A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S F O L I A H I S T O R I C A 4 3 , 1 9 9 1
A. Enikö S ajti
OD ETATYZM U REW OLUCYJNEGO PO SAM O ZARZĄDZANIE (W YBRANE PRO BLEM Y LUDOW ODEM OKRATYCZNYCH
I SOCJALISTYCZNYCH PRZEM IAN W JUG O SŁAW II)
Edvard K ardelj, zm arły przed k ilk u laty, znany ju gosłow iańsk i teo retyk sy stem u sam orządow ego, pisał w jednej ze sw oich prac: „Sam o-
zarządzanie nie jest w yn alazk iem jugosłow iańskiej teorii i praktyki [...] Idea sam ozarządzania jest tak stara, jak sam hum anizm , jak m ięd zyn aro d ow y ruch robotniczy i w alka klasow a, i jak historia praktyki socjali sty c z n e j”1. Na analizę h istorycznych zm ian postaci sam ozarządzania, w ram ach tego artyku łu, n ie stety n ie m ożem y sobie pozw olić, n atom iast ch cielib yśm y w yjaśn ić jedną k w estię — dlaczego w ła śn ie po raz p ierw szy w Ju gosław ii nastąpiło przew artościow anie istn iejącego, i w ów czas w y jątkow ego, m odelu socjalizm u, teoretyczn e opracow anie i praktyczne w p row ad zenie sw oistego socjalizm u sam ozarządzanego, długo trak tow a n ego jako zjaw isko odrębne. P yta n ie to — n aszym zdaniem — jest tym bardziej uzasadnione, jako że przem iany ludow odem okratyczne w J u go sła w ii przebiegały w podobny sposób, jak w pozostałych państw ach ludow odem okratycznych E uropy środkow ej i połu d niow o-w sch od niej, m im o iż od początku ch arak teryzow ały się sw o istym i cecham i, k tórych n ie n ależy lek cew ażyć. Ten p ierw szy etap rozw oju, przypadający m niej w ięcej na lata 1945— 1949, jugosłow iańska h istoriografia n azyw a ok re sem etatyzm u rew olu cyjn ego. Przede w szystk im w ty m znaczeniu, że w tym początkow ym okresie budow nictw a socjalistyczn ego — k iedy w Jugosław ii, w odróżnieniu od inn ych krajów dem okracji lu d ow ej, k w estia w ład zy została już przesądzona — robotniczem u państw u p rzy znano podstaw ow ą, praw ie w yjątk ow ą rolę w socjalistyczn ych przem ia nach społeczeństw a.
Jakie b y ły głów n e, p olityczn e i gospodarcze cech y ch arak terystyczne
1 E. K a r d e l ] , S a m o u p r a v la n j e u J u g o s l a v ia /950— /976. D o ku m en t! r a z v o j a , B e o g r a d 1977, s. 9
pierw szego etapu rozw oju ludow odem okratycznego Ju gosław ii, tzw . okresu etatyzm u rew olucyjnego?
P ocząw szy od 1945 r. — m im o krótkotrw ałych rządów k oalicyjn ych , jedyną p raw dziw ie odpow iedzialną i rzec można zorganizow aną siłą po lityczną kraju, była K om unistyczna Partia Ju gosław ii (K PJ), która po w ojn ie cieszyła się w yjątkow o ogrom nym szacunkiem sp ołeczeństw a, dysponując 800-tysięczną armią i posiadając statu s zw ycięsk iego ruchu partyzanckiego. P od staw ę w ład zy p olityczn ej tw orzyły k om itety narodo w ow yzw oleń cze, których istn ienie upraw om ocniła pierw sza k onstytucja z 1946 r. M imo iż k on stytu cja ta — z uw agi na w yjątk o w o skom pliko
w aną sytu ację m iędzynarodow ą Ju gosław ii i istn iejące porozum ienia m ocarstw sprzym ierzonych — n ie skodyfikow ała kierow niczej roli K PJ, jednakże F ron t N arodow y, k tóry bez zastrzeżeń aprobował program i wiodącą rolę partii, w w yborach listopad ow ych 1945 r. otrzym ał już 88,7% głosów 2.
W lipcu 1945 r. K om itet C entralny K PJ opracow ał organ izacyjne i p olityczn e posunięcia, które zap ew n iały przew odnią rolę partii k om u n istyczn ej i bezpośrednie k ierow anie aparatem p aństw ow ym i gospodar czym , zw iązkam i zaw odow ym i, jak rów nież Frontem Narodowym*. W 1945 r. przeprowadzono rów nież radykalną reform ę rolną, a w 1946 r.
znacjonalizow ano banki i znaczną część przem ysłu.
