Regionalizacja tektoniczna Polski — Polska po³udniowa
(blok górnoœl¹ski i blok ma³opolski)
Zbigniew Bu³a
1, Jerzy ¯aba
2, Ryszard Habryn
1Tectonic subdivision of Poland: southern Poland (Upper Silesian Block and Ma³opolska Block). Prz. Geol., 56: 912–920.
A b s t r a c t. The attempt to divide the Upper Silesian Block and the Ma³opolska Block into tectonic units has been based on a general map at scale of 1:1000000, without Permian-Mesozoic and Cenozoic strata. Cartographic, general and monographic works regarding formation of Precambrian basement of both of the blocks have been discussed and presented, and data concerning development of sedimentation, tectonics, and structure of the Paleozoic cover of the blocks were the background for the suggested division. The Upper Silesian Block is a part of a larger unit determined as the Brunovistulicum, which together with the Brno Block are entirely located within the borders of the Czech Republic. The Brunovistulicum and the Ma³opolska Block vary in formation of Precambrian basement and covering Paleozoic formations, what proves different paleogeographical-facial and paleotectonic development. Current data do not allow determining their southern range, where both units are within the range of the orogeny of the Outer Carpathians and quite possibly in the range of the Inner Carpathians. The boundary of the Brunovistulicum and the Ma³opolska Block along the part between Lubliniec and Cracow and far-ther to the vicinity of Bochnia and Nowy S¹cz is relatively well defined and documented. It is a narrow Cracow–Lubliniec fault zone, approximately 500 m wide, cutting and moving all rock series of the Precambrian and the Paleozoic. The fault zone of the Odra River probably forms its NW continuation. The following tectonic units have been distinguished in the Upper Silesian Block: 1) Moravian-Silesian Fold-and-Thrust Belt, 2) Upper Silesian Fold Zone, 3) Upper Silesian Trough, 4) Bielsko-Bia³a Dome, 5) Rzeszotary Horst, 6) Liplas Graben. There is only one tectonic unit distinguished in the Ma³opolska Block — Kielce Fold Belt, dipping towards NW-SE, along the NE boundary of the block. Paleozoic formations building the unit represent thrust fault structure. In this case, the Kielce Fold Belt significantly varies from the other parts of the Ma³opolska Block, where Paleozoic formations build numer-ous small block structures.
Keywords: regional subdivision, Brunovistulicum, Upper Silesian Block, Ma³opolska Block, sub-Permian-Mesozoic paleosurface,
tectonic units
Prezentowana propozycja tektonicznej regionalizacji bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego dotyczy jednostek wg³êbnego piêtra strukturalnego bez pokrywy perm-sko-mezozoicznej i kenozoicznej. Próbê regionalnego podzia³u tych bloków na jednostki tektoniczne podjêto na podstawie mapy przegl¹dowej w skali nie wiêkszej ni¿ 1 : 1 000 000. Propozycja ta stanowi g³os w dyskusji dotycz¹cej ujednolicenia i uporz¹dkowania tektonicznej regionalizacji Polski zainicjowanej przed dwoma laty w Komitecie Nauk Geologicznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. W niniejszej pracy uwzglêdniono wypraco-wane w ramach tej dyskusji zasady wydzielania i nazywa-nia jednostek tektonicznych oraz zalecan¹ i roboczo przyjêt¹ terminologiê tektoniczn¹ maj¹c¹ opisowy (a nie genetyczny) charakter.
Do przedstawienia podzia³u tektonicznego bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego na mapach bez utworów permsko-mezozoicznych i kenozoicznych w skali nie wiêkszej ni¿ 1 : 1 000 000 pos³u¿y³y w g³ównej mierze najnowsze opracowania kartograficzne i monograficzne (m.in. Poprawa & Nemèok, 1988–1989; Bu³a i in., 2002; Cymerman, 2004; Bu³a & ¯aba, 2005, 2008; Jureczka i in., 2005; Narkiewicz, 2005, 2007; Bu³a & Habryn, 2008), w których zaprezentowano i przedyskutowano zagadnienia
dotycz¹ce budowy prekambryjskiego fundamentu, a tak¿e rozwoju sedymentacji, tektoniki i struktury paleozoicznej pokrywy osadowej na obszarach obu bloków.
Sytuacja strukturalna
Na po³udniu Polski s¹ wyró¿niane dwie du¿e, regional-ne jednostki tektoniczregional-ne reprezentowaregional-ne przez blok ma³opolski i Brunovistulicum (z³o¿one z bloków górno-œl¹skiego i Brna; ryc. 1). Ró¿ni¹ siê one zarówno budow¹ prekambryjskiego pod³o¿a, jak i pokrywaj¹cych je utwo-rów paleozoicznych, wykazuj¹cych odmienny rozwój paleogeograficzno-facjalny oraz paleotektoniczny. Dotychczasowe dane nie pozwalaj¹ na precyzyjne ustale-nie ich zasiêgu oraz granic. Dotyczy to g³ówustale-nie zasiêgu po³udniowego, gdzie obie jednostki kontynuuj¹ siê w pod³o¿u orogenu Karpat zewnêtrznych.
Dobrze zosta³a zdefiniowana i udokumentowana grani-ca miêdzy Brunovistulicum i blokiem ma³opolskim na odcinku miêdzy Lubliñcem i Krakowem, a tak¿e dalej po okolice Bochni i Nowego S¹cza. Jest ni¹ w¹ska strefa uskokowa Kraków–Lubliniec szerokoœci do ok. 500 m, przecinaj¹ca i przemieszczaj¹ca wszystkie serie skalne prekambru i paleozoiku (ryc. 1; Bu³a i in., 1997b; ¯aba, 1999; Bu³a, 2000). Jej pó³nocno-zachodnie przed³u¿enie stanowi najprawdopodobniej strefa uskokowa Odry. Obie te dyslokacje s¹ — jak siê wydaje — segmentami znacznie wiêkszej, transkontynentalnej strefy tektonicznej Ham-burg–Kraków (Brochwicz-Lewiñski i in., 1983; Oberc, 1993; ¯aba, 1994; Bu³a & ¯aba, 2005).
912
Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
1
Pañstwowy Instytut Geologiczny, Oddzia³ Górnoœl¹ski, ul. Królowej Jadwigi 1, 41-200 Sosnowiec; zbigniew.bula@ pgi.gov.pl; ryszard.habryn@pgi.gov.pl
2
Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, ul. Bêdziñska 60, 41-200 Sosnowiec; jzaba@interia.pl
POLSKA POLAND B IE LS K O -B I A £A DO ME K O P U £ A B I E LS KA -B IA £EJ NIE CK A GÓ RN OŒ L¥SK A UP PE R SILE SIA NTR OUG H M OR A VIA N-S IL ES IA N F OL D-A ND -TH R UST B EL T M OR AW SK O-ŒL ¥ SK IE P AS M O FA £D O WO -N A SU W CZE G Ó R N O Œ L ¥ S KA ST RE FA FA£D OW A U P P E R SIL ES IAN FOLD ZON E RÓW LIPL AS U LIPL AS GRA BE N KIE LE CK IE PA SM O FA £D OW E ZR¥B RZ ESZOTAR RZESZOTA RYHORST KIE LC E FO LD BE LT Zo ne d sl y ok ys ka a œ cj ê a wi to kr z UKCh NOB NN NOB s etr fa us w ko o k a Hán a Hán F a ault Zone Odra Fau ltZ one str efa usk oko wa Od ry NSt NSt NS Fa ult m ora ws ko -Mo ra v i a n n -S ia ile s s tre fa u a sk w ok o s t r e f a u s k o k o w a P e r i-P ie n in y pe ry a p ie ni ñs k Fa ul t Zo ne UB UD -œl¹ sk a C r a c ow -u L bl e i o n u iec Fa lt Zn Ho l i y D Cr s os o slo ca ti n 0 50 100 km POLSKA POLAND CZECHY CZECH REPUBLIC POLSKAPOLAND CZECHY CZECH REPUBLIC S£OW ACJA SLOV AKIA UKRAINA UKRAINE S£OW ACJA SLOV AKIA UB – or³owsko-boguszowickie Orlova-Boguszowice thrust NOB – nasuniêcie karpackie Carpathian Overthrust nasuniêcie Svojanowa Svojanov thrust NS – nasuniêcie Nyznerova Nyznerov thrust NN – nasuniêcie Str zelina Strzelin thrust NSt – granica Górnoœl¹skiego Zag³êbia W êglowego border of the Upper Silesian Coal Basin uskok Boskovic Boskovice fault strefy uskokowe pr zypuszczalne presumed fault zones nasuniêcia overthrusts uskoki faults UKCh – uskok Kr zeszowice-Charsznica Krzeszowice-Charsznica fault UD – uskok Diendor fu Diendorf fault granice pr zejsciowe jednostek tektonicznych intermediate boundaries of tectonic units strefy uskokowe fault zones Ryc. 1. Tektoniczna regionalizacja bloków górnoœl¹skiego (Brunovistulicum) i m a³opolskiego w p lanie podpermsko-mezozoicznym Fig. 1. Tectonic regional subdivision of the Upper Silesian Block (Brunovistulicum) and Ma³opolska Block at the sub-Permian-Mesozoic paleosurface
Blok górnoœl¹ski (Brunovistulicum)
Blok górnoœl¹ski stanowi czêœæ wiêkszej jednostki tek-tonicznej okreœlanej jako Brunovistulicum, któr¹ tworzy wraz z blokiem Brna po³o¿onym ju¿ na terytorium Czech (Dudek, 1980; Kotas, 1982, 1985a, b; Kalvoda i in., 2003; Bu³a & ¯aba, 2005, 2008). Granica miêdzy tymi blokami przebiega wzd³u¿ uskoku Hána (ryc. 1), bêd¹cym po³udnio-wo-wschodnim przed³u¿eniem uskoku £aby (Elby).
