A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
F O L IA H IS T O R IC A 61, 1998
Małgorzata Łapa
POLITYKA STABILIZACYJNA W GOSPODARCE POLSKIEJ PO PRZEWROCIE MAJOWYM (15 V - 30 IX 1926 R.)
Zam ach m ajowy, w wyniku którego władzę przejął obóz związany z Józefem Piłsudskim, stanowi ważną cezurę w dziejach Polski międzywojennej. Jeśliby rozważać kwestie polityczne, niewątpliwie m ożna go uznać za punkt zwrotny. Oceniając konsekwencje gospodarcze przewrotu należy zastanowić się, czy istotnie bezpośrednio po m aju 1926 r. i w tej dziedzinie nastąpił przełom 1.
Nie jest kwestionowany fakt, że w 1926 r. koniunktura gospodarcza popraw iła się. Nie było to jednak wynikiem działania rządów pomajowych, a jedynie korzystnego dla nich układu koniunktury światowej. Ożywienie gospodarcze w Polsce zaczęło się już w końcowym okresie sprawowania władzy przez gabinet A leksandra Skrzyńskiego2. W okresie od lutego 1926 r. dał się zauważyć wzrost produkcji. Zaczęła się zmniejszać liczba bezrobotnych. Spadek kursu złotego spowodow ał uaktyw nienie bilansu handlowego3.
1 N a tem a t g o sp o d a rk i P olsk i p o 1926 r. zo b . m . in.: Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , G o sp o d a rk a P o ls k i m ię d zy w o je n n e j, t. 2 , 1 9 2 4 -1 9 2 8 , W a rsza w a 1971; W . T . K u l e s z a , K o n cep cje id eo w o -p o lilyczn e o bozu rzą d zą c e g o w P o lsce w latach 1 9 2 6 -1 9 3 5 , W r o c ła w -W a r - szaw a—K ra k ó w —G d a ń sk —Ł ó d ź 1985; J. R a k o w s k i , Ideologia g o sp o d a rc z a e p o k i J ó ze fa P iłs u d sk ie g o , „ N ie p o d le g ło ś ć ” 1948, t. 1, s. 117 i n.; Z. L a n d a u , P lan sta b iliz a c y jn y 1 9 2 7 -1 9 3 0 . G en eza, za ło żen ia , w yniki, W arszaw a 1961; W . M o r a w s k i , B a n k o w o ść p ry w a tn a >v II R ze c zy p o sp o lite j, W arszaw a 1996.
2 A . Skrzyński b y ł prem ierem rządu k o a licy jn eg o o d 20 X I 1925 r. d o 5 V 1926 r. Szerzej n a tem at p o lity k i gosp od arczej S krzyńskiego: W . M o r a w s k i , P o lity k a g o sp o d a rc za rządu A lek sa n d ra S k rz y ń sk ie g o , W arszaw a 1990, s. 3 4 -1 1 0 .
3 T a m że, s. 6 7 -7 1 ; P rze g lą d ży c ia g o sp o d a rczeg o P o lsk i w o k re sie o d p o ło w y m a ja do w rześn ia 1926 roku, W arszaw a 1926, s. 7 -5 0 ; B . R z e p e c k i , P rz e m y s ł P o ls k i w 1926 roku, „ E k o n o m ista ” 1927, t. 1, s. 2 0 -5 2 ; A rch iw u m A k t N o w y c h [dalej - A A N ], B ank P o lsk i [dalej - BP], t. 60, k . 6 6 -7 0 , p r o to k o ły p o sied ze ń K om isji K red ytow ej R a d y B P.
Po zamachu majowym, wobec braku wypowiedzi czołowych polityków polskich w kwestiach gospodarczych, wśród części tzw. sfer gospodarczych pojawiły się obawy, by przyszłe działania rządu nie poszły w kierunku zmian proponowanych przez otoczenie Piłsudskiego w Programie rządu
pracy w Polsce4.
W części gospodarczej program opracowany przez Stefana Starzyńskiego zakładał m. in.: dążenie do utworzenia państwowego m onopolu handlu zagra-nicznego, ustanowienie stałej kontroli państwowej nad produkcją przemysłową, powołanie państwowej kontroli cen i wciągnięcie robotników do współdziałania nad usprawnieniem produkcji5. Był on więc, jak na ówczesne warunki, bardzo radykalny. Głosząc konieczność prowadzenia polityki interwencjonizmu państ-wowego, stanowił niejako program polskiego etatyzmu.