A m bitnym celem przejścia na gospodarkę planow ą stało się szyb k ie u przem ysłow ienie kraju, k olektyw izacja rolnictw a i szybka likw idacja ogólnego zacofania. W ydaw ało się, że rozw ój Ju gosław ii kroczy ty m i sam ym i drogam i, jak w innych krajach dem okracji ludow ej.
F a łszy w y m uproszczeniem złożonej praw dy h istorycznej b yłob y tłu m aczenie tego w yłączn ie faktem , że id en tyczn y, eta ty sty czn y m odel prze mian socjalistyczn ych w Ju gosław ii był jed yn ie w yn ik iem m echanicz nego naśladow ania radzieckiego przykładu. N aturalnie, niezaprzeczalnym faktem jest istn ienie rów nież i tego czynnika, jednak — n aszym zda niem — w ie le innych, zn aczniejszych argum entów w p łyn ęło na kierunek realizacji takiego m odelu w Ju gosław ii. P rzyjrzyjm y się k ilk u z nich.
W n a stęp stw ie ogólnego zacofania kraju i stru k tu ry gospodarczej, które zostało tylk o pogłębione przez zniszczenia w o jen n e4, rew olucja
* U s ta v FNRJ. Beograd, Slü zbeni list FNRJ, 1946, [za:] D. В i 1 a n d i i ö, Borba za sa m o u p ra v n i so clja lizm a 1945— 1969, Z ag reb 1969, s. 43.
3 B. P e t r a n о V i 6, K o m u n l s li è k a parli ja J u g o s l a v ij e k a o la kto r vla s ti u oslo-
b o d e n o j zem jl, „M eżd u n aro d n i ra d n ić k i p o k re t" , 1969, n r 4, s. 140— 141.
4 P rz y p a d a ją c y doch ó d n a ro d o w y w Ju g o sła w ii na 1 m ieszk ań ca (1938 r.) w y n o si! 60 doi., p o d czas g d y w N iem czech w y n o sił 337 d o i . , we P ra n c ji 236 doi., 52,2% d o c h o d u n a ro d o w e g o poch o d ziło z ro ln ictw a, 26% z p rz e m y słu p rzetw ó rczeg o i w y d o b y w czeg o , 76,3% lu d n o ści — to m ie sz k a ją c y n a wsi.
jugosłow iańska uznała za sw ój g łó w n y cel szyb k ie pokonanie tego zaco fania. Organizacja produkcji na taką sk alę była n iem ożliw a bez znacznej koncentracji skrom nego przecież potencjału gospodarczego kraju i centra lizacji zarządzania gospodarką. To z kolei, w sposób natu ralny nie pozo
staw ało bez w p ływ u rów nież na życie polityczne.
P rzyjrzyjm y się choćby pobieżnie dokonanym zm ianom w sytu acji podstaw ow ych klas społecznych, które w y w iera ły p rzynajm niej d w u k ie ru n kow y w p ły w na m ożliw ą drogę rozw oju. P o tęgę gospodarczą daw nych klas panujących załam ało u pań stw ow ienie środków produkcji, co pociąg nęło za sobą rów noczesn e od sun ięcie ich od w p ływ u na w ładzę (z punktu w id zen ia p olityki zagranicznej n iestety tylko częściow e). R ów nież w pro cesie p rzełam yw an ia nasilającego się oporu b yłych klas posiadających
władza państw ow a okazała się n ajskuteczniejszą siłą i środkiem . Z kolei klasy biorące udział w w ojn ie n arod ow ow yzw oleńczej, w p ierw szym rzę dzie klasa robotnicza, starały się zachow ać h istoryczn ie zdobyte prawo do społecznej in icja ty w y i zdobycz tę w budow ać w ideę n ow ej w ład zy pań
stw ow ej. W skazuje na to istn ien ie np. tzw . „aw angardyzm u sy n d y k a li- styczn eg o ”, którego w yn ik iem była dualistyczna struktura kierow ania zakładam i pracy, gdzie w ład zę dzielono pom iędzy zw iązki zaw odow e
i p aństw ow e k ierow n ictw o przedsiębiorstw a5.
O dgryw ające szczególn ie ważną rolę w w ojn ie w y zw oleń czej, a n a stępn ie reprezentujące podstaw ę n ow ej, ludow odem okratycznej w ładzy, k om itety n arod ow ow yzw oleńcze, rów nież d ziałały przeciw ko w ciąż ros nącej centralizacji.
H istoryczne tradycje K PJ, i co jeszcze istotn iejsze, jej koncepcja teoretyczn a, dotycząca b ud ow y socjalizm u, d ziałały w kierunku rosnącej roli państw a. W ynikało to z faktu — czego też n ie m ożem y pom inąć, że prowadzona przez w iele dziesiątków la t w alka rew olucyjn a ju gosłow iań skich kom unistów w znacznym stopniu koncentrow ała się na zdobyciu w ład zy polityczn ej, co już sam o w sobie m ogło prowadzić do, sw ego ro
dzaju „gloryfik acji” in stytu cji w ład zy państw ow ej.
