolnoï° do róČnicowania pomi¿dzy róČnymi aspektami Ja. Nieumiej¿tnoï° róČnicowania w obr¿bie Ja moČe stanowi° jedn z podstawowych przyczyn dokonywania caÙoïciowej negatywnej oceny siebie w sytuacji zÙamania normy. Rozpatrywanie wÙasnej winy w odniesieniu do caÙoïci struktury Ja (np. „postpiÙem niewÙaïciwie, bo ogólnie jestem zÙym czÙowiekiem”) generuje intensywne przeČywanie wstydu. Ponadto wysoki wstyd moČe by° zwizany z reprezentacjami zawartymi w wewn¿trznych modelach operacyjnych, a ïciïlej z mechanizmem wyprzedzania reakcji emocjonalnej49. Jak
juČ wspomniano, jednostka przejawiajca wysokie nasilenie l¿ku przywizaniowego, która doznaÙa poraČki w wyniku wÙasnego dziaÙania, jest skÙonna do przypisania sobie winy, jednakČe nie jest to równoznaczne z ch¿ci jej ujawnienia i potrzeb zadoï°uczynienia za wyrzdzone zÙo. Silny l¿k przed utrat aprobaty i zaufania osób znaczcych moČe w tym przypadku dziaÙa° jako inhibitor dla przeČywania poczucia winy. Co wi¿cej, generowanie intensywnego wstydu moČe dziaÙa° na zasadzie samokarania w sytuacji, gdy jednostka nie potraÞ poradzi° sobie z dysonansem pomi¿dzy wÙasnym zachowaniem a zinternalizowanymi normami.
Ponadto w grupie kobiet wstyd sÙabo, aczkolwiek istotnie, korelowaÙ z poczuciem winy, czego nie zaobserwowano w grupie m¿Čczyzn. Porównujc ïrednie wartoïci dla wstydu i poczucia winy z podziaÙem na pÙe° (Rysunek 1) moČna zauwaČy°, Če kobiety w porównaniu do m¿Čczyzn cz¿ïciej reagowaÙy wstydem i poczuciem winy, natomiast u m¿Čczyzn dominujcymi strategiami radzenia sobie byÙy eksternalizacja winy50 oraz zoboj¿tnienie51. Jednoczeïnie przeprowadzone
badania wykazaÙy, Če w grupie m¿Čczyzn l¿k przywizaniowy umiarkowanie dodatnio koreluje z eksternalizacj winy (Tabela 2). Ponadto u m¿Čczyzn zauwaČa si¿ siln dodatni korelacj¿ wstydu i eksternalizacji winy oraz siln ujemn kore-lacj¿ poczucia winy i eksternalizacji (Tabela 2). Takie zaleČnoïci mog ïwiadczy° o róČnicach mi¿dzypÙciowych w zakresie radzenia sobie ze wstydem. Silna korelacja wstydu i eksternalizacji pozwala wnioskowa°, Če eksternalizacja peÙni rol¿ mechanizmu obronnego, który pozwala na redukcj¿ przykrego napi¿cia emocjonalnego.
W przypadku drugiego z wymiarów przywizania, w grupie m¿Čczyzn otrzymano umiarkowanie siln ujemn ko-relacj¿ unikania z poczuciem winy. Oznacza to, Če im niČsze unikanie, tym wyČsza tendencja do przeČywania poczucia winy i na odwrót. Podobny wynik otrzymali w swoich badaniach M. Akbag i S. Imamoglu52. Uzyskane zaleČnoïci moČna
rozpatrywa° poprzez pryzmat poczucia odpowiedzialnoïci za post¿powanie niezgodne z powszechnymi lub osobistymi normami. M¿ČczyĊni o niskich wskaĊnikach na skali unikania s bardziej skÙonni do przeČywania poczucia winy i pono-szenia odpowiedzialnoïci za post¿powanie niezgodne z przyj¿tymi zasadami. Z drugiej strony, jednostki o wysokim po-ziomie unikania charakteryzuj si¿ niskim zaangaČowaniem emocjonalnym, co moČe stanowi° jeden z czynników utrud-niajcych przeČywanie poczucia winy. Osoby takie mog wykazywa° tendencj¿ do skupiania si¿ na wÙasnych potrzebach, w mniejszym stopniu bior pod uwag¿ potrzeby innych oraz czuj si¿ za nich mniej odpowiedzialne.