Brunovistulicum rozci¹ga siê od okolic Wiednia– Brna–Wroc³awia na zachodzie po strefê uskokow¹ Kraków–Lubliniec na pó³nocnym wschodzie (ryc. 1). Po³udniowa czêœæ tej jednostki zalega w pod³o¿u Karpat zewnêtrznych i rozci¹ga siê na po³udniowy wschód od Krakowa (ryc. 1). Próbê okreœlenia jej zasiêgu w tym kie-runku podjêli — na podstawie wyników badañ geofizycz-nych — Ry³ko i Tomaœ (2005). Zachodnia granica Brunovistulicum na kontakcie z Moldanubicum masywu czeskiego (Sudetów Zachodnich) ma bardzo skompli-kowany przebieg. Wyznacza j¹ strefa uskokowa moraw-sko-œl¹ska, która ci¹gnie siê wzd³u¿ uskoków Diendorfu i Boskovic oraz nasuniêæ Svojanova, Nyznerova i Strzelina (ryc. 1). Jako po³udniow¹ granicê Brunovistulicum przyj-muje siê perypieniñsk¹ strefê uskokow¹ (roz³am perypie-niñski; ryc. 1).
Prekambryjskie pod³o¿e Brunovistulicum odznacza siê heterogeniczn¹ budow¹. Do najstarszych utworów nale¿¹ archaiczne ska³y krystaliczne zrêbu Rzeszotar w okolicy Krakowa (powsta³e 2,8–2,6 mld lat temu; ryc. 2), które zosta³y po raz ostatni przeobra¿one we wczesnym protero-zoiku ok. 2 mld lat temu (Bylina i in., 2000; Jachowicz i in., 2002; ¯elaŸniewicz i in., 2004; Bu³a & ¯aba, 2005, 2008). Pomiêdzy Bielsko-Bia³¹ i Brnem wystêpuj¹ neoprotero-zoiczne ska³y krystaliczne (maj¹ce 540–660 mln lat) wi¹zane z kadomskimi procesami tektonometamorficzny-mi (Dudek, 1980; ¯elaŸniewicz i in., 1997, 2002, 2004; Finger i in., 1999, 2000; Bu³a & ¯aba, 2005, 2008; ryc. 2). W zachodniej czêœci Brunovistulicum, w rejonie Jesenika i Strzelina (Sudety Wschodnie), wystêpuj¹ waryscyjskie ortognejsy. Ich protolitem by³y g³ównie neo- i mezoprote-rozoiczne granitoidy, których wiek waha siê w szerokich granicach — od ok. 1020 mln lat przez 680–570 do ok. 520 mln lat (Kröner i in., 2000; Schulmann & Gayer, 2000; Oberc-Dziedzic i in., 2001, 2003; Kröner & Mazur, 2003).
W w¹skim pasie pomiêdzy Gocza³kowicami, Wysok¹, Potrójn¹ i Lachowicami (na pó³noc i wschód od Bielska Bia³ej) stwierdzono wierceniami silnie tektonicznie zde-formowane (lokalnie sfyllityzowane) anchimetamorficzne utwory klastyczne reprezentuj¹ce ediakarski flisz (Cebulak & Kotas, 1982; Jachowicz i in. 2002; ¯elaŸniewicz i in. 2004; Bu³a & ¯aba 2005, 2008).
W po³udniowo-wschodniej czêœci bloku górnoœl¹skie-go (na po³udnie i po³udniowy zachód od Krakowa) wystê-puje lokalnie kompleks ediakarskich zlepieñców polimiktycznych (Bu³a & ¯aba, 2005; Bu³a & Habryn, 2008 i prace tam cytowane).
Dolnopaleozoiczna pokrywa osadowa Brunovistuli-cum zosta³a poznana tylko fragmentarycznie (Bu³a i in., 1997a; Bu³a & ¯aba, 2005). W po³udniowej czêœci tej jed-nostki (blok Brna i blok górnoœl¹ski) w kilkudziesiêciu otworach, wykonanych pomiêdzy Brnem i Krakowem oraz w rejonie Olkusza, stwierdzono podobne pod wzglêdem litologicznym i facjalnym klastyczne utwory dolnego kam-bru (Bu³a & Jachowicz, 1996; Bu³a i in., 1997a; Jachowicz
& Pøichystal, 1997; Fatka & Vavrdowa, 1998; Bu³a, 2000; Vavrdowa i in., 2003; Vavrdowa, 2004; Bu³a & ¯aba, 2005). Cz¹stkowy profil œrodkowokambryjskich klasty-ków rozpoznano tylko w otworze Sosnowiec IG-1, nato-miast fragmentaryczne profile klastyczno-wêglanowych utworów ordowiku stwierdzono w kilku otworach wyko-nanych w pó³nocno-wschodniej czêœci bloku górnoœl¹skie-go (Bu³a & Jachowicz, 1996; Bu³a, 2000; Bu³a & ¯aba, 2005; Jachowicz, 2005). Utwory syluru — wystêpuj¹ce w pozycji alochtonicznej na bloku Brna i reprezentowane przez ³upki graptolitowe — zosta³y udokumentowane tyl-ko w rejonie Stinavy na Wy¿ynie Drahañskiej (Bouèek, 1935; Kettner & Remeš, 1935; Kraft & Marek, 1999; Bu³a & ¯aba, 2005).
Na ró¿nowiekowych ska³ach dolnopaleozoicznych (dol-no- i œrodkowokambryjskich oraz ordowickich), a lokalnie prekambryjskich, w obszarze Brunovistulicum zalegaj¹ utwory dewonu. Tylko w krawêdziowej, pó³nocno-wscho-dniej czêœci tej jednostki tektonicznej, w strefie kontaktu z blokiem ma³opolskim, ska³y dolnokambryjskie i ordo-wickie ods³aniaj¹ siê na powierzchni podmezozoicznej (ryc. 2). Niezgodnoœæ k¹tow¹ (ok. 20°) na kontakcie ska³ dewoñskich i dolnopaleozoicznych odnotowano w pó³noc-no-wschodniej czêœci Brunovistulicum (Bu³a & ¯aba, 2005).
Ska³y górnopaleozoiczne (poza utworami permu) na obszarze Brunovistulicum s¹ reprezentowane przez zró¿ni-cowane litologicznie i facjalnie utwory dewonu i karbonu tworz¹ce zwart¹ pokrywê (ryc. 2). W zachodniej czêœci Brunovistulicum utwory dewoñskie s¹ wykszta³cone jako ska³y metamorficzne ukszta³towane podczas waryscyj-skich procesów tektonometamorficznych. Ich protolitami by³y wulkaniczno-klastyczne osady o charakterze baseno-wym (Hladil, 1988; Cwojdziñski & ¯elaŸniewicz, 1995; Schulmann & Gayer, 2000). W kierunku wschodnim i po³u-dniowym przechodz¹ one stopniowo w œrodkowo- i górno-dewoñskie osady platformy wêglanowej. S¹ one podœciela-ne przez dolnodewoñskie ska³y klastyczpodœciela-ne typu old red, natomiast ponad nimi zalegaj¹ dolnokarboñskie osady wêglanowe (Chlupaè, 1988; Narkiewicz, 2005, 2007).