Dla likw id acji niesprzyjających uw arunkow ań p olityk i zagranicznej, n ajefek tyw n iejszym narzędziem okazało się rów nież państw o, tym bar dziej, że od 1945 r. b yło ono w rękach k om unistów , cieszących się ogrom nym au torytetem , zdobytym na stałe podczas w o jn y — n a w et w b rew istnieniu rządu k oalicyjn ego (porozum ienie Tito — Subasić). To now e państw o m ogło odpierać p olitykę m ocarstw zachodnich, ham ującą
5 B. P e t r a n о V i £, S indikal od ob n a vla n ja do u v o d e n ja s a m oupravlanja 1945— — 1950. 50 godlna revolucio narog sln d ika ln o g p o k r e l a u J u g o s l a v ia , B eograd 1909, s. 198.
w ew n ętrzn e, rew olu cyjn e przem iany; rząd m ógł efek ty w n ie zajm ow ać stanow isko, np. w spraw ie granic p ań stw ow ych itp.®
N ow y rząd ju gosłow iański w ychod ził z założenia, że podstaw ą n ie zależności politycznej kraju jest przede w szystkim sam odzielność gospo darcza7 — stw orzen ie silnej, now oczesnej gospodarki, która z kolei, jak już podkreślaliśm y, w op in ii jugosłow iańskich k om unistów , osiągalna była je d y n ie na drodze ścisłej koncentracji, będących w dyspozycji, skrom n ych środków.
W reszcie, dogm atyczna, stalinow ska koncepcja b udow y socjalizm u, za którą opow ied zieli się ju gosłow iańscy kom uniści, rów nież um acniała etatyzm .
W 1948 r., w atm osferze „zim nej w o jn y ”, niespod ziew anie dla opinii publicznej (chociaż nie bez w stęp n ych sym ptom ów ), nastąpiło tragiczne zderzenie m iędzy B iurem Inform acyjnym a Ju gosław ią8. W n astęp stw ie tego doszło do całk ow itego zerw ania dotychczasow ych, ścisłych k ontak tów p olityczn ych i gospodarczych Ju gosław ii ze Z w iązkiem Radzieckim i innym i krajam i dem okracji ludow ej. Jugosław ia znalazła się w ciężkiej sytu acji, oderw ana od sw oich n atu ralnych sprzym ierzeńców . Z punktu w idzenia polityki zagranicznej została całk ow icie odizolow ana, n atom iast blokada gospodarcza — posługując się ok reślen iem z jednego z ów czes n ych dokum entów — uderzyła w „n ajw rażliw szy p u n k t” kraju — w gospodarkę, a przecież jej początkow y rozruch budził nadzieję. W 1947 r. poziom produkcji p rzem ysłow ej przekroczył o 21% poziom z 1939 r., a w 1948 r. osiągnął 150%. Dochód n arodow y w zrósł z 264,2 mld dinarów do 441,1 m ld w roku 19489. N atom iast po 1948 r. nastąpiła taka sytu acja, k iedy kraj posiadał zapasy w ęgla w ystarczające zaled w ie na 2— 3 d n i10. W m om encie zerw ania stosunków , Ju gosław ia, z dnia na dzień, była zm uszona zdobyć z innych źródeł 86%) zapotrzebow ania na koks, 62% ropy n aftow ej, 54% w yrob ów w alco w a n y ch 11. Spośród całości u jętych w planie k red ytów in w esty cy jn y ch ze Z w iązku R adziec kiego i krajów dem okracji lud ow ej do 1950 r., Jugosław ia otrzym ała jedyn ie 6,3%, m im o iż plan pięcioletn i z 1947 r. zakładał budow ę 200
* S zerzej na ten tem at, p atrz: S. N с ś o v i ć, D ip ln m ats ka Igra o k o J u g o s l a v ! jc, B eograd 1978.
7 J. В. T i t o , O petogodiSnjem. planu, G o v o r u N a r o d n o j s k u p i ti n i, 26 aprila 1947. god in e. G ovori I ćla nci, k n j. III, Z ag reb 1959, s. 596.
6 S pośród sz e ro k ie j d o k u m e n ta c ji teg o problem u: V. D e d i j e r, D o k u m e n l i 1948, t. I—III, B eograd 1979.
* In d u s ir l js k i ro z v ita k Ju g o sla v! je, B eograd 1957, s. 12, 10 В i 1 a n d ź i {, op. cil., s. 87.
11 J. B. T i t o, Borba k o m u n is t a J u g o s l a v ij e га socijaiisticku d e m o k ra tiju . Sesti k o n g r e s KPJ, B eograd 1952, s. 38.
w ięk szych jednostek p rzem ysłow ych 12. W rezu ltacie tego znacznie spadła produkcja przem ysłow a kraju; w 1950 r. w porów naniu z rokiem 1949
indeks produkcji w yn iósł niespełna 90 punktów .