Ponadto u kobiet wykazano istotny statystycznie sÙaby, dodatni zwizek wymiaru unikania ze wstydem. Oznacza to, Če tendencja do unikania Ùczy si¿ z tendencj do przeČywania wstydu. Podobnie jak w poprzednim przypadku naleČy odnieï° si¿ do poczucia odpowiedzialnoïci. NaleČy przy tym mie° na uwadze znaczn rozbieČnoï° pomi¿dzy poziomem tendencji do reagowania wstydem u m¿Čczyzn i kobiet.
Wskazuje si¿, iČ kluczem do zrozumienia róČnic w tym zakresie jest ogólnie wyČsza wraČliwoï° emocjonalna kobiet. Na przykÙad: badania GraČyny Kochanskiej i wspóÙpracowników53 nad dzie°mi wykazaÙy, Če dziewcz¿ta w sytuacji
zÙa-mania normy reaguj bardziej emocjonalnie, niČ chÙopcy. Std teČ u kobiet moČna przewidywa° ogólnie wysok tendencj¿ do emocjonalnego zaangaČowania w sytuacj¿, powizanego z dokonywaniem gÙ¿bszej poznawczej oceny wÙasnych
dzia-49 Teoria przywiązania zakáada, Īe w przypadku dzieci przywiązanych w sposób lĊkowo-ambiwalentny zachowania przywiązaniowe są przejawiane z wiĊkszą intensywnoĞcią, co ma związek z potrzebą posiadania przez dziecko kontroli. Dziecko przywiązane na wzór lĊkowo-ambiwalentny jest niepewne co do tego, czy jego rzeczywiste potrzeby zostaną zaspokojone, toteĪ poprzez intensywne kierowanie zachowaĔ przywiązaniowych próbuje wpáywaü na zachowanie Þ gury przywiązania i uczyniü je bardziej przewidywalnymi.
50 Eksternalizacja winy polega na przypisywaniu przyczyny zaistniaáej poraĪki czynnikom zewnĊtrznym, aspektom sytuacji lub innej osobie. Wskazuje siĊ, Īe eksternalizacja jest jednym ze sposobów radzenia sobie ze wstydem w sytuacji, gdy jednostka nie jest w stanie przepracowaü tej przykrej emocji w inny sposób.
51 ZobojĊtnienie jest reakcją obronną, polegającą na emocjonalnym oderwaniu od sytuacji, w której doszáo do záamania norm, zasad lub celów. 52 Badania przeprowadzono w Turcji metodą analizy regresji wielokrotnej. Do pomiaru przywiązania uĪyto kwestionariusza The Relationships
Question-aire (RQ) Bartholomew i Horowitza (1991), natomiast do badania wstydu i poczucia winy posáuĪono siĊ narzĊdziem The Shame and Guilt Scale autorstwa Sahin
i Sahin (1992).
53 G. Kochanska, J. N. Gross, M. H. Lin, K. E. Nichols, Guilt in young children: development, determinants, and relations with a broader system of
ÙaÚ. RóČnice te mog mie° swoje ĊródÙo w przebiegu socjalizacji wstydu u maÙych dziewczynek i chÙopców. W kulturze zachodniej od dziewczynek wymaga si¿ bowiem, by byÙy grzeczne i bezproblemowe, natomiast chÙopcom przyzwala si¿ na pewien margines swobody (odnoïnie przestrzegania norm). Std teČ praktyki wychowawcze oraz style wychowania mog mie° przeÙoČenie na póĊniejszy ksztaÙt funkcjonowania emocjonalnego i moralnego czÙowieka.
Ponadto przy interpretacji wyników naleČy mie° na uwadze dysproporcje w liczebnoïci próby badawczej dla obu pÙci. Badania przeprowadzono na stosunkowo niewielkiej liczbie osób (N=113), z czego nieco ponad 1/3 stanowili m¿ČczyĊni. Z tego wzgl¿du konieczne jest ponowne przeprowadzenie badaÚ na bardziej liczebnej próbie i z zachowaniem zwi¿kszo-nej kontroli warunków prowadzenia badaÚ. Wskazane jest równieČ przeprowadzenie analizy regresji liniowej, która jest bardziej zaawansowan metod statystyczn badania korelacji pomi¿dzy zmiennymi.