Z pocz¹tkiem karbonu na Brunovistulicum nast¹pi³a zmiana warunków sedymentacji. Zaczê³y siê wówczas osadzaæ utwory klastyczne o charakterze fliszowym i fli-szopodobnym (kulm). W zachodniej czêœci Brunovistuli-cum ich sedymentacja rozpoczê³a siê na prze³omie dewonu i karbonu, a w czêœci po³udniowo-wschodniej i po³udnio-wej dopiero w póŸnym wizenie. W okresie póŸniejszym — od wczesnego namuru po najm³odszy westfal — w czêœci wschodniej Brunovistulicum rozwija³y siê molasowe utwory wêglonoœne, pocz¹tkowo paraliczne (paramolasa), a póŸniej limniczne (ortomolasa) tworz¹ce Górnoœl¹s-kie Zag³êbie Wêglowe (GZW) (Kotas, 1982, 1985a, b). Kar-boñskie utwory klastyczne (kulm) wystêpuj¹ce w pod³o¿u GZW wykazuj¹ ci¹g³oœæ sedymentacyjn¹ z zalegaj¹cymi ponad nimi utworami wêglonoœnymi. Ten fakt dowodzi, ¿e te ró¿ne genetycznie osady karboñskie tworzy³y siê w obrêbie tego samego basenu, okreœlanego jako basen morawsko--œl¹ski (Unrug & Dembowski, 1971; Kumpera, 1980, 1988; Kotas, 1982, 1985a, b; Kumpera & Martinec, 1995; Kumpera & Grygar, 1997). Zdaniem cytowanych autorów rozwój tego basenu by³ determinowany kompresj¹ wywo³an¹ kolizj¹ dwóch bloków (p³yt) skorupy kontynentalnej, tj. masywu czeskiego i Brunovistulicum.
914
Najintensywniejsze deformacje tektoniczne pokrywy paleozoicznej w obszarze Brunovistulicum, prowadz¹ce do powstania obecnie obserwowanych struktur, nast¹pi³y pod koniec karbonu. W wyniku póŸnokarboñskich ruchów tektonicznych, z którymi wi¹¿e siê równie¿ przesuwcza aktywnoœæ strefy uskokowej Kraków–Lubliniec (¯aba, 1999), utwory paleozoiczne zalegaj¹ce w zachodniej czê-œci Brunovistulicum zosta³y sfa³dowane i od zachodu nasu-niête na równowiekowe osady paleozoiczne tworz¹ce pokrywê osadow¹ w czêœci wschodniej tej jednostki tekto-nicznej. Wschodnia granica tych struktur fa³dowych jest wyznaczana na nasuniêciu or³owsko-boguszowickim w obszarze GZW (ryc. 1 i 2; Kotas 1982, 1985a, b; Po¿ary-ski i in. 1992). W czêœci wschodniej Brunovistulicum (na wschód od nasuniêcia or³owsko-boguszowickiego) defor-macjom typu fa³dowego i fa³dowo-blokowego uleg³y ska³y paleozoiczne przylegaj¹ce od po³udniowego zachodu do strefy uskokowej Kraków–Lubliniec, w obszarze miêdzy Tarnowskimi Górami, Siewierzem i Krzeszowicami oraz te wystêpuj¹ce w pó³nocnej czêœci GZW (ryc. 2). Na pozo-sta³ym obszarze, obejmuj¹cym po³udniowo-wschodni¹ i po³udniow¹ czêœæ Brunovistulicum, utwory paleozoiczne wykazuj¹ blokowy styl budowy (ryc. 2).
Blok ma³opolski
Po³udniowo-zachodni¹ granicê bloku ma³opolskiego stanowi strefa uskokowa Kraków–Lubliniec, a czêœciowo te¿ strefa uskokowa Odry (ryc. 1). Natomiast jego pó³noc-no-wschodnia granica przebiega wzd³u¿ dyslokacji œwiêto-krzyskiej, która w kierunku po³udniowo-wschodnim ci¹gnie siê od Sandomierza a¿ po okolice Lubaczowa (Bu³a & Habryn, 2008). W tê stronê zarówno blok ma³opolski, jak i dyslokacja œwiêtokrzyska przechodz¹ na terytorium Ukrainy. Pó³nocno-zachodnia granica bloku ma³opolskie-go, jak równie¿ przed³u¿enie w tym kierunku dyslokacji œwiêtokrzyskiej ci¹gle pozostaj¹ niejasne.
Prekambryjskie pod³o¿e bloku ma³opolskiego tworz¹ s³abo przeobra¿one (anchimetamorficzne) i silnie tekto-nicznie zdeformowane silikoklastyki ediakaru o charakte-rze fliszowym (ryc. 2). Utwory te stwierdzono w ok. 1000 otworów wiertniczych zlokalizowanych od okolic Czêsto-chowy po Przemyœl, pod ró¿nowiekowymi utworami (od ordowiku po miocen; m.in. Jachowicz i in., 2002; ¯ela-Ÿniewicz i in., 2004; Bu³a & Habryn, 2008 i prace tam cyto-wane).
Dotychczas nierozpoznane krystaliczne pod³o¿e pre-kambryjskie bloku ma³opolskiego — jak wskazuj¹ wyniki interpretacji profilu Celebration 02 — wystêpuje dopiero na g³êbokoœci poni¿ej 10 km (Malinowski i in., 2005).
Utwory dolnopaleozoiczne bloku ma³opolskiego s¹ reprezentowane przez klastyczne ska³y kambryjskie oraz klastyczne i wêglanowe ska³y ordowiku i syluru (ryc. 2). Kambryjskie klastyki wystêpuj¹ tylko w pó³nocno--wschodniej czêœci tego bloku — w regionie kieleckim Gór Œwiêtokrzyskich, sk¹d strefa wystêpowania tych ska³ przed³u¿a siê w kierunku Stalowej Woli i Lubaczowa (ryc. 2; m.in. Dziadzio & Jachowicz, 1996; Kowalska i in., 2000; Kowalczewski i in., 2006; Bu³a & Habryn, 2008 i prace tam cytowane). Zró¿nicowane litologicznie i facjal-nie — klastyczne i wêglanowe — utwory ordowiku i syluru na tym bloku zalegaj¹ niezgodnie na ska³ach kambryjskich i ediakarskich (Bu³a & Habryn, 2008 i prace tam
cytowa-ne). Zachowa³y siê one tylko lokalnie w obrêbie struktur blokowych, fa³dowych b¹dŸ blokowo-fa³dowych (ryc. 2).
Na ska³ach prekambryjskich i ró¿nowiekowych ska-³ach dolnopaleozoicznych w obszarze bloku ma³opolskie-go zalegaj¹ niezma³opolskie-godnie utwory dewoñskie, a lokalnie (w rejonie Dêbicy) karboñskie. Ska³y nale¿¹ce do wymie-nionych systemów paleozoiku wystêpuj¹ tylko w czêœci zachodniej tej jednostki tektonicznej, w obszarze na zachód od linii ³¹cz¹cej miejscowoœci Sandomierz i Rze-szów (ryc. 2). Utwory dewoñskie i karboñskie zalegaj¹-ce na bloku ma³opolskim wykazuj¹ du¿e podobieñstwa w wykszta³ceniu litologicznym do równowiekowych ska³ rozpoznanych w czêœci wschodniej i po³udniowej Brunovi-stulicum. Dewon dolny jest reprezentowany przez ska³y klastyczne typu old red, a dewon œrodkowy i górny przez utwory wêglanowe (platforma wêglanowa; m.in. Narkie-wicz, 2007; Bu³a & Habryn, 2008 i prace tam cytowane). W profilach karbonu (dolnego) s¹ wyró¿niane general-nie dwa kompleksy — wêglanowy i klastyczny (kulm), a lokalnie (w obszarze miêdzy Tarnowem i Rzeszowem) trzy: wêglanowo-klastyczny, wêglanowy i klastyczny (kulm; m.in. Narkiewicz, 2007; Bu³a & Habryn, 2008 i prace tam cytowane).