Jeszcze trudniejsza była sytu acja w roln ictw ie. Indeks produkcji rol nej zm alał do 75 punktów w roku 195015. Spow odow ało to pow ażne problem y zaopatrzeniow e, w prow adzony został system kartkow y.
P rzyczyn y k ryzysu leża ły w ięc w p olityce zagranicznej, ale w krótce d ołączyły się do nich pow ażne problem y gospodarki w ew nątrzkrajow ej, które naturalnie p ociągały za sobą m ożliw ości w ystąpienia napięć w po lity ce w ew nętrznej. Dla K PJ, ale rów nież dla całego kraju, oznaczało to, iż pojaw iły się dotychczas n iew yob rażaln e d ylem a ty w ew nętrzne. Istotą ich b yło to, że konflikt z B iurem Inform acyjnym w y w a rł d e c y d u
j ą c y w p ł y w na dalszy, gospodarczy i p olityczn y rozw ój Ju gosław ii i zm usił do poszukiw ania na drodze eksperym entów , now ej, dotychczas
nie praktykow anej drogi budow y socjalizm u.
W sytu acji odizolow ania kraju od w sp óln oty p aństw dem okracji lu dow ej, decydującym zadaniem — m oim zdaniem — stało się zap ew nien ie w e w n ę t r z n e j , s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n e j s p ó j n o ś c i , k tó ra naturalnie zakładała też przynajm niej częściow e su k cesy gospodarcze. N ie można rów nież zapom inać o tym , że w przypadku J u gosław ii to zw arte tło p olityczn e zakładało n ie tylk o sojusz p oszczególnych klas czy w arstw społecznych, ale rów nież jedność, w sp ólnotę narodow ości tego w ielonarodow ościow ego kraju. P ytan ie n asuw ało się tylk o jedno: w jaki sposób można utw orzyć to zw arte zaplecze p o lityczn e kraju? W kręgach partyjnych nie było w ątp liw ości, że może to być urzeczyw istnion e tylk o za pom ocą takich środków, które nie zak w estionu ją socjalistyczn ego cha rakteru rozw oju kraju — w ręcz p rzeciw n ie — będą działały w kierun ku jego um ocnienia.
W tej k ryzysow ej sytu acji najbardziej dostępnym , ek sp erym en talnym sposobem rozwiązania tego problem u w yd aw ało się być um ocnienie ad m inistracyjnego zarządzania, czyli — zgodnie z jugosłow iańską term in o logią — um ocn ien ie etatyzm u . Dla przykładu — w 1949 r. przyspieszono
socjalistyczn ą reorganizację w si, dem entując tym sam ym zarzuty sfor m ułow ane w postanow ieniach Biura Inform acyjnego. G łów nym celem było w ów czas jednostronne przekształcenie relacji produkcyjnych na wsi, na zasadzie, że problem y produkcji, jak i in d yw id u aln e in teresy chłopów , stan ow iły problem w tórn y w stosunku do celó w p olitycznych. Z powodu w ym uszonej jednak k olek tyw izacji produkcja rolna znacznie spadła. Na przykład poziom zbiorów buraków cukrow ych ob niżył się ze 110 tys.
11 R. R a d o n j i ć , S u k o b KPJ s K o m in lo rm o m 1 dru S tven l r a z v o j Ju g o sla vl/e, Z a g r e b 1 9 7 9 , s . 1 0 3 .
do 85 150 w agon ów , zbiory konopi — z 46 400 do 17 500 w a g o n ó w 14. W nastrojach p olityczn ych chłopów n astą p iły n ega ty w n e zm iany — osłabła, zrodzona w czasie w o jn y w y zw oleń czej w spólnota interesów i sojusz m iędzy chłopam i i partią.
Z powodu in ten syw n ej industrializacji i w spom nianych już trudności p ojaw iły się w ew n ętrzn e dysproporcje m ięd zy głów n ym i gałęziam i gos podarki, k tóre na przełom ie la t 1950/51 doprow adziły w roln ictw ie (ko lek tyw izacja) do sytu acji, w której, w ciągu roku zm niejszyła się o 30 tys. ha pow ierzchnia pól u praw n ych 15. Z początkiem lat pięćd ziesiątych okazało się, że w p rzeciw ień stw ie do innych krajów socjalistyczn ych obrany m odel b udow y socjalizm u, a ściślej, um ocnienie jego elem en tów adm inistracyjn o-cen tralistycznych, nie tylk o n ie um ocniło w ew nętrznej stab ilizacji i spójności, ale w prost przeciw nie, osłabiło w ręcz istn iejący, polityczn y sojusz.