Podsumowanie
Przeprowadzona analiza korelacyjna pozwoliÙa na zbadanie charakteru zwizków pomi¿dzy wymiarami przywi-zania spoÙecznego oraz emocjami samoïwiadomoïciowymi. Wykazano szereg róČnic pomi¿dzy kobietami i m¿Čczyzna-mi w zakresie strategii radzenia sobie ze wstydem. Kobiety przeČywaj wstyd i poczucie winy cz¿ïciej, niČ m¿ČczyĊni, którzy wykazuj wzmoČon tendencj¿ do eksternalizacji winy. Kobiety, które s niepewne co do tego jak s postrzegane w oczach osób znaczcych, przejawiaj ogóln tendencj¿ do przypisywania sobie odpowiedzialnoïci w przypadku zÙa-mania norm. Jednoczeïnie wysoki l¿k przed dezaprobat ze strony otoczenia sprawia, Če dominujc emocj samoïwia-domoïciow jest u nich wstyd. M¿ČczyĊni o wysokich wskaĊnikach l¿ku przywizaniowego radz sobie ze wstydem poprzez przeniesienie odpowiedzialnoïci za wyrzdzone zÙo na czynniki zewn¿trzne. Ponadto unikanie bliskich relacji z ludĊmi wiČe si¿ u m¿Čczyzn z obniČon zdolnoïci do przeČywania poczucia winy, a u kobiet z wi¿kszym wstydem. RozbieČnoïci w zakresie strategii radzenia sobie ze wstydem moČna tÙumaczy° poprzez róČne wzorce socjalizacji wstydu u chÙopców i dziewczynek oraz generowane przez rodziców postawy wzgl¿dem ról pÙciowych.
Bibliografia
[1] Akbag M., Imamoglu S. E., The Prediction of Gender and AĴ achment Styles on Shame, Guilt, and Loneliness, “Kuram ve Uygulamada Egitim Bilimleri” 2006, nr 2.
[2] Bartholomew K., Horowitz L., AĴ achment styles among young adults: a test of a four-category model, “Journal of Personality and Social Psycho-logy” 1991, nr 2.
[3] Bowlby J., Przywizanie, Warszawa 2007.
[4] Brenan K. A., Clark C. L., Shaver P. R., Self-Report Measurement of Adult AĴ achment. An Integrative Overview, [w:] J.A. Simpson, W.S. Rholes (red.), AĴ achment theory and close relationships, New York 1998.
[5] Czub T., Gotowoï° do reagowania wstydem: przyczynek od koncepcji intrapsychicznych mechanizmów autodestruktywnoïci, „Forum Oïwiatowe” 2003, nr 2.
[6] Fraley R. H., Brumbaugh C. C., A Dynamical Systems Approach to Conceptualizing and Studying Stability and Change in AĴ achment Security, [w:] W.S. Rholes, J.A. Simpson (red.), Adult AĴ achment, New York 2004.
[7] Kochanska G., Gross J. N., Lin M. H., Nichols K. E., Guilt in young children: development, determinants, and relations with a broader system of
standards, “Child Development” 2002, nr 2.
[8] Lewis M., Emocje samoïwiadomoïciowe: zaČenowanie, duma, wstyd, poczucie winy, [w:] M. Lewis, J. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji, GdaÚsk 2005.
[9] Roï Z., Rozwój psychiczny czÙowieka w cigu caÙego Čycia, WrocÙaw 2010.
[10] Marchwicki P., Style przywizania a wÙaïciwoïci toČsamoïci osobistej mÙodzieČy, Warszawa 2009.
[11] Martyna K., Autodestruktywnoï° poïrednia a przywizanie i emocje samoïwiadomoïciowe, nieopublikowana praca magisterska, WrocÙaw 2013. [12] Rholes, W. S., Simpson J. A., AĴ achment Theory. Basic Concepts and Contemporary Qestions, [w:] W.S. Rholes, J.A. Simpson (red.), Adult AĴ
ach-ment, New York 2004.
[13] Senator D., Teoria wi¿zi Johna Bowlby’ego, [w:] B. Tryjarska (red.), Bliskoï° w rodzinie, Warszawa 2010. [14] Stawicka M., Autodestruktywnoï° dzieci¿ca w ïwietle teorii przywizania, PoznaÚ 2008.
[15] Stawicka M., Czub T., Wymiary kompetencji opiekuÚczych w pierwszym roku Čycia dziecka, „Forum Oïwiatowe” 2005, nr 1. [16] Tangney J., Dearing R., Shame and Guilt, New York 2002.
[17] Tangney J., Stuewig J., li ludzie i zÙe czyny z perspektywy emocji moralnych, [w:] A. Miller (red.), Dobro i zÙo z perspektywy spoÙecznej, Kraków 2008. [18] Vasta R., Haith M.M., Miller S.A., Psychologia dziecka, Warszawa 1999.
[19] Wei M., Schaě er P. A., Young S. K., Zakalik R. A., Adult AĴ achment, Shame, Depression, and Loneliness: The Mediation Role of Basic Psychological