Utwory paleozoiczne tworz¹ce pokrywê osadow¹ na bloku ma³opolskim by³y wielokrotnie poddawane de-formacjom tektonicznym oraz epigenetycznej erozji. Zaznaczaj¹ce siê w profilach utworów paleozoicznych luki stratygraficzne (erozyjne) i niezgodnoœci tektoniczne wskazuj¹, ¿e procesy te zachodzi³y na prze³omie kambru i ordowiku, syluru i dewonu, a tak¿e po wizenie (lub wcze-snym namurze) oraz póŸniej — w czasie ruchów alpej-skich. Efektem tych procesów jest „mozaikowy” obraz budowy paleozoiku na bloku ma³opolskim, wyra¿aj¹cy siê m.in. obecnoœci¹ zrêbowych struktur utworzonych ze ska³ ediakarskich oraz pojawiaj¹cymi siê wœród utwo-rów dewoñsko-karboñskich wychodniami starszych ska³ (ryc. 2).
WyraŸnie zaznacza siê zró¿nicowanie stylu budowy strukturalnej paleozoicznej pokrywy osadowej bloku ma³opolskiego. W jego pó³nocno-wschodniej czêœci, przy-legaj¹cej do dyslokacji œwiêtokrzyskiej, a obejmuj¹cej rejon kielecki Gór Œwiêtokrzyskich i obszar miêdzy San-domierzem a Lubaczowem, utwory paleozoiczne (od kam-bru po karbon) wykazuj¹ fa³dowy styl budowy. W innych rejonach tej jednostki tektonicznej dominuj¹ struktury blo-kowe zbudowane ze ska³ ediakarskich i ró¿nowiekowych ska³ paleozoicznych (od ordowiku po karbon; ryc. 2).
Propozycja podzia³u tektonicznego bloku górnoœl¹skiego i ma³opolskiego
w planie podpermsko-mezozoicznym
Zasiêg, granice oraz nazwy wyró¿nionych jednostek tektonicznych zosta³y przedstawione na rycinie 1, nato-miast na rycinie 2 jednostki te ukazano na tle mapy geo-logicznej bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego w planie podpermsko-mezozoicznym. Przekroje geologiczne (ryc. 3), których linie zaznaczono na rycinie 2, zosta³y w g³ównej mierze opracowane na podstawie przekrojów zawartych w pracach Po¿aryskiego i Tomczyka (1993), Bu³y i in. (1997b), ¯aby (1999), Bu³y (2000) oraz Schul-manna i Gayera (2000), które zmodyfikowano na podsta-wie map geologicznych zawartych w atlasie pod redakcj¹ Bu³y i Habryna (2008).
915 Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
górnoœl¹ska seria piaskowcowa (namur B-C) Upper Silesian Sandstone Series (Namurian B-C) karboñskie ska³y klastyczne (kulm) Carboniferous terrigenous rocks (Culm) dolnodewoñskie ska³y klastyczne Lower Dewonian terrigenous rocks ordowik (formacja z B ibieli (fm)) Ordovician – Bibiela Formation (fm) krakowska seria piaskowcowa (westfal B-D) Cracow Sandstone Series (W estphalian B-D) seria mu³owcowa (westfal A-B) Mudstone Series (W estphalian A-B) seria paraliczna (wy¿szy namur A) Paralic Series (Upper Namurian A) dewoñskie ska³y wêglanowe Devonian carbonate rocks
sylur Silurian ordowik Ordovician
BRUNOVISTUL ICUM kambr yjskie ska³y klastyczne Cambrian terrigenous rocks kambr dolny holmiowy i subholmiowy Lower Cambrian Holmia and Sub-holmia Zone kambr dolny subholmiowy (formacja z B or zêt (fm)) Lower Cambrian Sub-holmia Zone -B orzêta Formation (fm) PREKAMBR PRECAMBRIAN ediakarskie ska³y anchimetamor ficzne Ediacaran anchimetamorphic rocks ediakarskie zlepieñce polimiktyczne Ediacaran polymictic conglomerates ar chaiczno-dolnoproterozoiczne ska³y kr ystaliczne s Archaean-Lower Proterozoic cr ystalline rock SKA£ Y MAGMOWE N A POWIERZCHNI P ALEOZOIKU IGNEOUS ROCKS ON THE SURF ACE OF THE P ALEOZOIC por fir y, granitoidy porphyres, granitoides diabazy , melafir y diabases, melaphyres karboñskie ska³y wêglanowe Carboniferous carbonate rocks neoproterozoiczne ska³y kr ystaliczne Neoproterozoic cr ystalline rocks podr zêdne uskoki minor faults granice pr zejsciowe intermediate boundaries
}
}
BRUNOVISTULICUM górnokarboñskie utwor y wêglonoœne GZW BRUNOVISTULICUM Upper Carboniferous coal-bearing deposits of the Upper Silesian Coal Basin GÓRNY P ALEOZOIK UPPER P ALEOZOIC}
BRUNOVISTULICUM I B LOK MA£OPOLSKI BRUNOVISTULICUM AND M A£OPOLSKA BLOCK BLOK MA£OPOLSKI MA£OPOLSKA BLOCK}
BRUNOVISTULICUM DOLNY P ALEOZOIK LOWER P ALEOZOIC BRUNOVISTULICUM BLOK MA£OPOLSKI MA£OPOLSKA BLOCK}
BRUNOVISTULICUM dewoñskie ska³y wulkaniczno-klastyczne Devonian volcanic-terrigenous rocks BRUNOVISTULICUM IBLOK MA£OPOLSKI BRUNOVISTULICUM AND MA£OPOLSKA BLOCK BRUNOVISTULICUM I B LOK MA£OPOLSKI BRUNOVISTULICUM AND M A£OPOLSKA BLOCK granice jednostek tektonicznych boundaries of tectonic units linie pr zekrojów geologicznych lines of geological cross-sections podr zêdne nasuniêcia minor overthrusts strefy uskokowe fault zones g³ówne uskoki major faults}
g³ówne nasuniêcia major overthrusts nasuniêcie karpackie Carpathian Overthrust I–I POLSKA POLAND CZECHY CZECH REPUBLIC NOWY S¥CZ ¯ILINA ZAKOP ANE KOŠICE POLSKAPOLAND CZECHY CZECH REPUBLIC S£OW ACJA SLOV AKIA UKRAINA UKRAINE S£OW ACJA SLOV AKIA POLSKA POLAND 0 50 100 km Ryc. 2. Mapa geologiczna prekambru i paleozoiku Brunovistulicum i bloku ma³opolskiego — odkryta p o karbon (na podstawie Poprawy & Nemèoka, 1988–1989; Kump ery & Martinca, 1995; Bu³y i in., 2002; Cymermana, 2004; Bu³y & ¯aby, 2005; Jureczki i in., 2005; Bu³y & Habryna, 2008) Fig. 2. Geological map o f the Precambrian and Paleozoic at the Brunovistulicum and Ma³opolska Block — w ithout formations younger than the Carboniferous (af ter Poprawa & Nemèok, 1988–1989; Kumpera & Martinec, 1995; Bu³a et al., 2002; Cymerman, 2004; Bu³a & ¯aba, 2005; Jureczka et al., 2005; Bu³a & H abryn, 2008)W Pr ze k ró j I– I Cr os s-sec ti o n I–I
?
?
?
?
?