Do początku lat pięćd ziesiątych n ie udało się zlik w idow ać izolacji Ju gosław ii, a jej gospodarkę już w ted y należało ratow ać od całkow itego upadku. W tej sytu acji nasiliła się działalność w ew n ętrzn ych sił kontr
rew olu cyjn ych , np. ustaszow ców .
Część problem ów czekających na rozw iązanie m iało charakter prak- tyczn o-p olityczn y; np. w jaki sposób n a leży zdobyć k ap italistyczn e po życzki zagraniczne, aby n ie w ystąp iła jednak konieczność pośw ięcenia n iezależności p olityczn ej kraju (zgodnie z interesam i zachodnim i)16.
Istotn iejszym jednak d ylem atem b yło k rytyczn e przew artościow anie przeszłości i teraźniejszości w sferze teoretycznej. N ależało się przecież zm ierzyć z takim i, jak np. cała dotychczasow a historia socjalizm u. Trzeba było w yjaśn ić w łasn em u sp ołeczeństw u przyczyn ę k onflik tu z krajam i socjalistyczn ym i i, w yprzedzając jeszcze X X Zjazd K PZR, istotę socja lizm u. K PJ inspirow ała rów nież potrzebę zdobycia w iarygodności, bo w iem u ch w ały Biura Inform acyjnego z czerw ca 1948 r. osk arżały ją o to, że ju gosłow iańsk i rozwój dem okracji ludow ej „niesie ze sobą groźbę
zw yrod nien ia”17.
K rytyk ę teoretyczną rozpoczęto od an alizy w łasn ej polityki partii, z której w k rótce zaczął się w yła n ia ć obraz dotychczas n iepraktykow anego, n ow ego m odelu socjalizm u, k tóry historiografia określa jako socjalizm sam ozarządzający. Proces ten egzystow ał rów nocześnie z zasadniczą k r y tyk ą, rozpow szechnianego, teoretyczn ego i praktycznego, dem okratyczno-
-w olu n ta rystyczn ego pojęcia socjalizm u.
u T a m ż e , s. 100— 10!. ** Tam że, s. 99.
18 E. K a r d e 1 ], Seäanja. Borba za prizn a n ije i neza w ls n o sl n o v e J u g o s l a v lj e 1944— 1957, s. 131.
W p ierw szym rzędzie starano się p rzeanalizow ać ju gosłow iań sk ie zja w isko elim inacji form dem okratycznych, co szło w parze z nasilającą się krytyką biurokracji. W trakcie prac an alityczn ych odrzucono w cześ n iejszy pogląd, zgodnie z którym „centralizm biurokratyczny jest spuś cizną starego porządku” czy też m oże być w yn ik iem su b iek ty w n y ch b łędów poszczególnych fu n kcjon ariuszy18.
W iosną 1949 r. k ierow n ictw o K PJ doszło do w niosku, że w interesie om inięcia biurokratycznych deform acji n ależy zapew nić w yb ieraln ość i od w oływ aln ość z funkcji urzędników aparatu gospodarczego i p ań stw o wego; n ależy w ypracow ać taki system w ynagradzania, który „czyni m niej p ociągającym ” obsadzanie tych stanow isk i usunie u p rzyw ilejow an ie tej w arstw y. I w reszcie — pracow ników aparatu państw ow ego n ależy w y
bierać z jak najszerszych mas sp ołeczn ych 19.
Doszło też do konkretnych przedsięw zięć. Najbardziej znaczącym z nich była reorganizacja k om itetów lud ow ych w 1949 r., która m iał* słu żyć d ecentralizacji zarządzania p aństw ow ego i stałab y się pierw szym krokiem do zm niejszenia sfery oddziaływ ania in sty tu cji zw iązkow ych, podniesienia roli rządów ogólnokrajow ych. Jednakże ustaw a o k om ite tach lud ow ych pozostaw ała na razie zjaw iskiem od izolow anym i n ie osiągnęła sw ego podstaw ow ego celu. N ie udało się rów nież przyw rócić dem okratycznego, sam orządnego charakteru k om itetów ludow ych.
K roki te i zam ierzenia w stosunku do w cześn iejszego punktu w idzenia nie sięgały w istocie korzeni obserw ow anego zjaw iska.