0 -7 500 -2 500 -5 000 [m n. p.m.] [m a. s. l.] E Pr ze k ró j IV –I V Cr os s-sec ti o n IV–IV [m n. p.m.] [m a. s. l.] Pr ze k ró j III–III Cr os s-sec ti o n III–II I [m n. p.m.] [m a. s. l.] Pr ze k ró j II –II Cr os s-sec tio n II–II 0 -7 500 -2 500 -5 000 NE SW NE 0 -7 500 -2 500 -5 000 N S 0 -7 500 -2 500 -5 000 [m n. p.m.] [m a. s. l.] SW ki elecki e p as m o fa³ dow e K iel ce Fol d B elt M O L D A NUBI C UM BL O KM A £ O P O LS KI MA £O PO LSKA BLO C K BL OK G ÓRNOŒ L ¥ SK I U P P E R S ILES IA N B LO CK mo raws ko-œl ¹skie p asm o fa³d o wo -nasu wcz e Mo ravi an-S ilesian Fo ld -an d -T hru st B elt niec ka gó rn o œl¹ska Upp er S iles ian Tr oug h gór noœl ¹ska st re fa fa³d owa Upp er S ilesia n Fol d Zo ne ko pu ³a B iel sk a-B ia³ ej B iel sk o -B ia ³a Do m e NN zr ¹b Rz es zo tar Rz esz otar y Hor st ró w Li pla su Li pl as Gr ab en 0 10 20 30 km p³ as zc zo wi ny ka rpa ckie C ar p ath ian nap p es ut wo ry po kr ywy p er msko -me zo zo icz no -k enez oi cz nej P er m ia n-Meso zo ic-C enoz oi c co ver ro cks w ar yscy jski e gran ito idy V ariscan gr ani toi ds gó rn ok ar bo ñs ki e u tw or y w êg lo n oœ n e G ó rn o œl ¹s ki ego Za g ³ê b ia W êgl ow eg o U ppe r C arb o ni fer o us coa l-b ear in g d epos its of the Upp er S ilesi an C o al B asi n ut wo ry kl astycz ne karb o nu do ln ego (ku lm ) Lo w er C ar bon ife rou s cl ast ic dep o si ts (C ul m) ut wo ry wêg la now e d ew on u ikar bo nu do ln eg o D evon ian an d L ow er C arb oni fer ous carb o na te de pos its m etakl astyki de won u gó rn eg o (?) ikar bo nu dol neg o U ppe r D ev oni an (?) and Lo wer C arb oni fe ro us met acl ast ic ro cks m etaw u lk ano klas tyki dew onu D evon ian met a-i gne ous -t er rig eno us roc ks ut wo ry syl ur u S ilu ria n ro cks ut wo ry or do wik u O rdo vi cian ro cks ut wo ry kam bru œro dko w eg o ikam bru g ór ne go (? ) b lo ku gó rn oœl ¹ski ego M id d le C ambr ia n an d (?) U ppe r C amb ri an rocks of th e U pp er S ilesi an B lock ut wo ry kam bru d ol ne go bl oku g ór no œl¹ skie g o Lo w er C am bri an roc ks of th e U pp er S ile sian B lo ck sf a³d o w ane ut wo ry kamb ryjs kie blo ku m a³ opo lsk ieg o fo ld ed C am b ri an roc ks o f the M a³o pol ska B lock an ch ime tamo rfi cz ne sk a³y klas tycz ne ed iak aru Ed iacar an an ch ime tamor ph ic si lici cla stics ro cks ne op ro tero zo icz ne ska³ y kr ysta lic zn e blok u gó rn oœl ¹ski ego (B ru n ov istu licum ) N eop rote roz oic cr ys tall in e ro cks of the U pp er S ilesi an B lock (B run ovi stul ic u m) pr ot ero zo icz ne ska³ y kr ysta lic zn e S ud etów Zach od ni ch (M ol dan u bi cu m) P rot er oz oi c cr yst al line roc ks o f th e W est Su det es (M o ld an ubi cum ) pr ot ero zo icz ne (m eta-) b az yty i(m eta-) u ltra baz yty (p rz ypus zc za ln y sz ew o fiol ito w y) P rot er oz oi c (m et a-) bas ite s and (met a-) u ltr aba sit es (su pp osed op hio lit e su tur e zo n e) ar chai cz no -do ln o pr ote roz oi cz ne (kar els kie) ska³ y kr ys tali cz n e blok ugó rn oœl ¹ski ego A rchean -L ow er P ro tero zo ic (K arel ia n ) cr ystal line ro cks of th e U pp er S ilesi an B lock usko ki: S UK L – str efa uskoko wa K raków -L ubl in ie c fa ul ts : S UK L – Kr aków -L ubl in ie c Fau lt Zone nasu ni êcia : NN – N yz ner o va , NOB – or³ ow sko-b ogus zo wi ckie over thru sts: NN – N yz nero v th rus t, NOB – O rl ova-B o g us zo w ic e th ru st NO B SU KL SU KL SU KL SU KL BL OK G ÓRNOŒ L ¥ SK I U P P E R S ILES IA N B LO CK BLO K MA £ O PO LS KI MA £O PO LSKA BLO C K niec ka gó rn o œl¹ska Upp er S iles ian Tr oug h zr¹ bRz eszotar Rzesz otary Hor st ró w Lipl asu L ipl as Gr ab en BLOK MA £O PO LSKI MA£O POLS KA BLOC K niec ka gó rn o œl¹ska Upp er S iles ian Tr oug h ko pu ³a B ie ls ka-B ia ³e j B iel sko -B ia ³a D o m e BL OK G ÓRNOŒ L ¥ SK I U P P E R S ILES IA N B LO CK zr¹ bRz eszotar otary Rzesz Hor st n iec ka gó rn o œl ¹sk a Upp er Si le si an Tr oug h BL OK GÓR N O ŒL ¥S KI U PPE R S IL E S IA N BL O C K BL OK M A £ O P O LS KI M A £ O POL S KA BL OC K Ryc. 3. Przekroje geologiczne (linie przekrojów zaznaczono na ryc. 2) Fig. 3. Geological cross-sections (for geological cross-sections lines see Fig. 2)Jednostki tektoniczne bloku górnoœl¹skiego Morawsko-œl¹skie pasmo fa³dowo-nasuwcze (ryc.
1–3) rozci¹ga siê w zachodniej czêœci bloku górnoœl¹skie-go (a tak¿e bloku Brna), w przybli¿eniu odpowiada morawsko-œl¹skiej strefie fa³dowej (w ujêciu Kotasa 1982, 1985a, b oraz Po¿aryskiego i in. 1992). Obejmuje ono kar-boñskie utwory wêglonoœne zachodniej czêœci GZW, a tak¿e proterozoiczne i dewoñskie ska³y krystaliczne oraz karboñ-skie utwory fliszowe po³o¿one na zachód od GZW. Jego zachodni¹ granicê stanowi strefa uskokowa morawsko--œl¹ska, natomiast wschodni¹ — nasuniêcie or³owsko-bo-guszowickie. Od pó³nocy jednostka ta jest ograniczana przez strefê uskokow¹ Kraków–Lubliniec, która ku pó³nocnemu zachodowi ³¹czy siê najprawdopodobniej ze stref¹ uskokow¹ Odry. W kierunku po³udniowym omawia-na jednostka przechodzi omawia-na terytorium Czech. Wystêpuj¹ce na tym obszarze utwory proterozoiczne, dewoñskie i kar-boñskie cechuj¹ siê fa³dowo-nasuwczym stylem budowy. Struktury fa³dowe wykazuj¹ subpo³udnikowy przebieg oraz przewa¿nie wschodni¹ wergencjê. Na zachodzie tej jednostki czêœæ nasuniêæ, rozwiniêtych g³ównie w obrêbie utworów dewoñskich i karboñskich, odznacza siê zwrotem skierowanym ku zachodowi.
Górnoœl¹ska strefa fa³dowa (ryc. 1–3) obejmuje
wystêpuj¹ce w pó³nocnej czêœci GZW struktury karboñ-skie wyró¿niane jako siod³o g³ówne (np. Kotas, 1972, 1982, 1985a, b) oraz po³o¿one na pó³noc i pó³nocny wschód od granicy GZW — pomiêdzy Tarnowskimi Góra-mi, Siewierzem i Krzeszowicami — struktury dewoñ-sko-karboñskie, które wczeœniej by³y w³¹czane m.in. do: krakowskiej ga³êzi waryscydów (Bukowy, 1964), antykli-norium œl¹sko-krakowskiego (Bukowy, 1972) b¹dŸ kra-kowskiej strefy fa³dowej (Kotas, 1982, 1985a, b). Od pó³nocy i pó³nocnego wschodu jednostka ta jest ograniczo-na przez strefê uskokow¹ Kraków–Lubliniec, a ograniczo-na po³udniowym wschodzie przez uskok Krzeszowice– –Charsznica. Na po³udniu graniczy ona z nieck¹ górno-œl¹sk¹ (granica ta ma charakter przejœciowy), natomiast na zachodzie — z morawsko-œl¹skim pasmem fa³dowym. Na obszarze górnoœl¹skiej strefy fa³dowej wystêpuj¹ — pociê-te licznymi uskokami — w¹sko- b¹dŸ szerokopromienne antykliny i synkliny o zró¿nicowanych amplitudach. Osie tych struktur — wykazuj¹ce znaczne undulacje — na pó³nocy omawianej jednostki odznaczaj¹ siê subrówno-le¿nikowym przebiegiem, natomiast w po³udniowo-wschod-niej czêœci wyginaj¹ siê ku po³udniowemu wschodowi. Stopieñ deformacji tektonicznych utworów paleozoicz-nych w obrêbie tej jednostki tektonicznej wzrasta od po³udniowego zachodu w kierunku pó³nocno-wschodnim — w miarê zbli¿ania siê do strefy uskokowej Kraków– –Lubliniec.
Niecka górnoœl¹ska (ryc. 1–3) obejmuje w ca³oœci
tzw. nieckê g³ówn¹ (np. Kotas, 1972, 1982, 1985a, b), wyraŸnie zaznaczaj¹c¹ siê zarówno w strukturze karboñ-skich utworów wêglonoœnych GZW, jak i w podœcie-laj¹cych je starszych utworach karboñskich oraz dewoñ-skich (Bu³a & Habryn, 2008). Oœ tej struktury biegnie ³ukiem od zachodu w kierunku po³udniowym, od okolic ¯or po rejon Zawoi. Jednostka ta od zachodu graniczy
z morawsko-œl¹skim pasmem fa³dowym wzd³u¿ nasuniê-cia or³owsko-boguszowickiego, a od po³udnia z kopu³¹ Bielska-Bia³ej. Od po³udniowego wschodu kontaktuje tek-tonicznie ze zrêbem Rzeszotar. Niecka górnoœl¹ska jest poprzecinana przez liczne, przewa¿nie subrównole¿niko-we uskoki o znacznych amplitudach zrzutu, dochodz¹-cych nawet do 1000 m, które schodowo przemieszczaj¹ utwory paleozoiczne i prekambryjskie w kierunku po-³udniowym.
Kopu³a Bielska-Bia³ej (ryc. 1–3) obejmuje tarczowato
wysklepione ku górze, neoproterozoiczne ska³y krystalicz-ne oraz anchimetamorficzkrystalicz-ne utwory klastyczkrystalicz-ne ediakaru wystêpuj¹ce tu pod osadami mioceñskimi, na które nasuniête s¹ utwory fliszu karpackiego. Struktura ta — okreœlana dotychczas jako wyniesienie lub rygiel Biel-ska-Bia³ej–Andrychowa (Kotas, 1972) — od pó³nocy, zachodu i wschodu jest otoczona wychodniami ró¿nowie-kowych ska³ paleozoicznych tworz¹cych po³udniowe skrzyd³o niecki górnoœl¹skiej.
Zr¹b Rzeszotar (ryc. 1–3) okreœlany m.in. jako
wy-piêtrzenie rzeszotarskie (Konior, 1974) — stanowi w¹ski element strukturalny o subpo³udnikowym przebiegu (NNW–SSE), ci¹gn¹cy siê od pó³nocnych granic Krako-wa, gdzie kontaktuje ze stref¹ uskokow¹ Kraków–Lubli-niec, w kierunku Myœlenic–Wiœniowej. Jednostkê tê od wschodu i zachodu ograniczaj¹ strome uskoki normal-no-zrzutowe o amplitudzie przekraczaj¹cej nawet 1500 m. Lokalnie zr¹b ten jest przecinany i przemieszczany przez subrównole¿nikowe uskoki poprzeczne. W jego obszarze ods³aniaj¹ siê na powierzchni podmezozoicznej archaicz-no-wczesnoproterozoiczne ska³y krystaliczne, ediakarskie zlepieñce polimiktyczne, dolnokambryjskie ska³y kla-styczne i lokalnie (w rejonie Krakowa) dewoñskie ska³y klastyczne i wêglanowe.
Rów Liplasu (ryc. 1–3) tektonicznie graniczy od
zachodu ze zrêbem Rzeszotar, natomiast jego pó³nocno--wschodni¹ granicê wyznacza strefa uskokowa Kra-ków–Lubliniec. Tê subpo³udnikowo przebiegaj¹c¹ struk-turê wype³niaj¹ utwory klastyczne kambru dolnego, wêglanowe ska³y dewonu oraz wêglanowe i klastyczne (kulm) ska³y karbonu.
Jednostki tektoniczne bloku ma³opolskiego
Na obszarze bloku ma³opolskiego wyró¿niono tylko jedn¹ jednostkê tektoniczn¹ dobrze zaznaczaj¹c¹ siê na mapie przegl¹dowej w skali nie wiêkszej od 1 : 1 000 000. Jest to kieleckie pasmo fa³dowe (ryc. 1–3) rozci¹gaj¹ce siê w kierunku NW-SE wzd³u¿ pó³nocno-wschodniej kra-wêdzi bloku ma³opolskiego przylegaj¹cej do dyslokacji œwiêtokrzyskiej. W jego obrêbie wystêpuj¹ utwory kam-bru, ordowiku, syluru, dewonu i karbonu odznaczaj¹ce siê fa³dowym stylem budowy. Pod tym wzglêdem struktura ta wyraŸnie ró¿ni siê od pozosta³ej czêœci bloku ma³opolskie-go, gdzie utwory prekambryjskie (ediakar) i paleozoiczne tworz¹ liczne, przewa¿nie niewielkie struktury blokowe. Wyj¹tek stanowi tu rozleg³a struktura zrêbowa utworzona z ediakarskich ska³ klastycznych ods³aniaj¹cych siê miê-dzy Baranowem Sandomierskim a Przemyœlem, okreœlana 918
przez autorów ró¿nych prac jako antyklinorium dolnego Sanu, wyniesienie dolnego Sanu lub masyw le¿ajski (Le¿ajska) (np. Mizerski & Stupka, 2005). Po³udniowo zachodni¹ granicê kieleckiego pasma fa³dowego wyzna-czono wzd³u¿ uskoków, które oddzielaj¹ ska³y ediakarskie od kambryjskich. Uskoki te przecinaj¹ równie¿ m³odsze utwory paleozoiczne.
Podsumowanie
Propozycja tektonicznej regionalizacji bloków górno-œl¹skiego i ma³opolskiego zosta³a oparta przede wszystkim na kryteriach tektonicznych. Podjêto te¿ starania, ¿eby nazwy wydzielanych jednostek w jak najwiêkszym stopniu okreœla³y ich to¿samoœæ strukturaln¹. Du¿¹ wagê przy-wi¹zano do wyznaczenia granic jednostek w taki sposób, aby by³o mo¿liwe jednoznaczne przedstawienie ich na mapach przegl¹dowych w skali nie wiêkszej ni¿ 1 : 1 000 000. W wiêkszoœci przypadków granice propo-nowanych jednostek tektonicznych maj¹ charakter usko-kowy. Zosta³y one wyznaczone wzd³u¿ œciœle zdefiniowa-nych uskoków, stref uskokowych b¹dŸ nasuniêæ. Tylko w dwóch przypadkach granice te s¹ nieco mniej precy-zyjne, gdy¿ maj¹ charakter przejœciowy. Jest to pó³nocna i po³udniowa granica niecki górnoœl¹skiej. Niecka ta ku pó³nocy przechodzi bowiem stopniowo w górnoœl¹sk¹ strefê fa³dow¹, natomiast na po³udniu jej granice wy-znaczaj¹ wychodnie ska³ paleozoicznych (kambryjskich i dewoñskich) otaczaj¹cych kopu³ê Bielska-Bia³ej (ryc. 1–3).
Autorzy propozycji uwa¿aj¹, i¿ GZW nie ma charak-teru jednostki tektonicznej i dlatego jej nie wyró¿niaj¹. Granica GZW ma w istocie postaæ linii intersekcyjnej wyznaczaj¹cej zasiêg karboñskich utworów wêglonoœnych na powierzchni podpermsko-mezozoicznej i podkeno-zoicznej w obszarze bloku górnoœl¹skiego. W zwi¹zku z tym GZW nale¿y traktowaæ jako jednostkê z³o¿owo-eko-nomiczn¹.
Górnoœl¹skie Zag³êbie Wêglowe znajduje siê w wiêk-szoœci na obszarze niecki górnoœl¹skiej, jednak jego pó³nocna czêœæ le¿y ju¿ w obrêbie górnoœl¹skiej strefy fa³dowej, natomiast zachodnia nale¿y do morawsko--œl¹skiego pasma fa³dowo-nasuwczego (ryc. 1 i 2). Na tê niejednorodnoœæ strukturaln¹ GZW od dawna i wielokrot-nie wskazywa³ Kotas (1972, 1982, 1985a, b), zaliczaj¹c jego zachodni¹ czêœæ do struktur strefy morawsko-œl¹skiej. Podkreœla³ on równie¿, ¿e zarówno utwory wêglonoœne, jak i wystêpuj¹ce z nimi w ci¹g³oœci sedymentacyjnej utwo-ry klastyczne kulmu oraz ska³y starsze zosta³y poddane tym samym procesom tektonicznym, które doprowadzi³y do ukszta³towania struktury GZW, a które z najwiêksz¹ intensywnoœci¹ zachodzi³y pod koniec karbonu. Górno-œl¹skie Zag³êbie Wêglowe po³o¿one jest w ca³oœci na bloku górnoœl¹skim, lecz jego granice nie pokrywaj¹ siê z granicami tej jednostki. Natomiast struktury obserwo-wane w obrêbie GZW przechodz¹ poza jego granice.