N ie dał na sieb ie n atom iast długo czekać ten jakościow o n o w y punkt w idzenia, który opierał się na ocen ie roli państw a w socjalizm ie. E. K ardelj, jeden z czołow ych teoretyk ów partii, w grudniu 1949 r. pisał w zw iązku z tym , następująco: „[...] w trakcie budow y socjalizm u mogą w ystąp ić także różnorodne form y p olityczn e, które zaw ierają w sobie w ięcej lub m niej d em okratyzm u” — i dalej — „fetyszyzacja p ań stw a” m oże przesłaniać „w szelkie m ożliw ości rozpoznania an tyd em ok ratyczn ych i an tysocjalistyczn ych ten d en cji”. E. K ardelj tw ierdzi, że biurokracja pożyw ia się n ie tylk o istn iejącym i jeszcze pozostałościam i starego porząd ku, ale i „sprzecznościam i n ow ego sp ołeczeń stw a ”20. I natych m iast idzie dalej, kiedy stw ierdza, że „posiadanie jak iegok olw iek m onopolu gospo darczego czy też ideologicznego w życiu p olityczn ym prowadzi nieuchron n ie do stagnacji i uniem ożliw ia p ostęp ”21. M ilovan D żilas — w ów czas
18 В . К i d r i t , P riv redni probierni FNRJ, B e o g r a d 1 9 5 0 , s . 8 .
19 E . K a r d e 1 j , O naro d n o j d em o k r a ti ji u Jug o sla viji. Probierni n a ie socijalis- lić k e iz gradnje , B e o g r a d 1 9 6 0 .
, ü E . K a r d e l j , H e g e m o n i ja iii s a m oupravianje. Probierni n a ie so cjalistlćke izgra dnje , t . I I I , B e o g r a d 1 9 5 4 , s . 4 9 , 5 9 .
członek Biura P olityczn ego K PJ, w 1950 r. pisał już w prost o tym , że w zrost roli gospodarczej państw a w p oczątkow ym ok resie budow y socja lizm u — co jest konieczne w każdym , rela ty w n ie zacofanym kraju so cjalistyczn ym — prowadzi do niebezpiecznego zjaw iska, k ied y ulegają osłabieniu istn iejące jeszcze w p oczątkow ym okresie d yktatu ry prole tariatu cech y dem okratyczne, a k lasie robotniczej „stają się obce już raz w yw alczon e przez nią prawa [...]. Z powodu centralizacji w ład zy — dodaje K ardelj — k lasy pracujące coraz bardziej oddalają się od rzeczy w istych d ecy zji”22.
Moim zdaniem , te ogóln e rozw ażania potw ierdzają, że na przełom ie lat 1949/50 K om unistyczna P artia J u gosław ii •— jako pierw sza w krajach socjalistyczn ych — podjęła k w estię w zajem n ych relacji: państw o a d e m okracja socjalistyczna i starała się praktycznie w yp ełn ić tę lu k ę w te oretycznych rozważaniach.
W tym m iejscu pojaw ia się p ytan ie — w jakim kierunku n a leży podążać, aby naleciałości biurokratyczne okresu „etatyzm u r e w o lu c y j n ego” w całości zostały w yelim in ow an e.
W tam tych czasach przystąpiono do przeanalizow ania dwóch kw estii. Po pierw sze, zbadano jakie d eform acje in terp retacyjne n astąp iły w teorii m arksistow skiej dotyczącej „obum ierania p ań stw a”. Sprzeciw iano się, obow iązującem u w ów czas poglądow i, zgodnie z którym , centralne, repre sy jn e funkcje państw a w in n y rosnąć w miarę budow y socjalizm u, uw a żano, że m ożna p rzyspieszyć proces obum ierania państw a i ew en tualn ą zm ianę jego funkcji.
W dalszym ciągu rozważań nad m iejscem państw a w etapie przejś ciow ym przyjęto za n iezw yk le istotn y elem en t, spraw ę istn iejących już i w założeniach m ożliw ych form w łasności środków produkcji.
R ezu ltaty takiego „podw ójnego” patrzenia na zagadnienie biurokracji b y ły następujące. Można sądzić, że socjalistyczna w łasność środków pro dukcji w sw ej pierw otnej, „początkow ej fa zie” pojaw ia się jako w łasn ość państw ow a, ale m usi to w danym okresie rozw oju zostać zastąpione rze czyw istą, społeczną w łasnością środków produkcji. P on iew aż w łasność państw ow a odzw ierciedla faktyczną siłę biurokracji, tak w ięc poprzez uspołecznienie tej w łasności, jej decentralizację, osiągalna jest m ożliw ość tego, co K. Marks n azyw ał „wolną w spólnotą w y tw ó rcó w ”23. W ten sposób, już w okresie p rzejściow ym otw iera się m ożliw ość m odyfikacji roli państw a i partii w życiu gospodarczym i politycznym . Oznacza to, że w życiu gospodarczym i polityczn ym państw a coraz in ten syw n iejszą decentralizację decyzji um ożliw ia szerszy udział w szystk ich czynn ików zainteresow anych tym procesem . Partia m oże zrezygnow ać z zarządzania
22 M. D ż i 1 d s, N a novlrn p u te v i m a socljalizma, „B orba" 19 III 1950. 83 K a r d e l j , Samoiipravlanje..., s. 12.
d yrek tyw n ego, bezpośredniego i może odgryw ać rolę teoretyczn o-p oli- tycznego przew odnika społeczeństw a.