W pracy zaprezentowano tylko podstawowe jednostki tektoniczne bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego, które mog¹ byæ bez trudu przedstawione na mapach prze-gl¹dowych w skali nie wiêkszej ni¿ 1 : 1 000 000. W obrêbie tych g³ównych jednostek da siê wydzieliæ liczne jednostki tektoniczne ni¿szego rzêdu mo¿liwe do ukazania na
bar-dziej szczegó³owych mapach w wiêkszych skalach (od 1 : 500 000 do 1 : 50 000). Dotyczy to w szczególnoœci bloku ma³opolskiego. Podzia³ na jednostki ni¿szego rzêdu nie by³ jednak przedmiotem niniejszej pracy.
Literatura
BOUÈEK B. 1935 — O silurskì faunì od Stinavy (zãpadnì od Plum-lova) na Drahanskì vysoèinì. Èas. Vlasten. Spol. Mus., 48: 129–138. BROCHWICZ-LEWIÑSKI W., PO¯ARYSKI W., TOMCZYK H. 1983 — Ruchy przesuwcze w po³udniowej Polsce w paleozoiku. Prz. Geol., 31: 651–658.
BUKOWY S. 1964 — Nowe pogl¹dy na budowê pó³nocno-wschodnie-go obrze¿enia Górnoœl¹skiepó³nocno-wschodnie-go Zag³êbia Wêglowepó³nocno-wschodnie-go. Biul. Inst. Geol., 184: 5–34.
BUKOWY S. 1972 — Budowa pod³o¿a karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, [W:] Karbon Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglo-wego. Pr. Inst. Geol., 61: 23–50.
BU£A Z. 2000 — Dolny paleozoik Górnego Œl¹ska i zachodniej Ma³opolski. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 171: 1–63
BU£A Z. & HABRYN R. (red.) 2008 — Atlas geologiczno-struktural-ny pod³o¿a paleozoicznego Karpat zewnêtrzgeologiczno-struktural-nych i zapadliska przedkar-packiego. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
BU£A Z., HABRYN R., KRIEGER W., KUREK S., MARKOWIAK M. & WOîNIAK P. 2002 — Atlas geologiczny paleozoiku bez permu w strefie kontaktu bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
BU£A Z. & JACHOWICZ M. 1996 — The Lower Palaeozoic sedi-ments in the Upper Silesian Block. Geol. Quart., 40: 299–336. BU£A Z., JACHOWICZ M. & PØICHYSTAL A. 1997a — Lower Palaeozoic deposits of the Brunovistulicum. Terra Nostra, 11: 32–38. BU£A Z., JACHOWICZ M. & ¯ABA J. 1997b — Principal characte-ristics of the Upper Silesian Block and Ma³opolska Block border zone (southern Poland). Geol. Mag., 133: 669–677.
BU£A Z. & ¯ABA J. 2005 — Pozycja tektoniczna Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego na tle prekambryjskiego i dolnopaleozoicznego pod³o¿a, [W:] Jureczka J., Bu³a Z. & ¯aba J. (red.), Geologia i zagad-nienia ochrony œrodowiska w regionie górnoœl¹skim. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Polskie Towarzystwo Geologiczne, Warszawa: 14–42.
BU£A Z. & ¯ABA J. 2008 — Struktura prekambryjskiego pod³o¿a wschodniej czêœci bloku górnoœl¹skiego (Brunovistulicum). Prz. Geol., 56: 473–480.
BYLINA P., ¯ELAîNIEWICZ A. & DÖRR W. 2000 — Archean base-ment in the Upper Silesia Block: U-Pb zircon age from amphibolites of the Rzeszotary Horst, [In:] Joint Meeting of Europrobe (TESZ) and PACE Projects. Zakopane/Holy Cross Mountains, Poland, September 16–23, 2000. Abstracts volume. Warszawa: 11–12.
CEBULAK S. & KOTAS A. 1982 — Profil utworów intruzywnych i prekambryjskich w otworze Gocza³kowice IG-1, [W:] Przewodnik 54 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Sosnowiec. Wyd. Geol., Warszawa: 205–210.
CHLUPAÈ I. 1988 — The Devonian of Czechoslovakia and its strati-graphical significance, [In:] McMillan N.J., Embry A.F. & Glass D.J. (eds.), Devonian of the World. Proceedings of the Second International Symposium on the Devonian System. Mem. Canad. Soc. Petrol. Geol., 14: 481–497.
CWOJDZIÑSKI S. & ¯ELAîNIEWICZ A. 1995 — Pod³o¿e krysta-liczne bloku przedsudeckiego, [W:] Przewodnik 66 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Wroc³aw. Rocz. Pol. Tow. Geol. — wyd. spec.: 11–28.
CYMERMAN Z. 2004 — Tectonic map of the Sudetes and the Fore-Sudetic Block, 1 : 200 000. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
DUDEK A. 1980 — The crystalline basement block of the Outer Car-pathians in Moravia: Bruno-Vistulicum. Roz. ÈS. Akad. Vìd, Ø. Mat. Pàír. Vìd, 90: 1–85.
DZIADZIO P. & JACHOWICZ M. 1996 — Budowa pod³o¿a utworów mioceñskich na SW od wyniesienia Lubaczowa. Prz. Geol., 44: 1124–1130.
FATKA O. & VAVRDOVA M. 1998 — Early Cambrian Acritarcha from sediments underlying the Devonian in Moravia (Menin borehole, southern Moravia). Czech. Geol. Surv. Bull., 73: 55–60.
FINGER F., HANL P., PIN C., VON QUADT A., STEYRER H.P. 2000 — The Brunovistulian: Avalonian Precambrian sequence at the eastern and of the Central European Variscides? [In:] Franke W., Haak V., Oncken O. & Tanner D. (eds.), Orogenic processes:
Quantifi-919 Przegl¹d Geologiczny, vol. 56, nr 10, 2008
cation and modelling in the Variscan Belt. Geol. Soc. London, Spec. Publ., 179: 103–112.
FINGER F., SCHITTER F., RIEGLER G. & KRENN E. 1999 — The history of the Brunovistulian total-Pb monazite ages from the metamor-fic complex. Geolines, 8: 21–23.
HLADIL J. 1988 — Zonality in the Devonian carbonate sediments in Moravia (CSFR), [In:] Proc. Ist. Int. Conf. Bohemian Massif. Praha: 121–126.
JACHOWICZ M. 2005 — Ordowickie akritarchy bloku górnoœl¹skie-go. Prz. Geol., 53: 756–762.
JACHOWICZ M. & PØICHYSTAL A. 1997 — Lower Cambrian sedi-ments in deep boreholes in south Moravia. Vìst. Èes. Geol. Úst., 72: 329–332.
JACHOWICZ M., ¯ELAîNIEWICZ A., BU£A Z., BOBIÑSKI W., HABRYN R., MARKOWIAK M. & ¯ABA J. 2002 — Geneza i pozy-cja stratygraficzna podkambryjskich i podordowickich anchimetamor-ficznych ska³ w po³udniowej Polsce — przedpole orogenu
neoproterozoicznego? Arch. Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Sosnowiec-Warszawa.
JURECZKA J., DOPITA M., GA£KA M., KRIEGER W., KWARCIÑSKI J. & MARTINIEC P. 2005 — Atlas geologiczno-z³o¿owy polskiej i cze-skiej czêœci Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, 1 : 200 000. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
KALVODA J., LEICHMANN J., BÁBEK O. & MELICHAR R. 2003 — Brunovistulian terrane (Central Europe) and Istanbul Zone (NW Turkey): Late Proterozoic and Paleozoic tectonostratigraphic deve-lopment and paleogeography. Geol. Carpath., 54: 139–152.
KETTNER R. & REMEŠ M. 1935 — Objev silurskych bøidlic s grap-tolitovou faunou na Moravì. Vìst. Kral. Èes. Spol. Nauk., 16: 1–7. KONIOR K. 1974 — Budowa geologiczna wypiêtrzenia rzeszotarskie-go w œwietle najnowszych danych wiertniczych i geofizycznych. Rocz. Pol. Tow. Geol., 44: 321–375.
KOTAS A. 1972 — Wa¿niejsze cechy budowy geologicznej Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego na tle pozycji tektonicznej i budowy g³êbokiego pod³o¿a utworów produktywnych, [W:] Problemy geodyna-miki i t¹pañ. Komitet Górnictwa PAN, Kraków: 5–55.
KOTAS A. 1982 — Zarys budowy geologicznej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, [W:] Przewodnik 54 Zjazdu Polskiego Towarzy-stwa Geologicznego. Sosnowiec. Wyd. Geol., Warszawa: 45–72. KOTAS A. 1985a — Uwagi o ewolucji strukturalnej Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego, [W:] Trzepierczyñski J. (red.) Tektonika Górno-œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego. 31.05–1.06 1985 Sosnowiec. Wyd. UŒl, Katowice: 17–46.
KOTAS A. 1985b — Structural evolution of the Upper Silesian Coal Basin (Poland). 10 Congr. Int. Strat. Geol. Carb., Madrid 1983. Compt. Rend., 3: 459–469.
KOWALCZEWSKI Z., ¯YLIÑSKA A. & SZCZEPANIK Z. 2006 — Kambr w Górach Œwiêtokrzyskich, [W:] Przewodnik 77 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Ameliówka k. Kielc. Warsza-wa: 14–27.
KOWALSKA S., KRANC A., MAKSYM A. & ŒMIST P. 2000 — Budowa geologiczna pod³o¿a miocenu w pó³nocno-wschodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego, w rejonie Lubaczów-Biszcza. Nafta-Gaz, 3: 158–178.
KRAFT P. & MAREK J. 1999 — Siluršti graptoliti a hlavonoci z lokality Stinava-Repešsky leb (Drahanska vrchovina, morava). Pøiro-dovìdne studie Muzea Prostìjovska. Svazek 2: Geologicky vyzkum okoli Stinavy na Drahanske vrchovinì. Muzeum Prostìjovska v Prostì-jovì: 1–16.
KRÖNER A. & MAZUR S. 2003 — Proterozoic and Palaeozoic cru-stal components across the East/Central Sudetes boundary at the eastern margin of the Bohemian Massif: new U/Pb single zircon ages from the eastern Fore-Sudetic block (SW Poland). J. Czech Geol. Soc. Abstract Volume, 48: 83–84.
KRÖNER A., ŠTÍPSKÁ P. SCHULMANN K. & JAECKEL P. 2000 — Chronological constraints on the pre-Variscan evolution of the north-eastern margin of the Bohemian Massif, Czech Republik, [In:] Franke W., Haak V., Oncken O. & Tanner D. (eds.) Orgenic process: Quantifica-tion and modelling in the Variscan Belt. Geol. Soc. London, Spec. Publ., 179: 175–197
KUMPERA O. 1980 — Structural and geotectonic zonality of the Moravo-Silesian Carboniferous (Bohemian Massif). VII Congr. Int. Strat. Carb. C. R., 6: 191–198.
KUMPERA O. 1988 — Brunovistulicum ve variskem vyvoji. Acta Univ. Carolinae, Geol., 4: 401–410.
KUMPERA O. & GRYGAR R. 1997 — Hlavni rysy geologickeho vyvoje a stavby èeske èasti hornoslezké pánve, [W:] Dopita M. (red.)
Geologie èeske èasti hornslezske pánve. Min. ivotniho prostredi ÈR. Praha: 17–33.
KUMPERA O. & MARTINEC P. 1995 — The development of the Car-boniferous accretionary wedge in the Moravian-Silesian Paleozoic basin J. Czech. Geol. Soc., 40: 49–66.
MALINOWSKI M., ¯ELAîNIEWICZ A., GRAD M., GUTERCH A. & JANIK T. 2005 — Seismic and geological structure of the crust in the transition from Baltica to paleozoic Europe in SE Poland — Celebration 2000 experiment, profile CEL 02. Tectonophysics, 401: 55–77.
MIZERSKI W. & STUPKA O. 2005 — Zachodni i po³udniowy zasiêg kratonu wschodnioeuropejskiego. Prz. Geol., 53: 1030–1039. NARKIEWICZ M. 2005 — Seria wêglanowa dewonu i karbonu w po³udniowej czêœci bloku górnoœl¹skiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 5–43.
NARKIEWICZ M. 2007 — Development and inversion of Devonian and Carboniferous basins in the eastern part of the Variscan foreland (Poland). Geol. Quart., 51: 231–256.
OBERC J. 1993 — The role of longitudinal dislocation zones and strike-slip transversal deep fracture of Silesia–Lubusza (Hamburg– Kraków) in formation of main zone of meridional folds on Silesia and Moravia areas. Geol. Quart., 37: 1–18.
OBERC-DZIEDZIC T., KLIMAS K., KRYZA R. & FANNING C.M. 2001 — SHRIMP zircon geochronology of the Neoproterozoic Strzelin gneiss: evidence for the Moravo-Silesian zone affinity of the Strzelin massif, Fore-Sudetic block, SW Poland. Geolines, 13: 96–97. OBERC-DZIEDZIC T., KLIMAS K., KRYZA R. & FANNING C.M. 2003 — SHRIMP U-Pb zircon geochronology of the Strzelin gneiss, SW Poland: evidence for a Neoproterozoic thermal event in the Fore-Sudetic block, Central European Variscides. Int. J. Earth Sci (Geol. Rundsch.), 92: 701–711.
POPRAWA D. & NEMÈOK J. (eds.) 1988–1989 — Geological atlas of the Western Outer Carpatians and their foreland. Pañstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
PO¯ARYSKI W., GROCHOLSKI A., TOMCZYK H., KARNKOWSKI P. & MORYC W. 1992 — Mapa tektoniczna Polski w epoce waryscyj-skiej. Prz. Geol., 40: 643–651.
PO¯ARYSKI W. & TOMCZYK H. 1993 — Przekrój geologiczny przez Polskê po³udniowo-wschodni¹. Prz. Geol., 41: 683–694. RY£KO W. & TOMAŒ A. 2005 — Basement structure below the West Carpathian–East Carpathian orogen junction (eastern Poland, north-eastern Slovakia and western Ukraine). Geol. Carpath., 56: 29–40.
SCHULMANN K. & GAYER R. 2000 — A model for a continental accretionary wedge developed by oblique collision: the NE Bohemian Massif. J. Geol. Soc. London, 157: 401–416.
UNRUG R. & DEMBOWSKI Z. 1971 — Rozwój diastroficzno-sedy-mentacyjny basenu morawsko-œl¹skiego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 41: 119–168.
VAVRDOVA M. 2004 — The Brunovistulicum; assumptions and data. Z. Deutsch. Ges., 155: 1–9.
VAVRDOVA M., MIKULÁŠ R. & NEHYBA S. 2003 — Lower Cam-brian siliciclastic sediments in southern Moravia (Czech Republic) and their paleographical constraints. Geol. Carpath., 54: 67–79.
¯ABA J. 1994 — Mezoskopowe struktury kwiatowe w dolnopaleo-zoicznych utworach NE obrze¿enia GZW — rezultat transpresyjnego œcinania w strefie dyslokacyjnej Kraków–Myszków (Hamburg–Kra-ków). Prz. Geol., 8: 643–648.
¯ABA J. 1999 — Ewolucja strukturalna utworów dolnopaleozoicznych w strefie granicznej bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 166: 1–162.
¯ELAîNIEWICZ A., BIERNACKA J., BOBIÑSKI W., BU£A Z., DYMNA K., DZIADZIO P., FLOREK R., FANNING M., HABRYN R., JACHOWICZ M., KOWALSKA S., KOZ£OWSKI W., KRZEMIÑSKI L., MARKIEWICZ J., MARKOWIAK M., NOWAK I., TRELA W., WOîNIAK P. & ¯ABA J. 2004 — Paleozoiczna akrecja Polski — Zadanie 1: Budowa geologiczna bloku górnoœl¹skiego i po³udniowej czêœci bloku ma³opolskiego — model tektogenezy przedwaryscyjskiej. Arch. Pañstwowego Instytutu Geologicznego, Sosnowiec-Warszawa. ¯ELAîNIEWICZ A., BU£A Z. & JACHOWICZ M. 2002 — Neo-proterozoic granites in the Upper Silesia massif of Bruno-Vistulicum, S Poland: U-Pb SHRIMP evidence. Schrift. Deutsch. Geol. Ges., 21: 361–362.
¯ELAîNIEWICZ A., BU£A Z., JACHOWICZ M. & ¯ABA J. 1997 — Crystalline basement SW of the Trans-European Sutur Zone in Poland: Neoproterozoic (Cadomian?) orogen. Terra Nostra, 11: 167–171.
920