Z w rot polityki Ju gosław ii w kierunku sam ozarządzania uprawom ocniła ustaw a z 1950 r., m ówiąca o robotniczym sam orządzie oraz o pow ołaniu rad robotniczych.
W tych trudnych, d yktow anych koniecznością w arunkach, K om uni styczna Partia Ju gosław ii sięgn ęła w ięc po au ten tyczn y m arksizm i n a j w ięk sze tradycje historyczne bolszew izm u. Przede w szystkim w tym sen sie, że m iała odw agę przystąpić do analizy k rytyczn ej w łasn ej posta w y w zakresie p olityki i że rozpoczęła od „oczyszczania s ię ” z dogm atów (w p rak tyce i w teorii) głów n ych problem ów socjalizm u.
W określonej konkretnym i w arunkam i sytu acji zaczęto bardzo ostroż nie w yp racow yw ać in stytu cjon aln y system sam ozarządzania. I tak np. wprow adzono początkow o eksp erym en talnie rady robotnicze w 215 w y typ ow an ych zakładach i przez dłu ższy czas rady te m iały głos doradczy w nom inacjach na stanow iska k ierow n icze oraz op in io w ały strukturę ilościow ą rad robotniczych24. D okum ent regu lu jący te problem y stw ier dzał, że rady robotnicze pow inn y być takim i organam i, za pom ocą których „każdy robotnik będzie m ógł ak tyw n ie uczestniczyć w pracy przedsię b iorstw a”, ale rów nocześnie zaznaczał, że instytu cja rady robotniczej nie zm ienia roli d otychczasow ego kierow nictw a p rzedsiębiorstw a”25. N aw et po opublikow aniu u staw y o sam orządzie robotniczym (nazyw ającej radę robotniczą najw ażn iejszym organem zarządzania przedsiębiorstw em ), ich praktyczna rola nie przekraczała k om p etencji organizow ania procesu w spółzaw odnictw a pracy, k w estii oszczędności m ateriałow ych , organizo wania różnorodnych kursów itp.20
N ie tylk o niepew na przyszłość n ie spraw dzonej altern a ty w y w strzy m yw ała kierow nictw o od w szech stron n iejszych reform , ale można sądzić, że k ierow n ictw u nie ty le brakowało w tym zakresie teoretyczn ej odwagi, ile k ształtow an ie się w ew n ętrzn ych i zew n ętrznych w arunków ograni czało znacznie ram y i zasięg tych reform . W p ierw szym rzędzie m yślim y tu o zjaw isku niedojrzałości gospodarczej, w której konieczne w yd aw ało się u trzym yw an ie centralistyczn ego, n akazow o-planow ego zarządzania gospodarczego, zapew nienie „ciągnącej roli” państw a. N ależało się liczyć, na przykład, z n iedośw iadczeniem p olityczn ym pierw szego pokolenia robotników , która to klasa stanow iła n iespełna 50% zatrudnionych
w sektorze p ań stw ow ym 27.
21 Hronik a o ra d n ićko m s a m o u p ia v la n jii. Privr edni p regied, 1964, s. 92. î5 Tamże.
2«‘ „B orba" 5 V II 1950.
s7 W 1945 r. by ło z a tru d n io n y c h w se k to rz e p ań stw o w y m 721 tys. osób, w 1948 r. ju ż 1 517 000 ro b o tn ik ó w i in n y c h p raco w n ik ó w .
Oprócz tych, rzec m ożna, „trad ycyjn ych ” elem en tów , w iele inn ych , now ych czynn ików uzasadniało potrzebę utrzym ania d otychczasow ej, tradycyjnej roli państw a. I tak np. poczucie zagrożenia zew nętrznego, podkreślanego coraz częściej przez liczn e in cyd en ty graniczne. W tej sytu acji Jugosław ia zm uszona była przeznaczyć 22% i tak już n iskiego
dochodu narodow ego na rozwój arm ii28.
Tak w ięc, w tych k onkretnych w arunkach, z pow odów w yżej przed staw ion ych , sam ozarządzanie stw arzało jedyną realną altern a tyw ę dla spełnienia p rzyjętych przez K PJ zadań. To znaczy — dla w prow adzenia ek sp erym en talnego m odelu socjalizm u, w którym „człow iek p racy otrzy m u je bezpośrednią m ożliw ość kierow ania w ynikam i, w arunkam i i środ kam i sw ojej pracy"29. Proces ten w roku 1950 zaled w ie się rozpoczął, nie był też w o ln y od błędów i n ig d y n ie oznaczał jakiegoś w yim ag in o w anego „idealnego sp ołeczeń stw a”.
Trzeba jednak pam iętać, że gospodarkę jugosłow iańską d eterm in ow a ły ob iek tyw n e czynniki, do których n ależy zaliczyć w p ierw szym rzędzie zacofanie gospodarcze, kultu raln e i społeczne, a które w czasach nas interesujących m ocno ograniczały m ożliw ość m anew ru w ram ach poszu kiw ań ju gosłow iańsk iej drogi rozw oju (pod presją aktualnej sytuacji)
socjalistyczn ego sam ozarządzania.
1 ym sposobem , w yłan iający się z początkiem la t pięćd ziesiątych „model ju gosłow iań sk i” był sw oistą syn tezą „etatyzm u rew o lu cy jn eg o ” i sam ozarządzania, w której to syn tezie bardzo mocno zaznaczał sw oją obecność „etatyzm , będący nośnikiem realnej funkcji historycznej. To z kolei — m oim zdaniem — nie było p olityczn ym kom prom isem su b iek ty w n y ch czynników , tj. elem en tów „drogi ju go słow ia ń sk iej” i „etatyz- m u-stalinizm u (mimo iż ich w p ływ był niezaprzeczalny), lecz stanow iło to efek tyw n ą, działającą p ersp ek tyw iczn ie, polityczną strukturę, ukształ tow aną pod presją w arunków historycznych, m ogącą zapew nić istn ien ie
i dalszy rozwój socjalistyczn ej Jugosław ii.
A . Enlk ö Sajti
DE I’ÉTATISM E REV O LU TIO N NA IRE JU S Q U 'A L'AU TO GESTIO N (PROBLÈMES C H O ISIS C O N C ER N A N T LES TRA N SFO R M A TIO N S DEM OCRATIQUES, POPULAIRES ET SOCIALISTES EN YOUGOSLAVIE) Le p o in t de d é p a rt de cet a rtic le est c o n stitu é p ar la q u e stio n su iv a n te : p o u r qu o i c 'e st en Y o u g o slav ie où l'on a en ta m é la fo rm u latio n th é o riq u e et e n su ite la “ J. B. T i t o, Borba k o m u n is t a J u g o s l a v ij e za socjalisttstićku d e m o k r a ti ju [Refe ra t na VI K o n g res K P J |, B eograd 1952, s. 58.
ré a lisa tio n de m odèle de d év e lo p p e m e n t du p a y s à la b ase de l'id é e de l'a u to g e s tio n sociale. L’au teu r, to u t en se b a sa n t su r l'a c q u is de l'h is to rio g ra p h ie y o u g o slav e, d istin g u e q u e lq u e s é ta p e s. La p rem ière, e n tre 1945 e t 1949 — la p é rio d e d e l’éta tis - me ré v o lu tio n n a ire , p e n d a n t la q u e lle , m a lg ré la g ra n d e p o p u la rité du p a rti com m u n iste , le F ro n t N atio n al c o n stitu a it la fo rce et la s tru c tu re p o litiq u e p rin cip ale. A c e tte é p o q u e les réfo rm es so c ia le s e t éco n o m iq u es de b a se ont é té in tro d u ite s d an s la vie d écid a n t ainsi de l'a v e n ir p o litiq u e de la Y ougoslavie. L 'au teu r, tout en se re n d a n t co m p te de l'in flu e n c e du „m odèle so v ié tiq u e " su r le d év e lo p p e m e n t de la Y o u g o slav ie p e n d a n t c e tte p ério d e, n e lui a ttrib u e p o u rta n t pas de rôle décisif.
Le co n flit de la Y o u g o slav ie a v e c d 'a u tr e s p a y s so c ia liste s su r le fond d u liti ge a p p a ru en 1941! au sein du B ureau d 'in fo rm a tio n des P a rtis O u v rie rs e t C om m u n is te s a o u v e rt une n o u v e lle é ta p e d an s l'h isto ire de la Y o u g o slav ie e t l'a fo rcée à c h e rc h e r un e v o ie d iffé re n te de l'é v o lu tio n , la v o ie qui ne se ra it p ro p re q u 'à elle. Ce to u rn a n t n'a cep e n d a n t p as m arq u é le c o u p u re a v e c le socialism e.
Le p ro b lèm e p iin c ip a l qui d em an d a it d 'ê tr e réso lu re s ta it la d é te rm in a tio n des re la tio n s d e l'e ta t et de la d é m o c ra tie socialiste. P our ré s o u d re ce p ro b lèm e id éo lo g iq u e de base, on a p u isé — com m e le d it l'a u te u r — d an s la' tra d itio n du m arxism e a u te n th iq u e et du b o lch ev ism e. C 'e st cela p récisém en t qui a d o n n é l'im p u lsio n th é o riq u e à la fo rm atio n de la co n cep tio n du sy stèm e de l'a u to g e stio n in s titu tio n nelle.