J. Piłsudski nie deklarował swego poparcia dla program u Starzyńskiego, nie zabierał też głosu w sprawach ekonomicznych, pozostawiając inicjatywę fachowcom - ministrom resortów gospodarczych. Wydaje się, że ci zastosowali w pierwszym okresie rządów pomajowych najprostsze wyjście - kontynuowali działalność rządu A leksandra Skrzyńskiego. W najważniejszej dziedzinie, polityce finansowej, opierano się na programie naprawy opracowanym przez ostatniego m inistra skarbu doby przedmajowej Jerzego Zdziechowskiego6. Jedną z podstaw polityki gospodarczej rządu Skrzyńskiego była tzw. idea parytetu gospodarczego złotego. Post factum Zdziechowski definiował ją jako
k u rs w alu ty w stosun k u d o zło teg o , zap ew n iający p o zio m cen, n a którym m o g ła b yć z b u d o w a n a r e n to w n o ść w a rszta tó w i k on k u r en cy jn o ść prod u k cji przem ysłow ej n a ryn k ach św ia to w y ch 1.
Ponieważ polityka taka m iała szansę powodzenia tylko pod warunkiem, że wyeliminowane zostaną zagrożenia mogące przerodzić ją w inflację, za najważniejsze zadania uznano zrównoważenie budżetu oraz powstrzymanie wzrostu cen i kosztów produkcji8. Zdziechowski uważał, że z powodu
4 E .R .[o se], P e r s p e k ty w y , „P rzegląd G o sp o d a rc z y ” [dalej - PG ] 1926, z. 11, s. 5 2 9 -5 3 1 ; Z . L a n d a u , P la n ..., s. 1 5 -2 0 .
5 S. S t a r z y ń s k i , P ro g ra m R zą d u P ra c y w P o lsce, „ D r o g a ” 1926, nr 5, s. 6 -3 1 . 6 E. T a y l o r , D ru g a inflacja p o lsk a . P r z y c z y n y - p rze b ie g - ś r o d k i za ra d cze, P o zn a ń 1926, s. 99. T a y lo r p isa ł m . in. „ M in ister skarbu [...] G . C zec h o w ic z w sw ych enuncjacjach zw ró cił się za sa d n icz o p rzeciw k o w szelk im zam ierzen iom in flacyjn ym i p o p ro w a d ził p o lity k ę sk arb ow ą, b ęd ą cą k o n ty n u a cją i k o p ią p racy p o p rzed n ieg o m inistra skarbu J. Z d zie c h o w sk ie g o ” .
7 J. M . W arsz. [J. Z d z i e c h o w s k i ] , P o w a żn e n iedom agan ia i znam ienne osiągnięcia. Ż y c ie g o sp o d a r c ze P o ls k i m ię d zy w ojnam i 1 9 1 8 -1 9 3 9 , L o n d y n 1956, s. 16, B ib lio te k a P A N w K ra k o w ie, rkps 9187; t e n ż e , M i t z ło te j w alu ty, W arszaw a 1937, s. 222.
8 J. Z d z i e c h o w s k i , M it..., s. 2 2 4 -2 2 5 ; t e n ż e , P o lity k a fin a n so w a , W a rsza w a 1927, s. 7, 20; E. R o s e , O d czego za c zą ć? , „K urier W arszaw sk i” [dalej - K W ], 14 V I 1926, nr 161, s. 12; H . B r o n i k o w s k a , D o ty c h c z a so w y p rze b ie g g o sp o d a rk i sk a rb o w e j w 19 2 6 r ., P G , 1926, z. 10, s. 4 87.
słabości kapitału polskiego z czasem niezbędne będzie uzyskanie pożyczki zagranicznej, ale dopiero po osiągnięciu równowagi budżetowej9.
W okresie od 15 V do 30 IX 1926 r. funkcjonowały w II Rzeczypospolitej trzy rządy Kazimierza Bartla. Pierwszym oficjalnym wystąpieniem przed-stawiciela drugiego rządu B artla10 dotyczącym kwestii gospodarki była wypowiedź m inistra przemysłu i handlu Eugeniusza Kwiatkowskiego, prze-dyskutowana na posiedzeniu Rady Ministrów 17 VI 1926 r.11, a przeznaczona do udostępnienia prasie. Za najważniejsze zasady polityki gospodarczej Polski R ada M inistrów uznała dążenie do stałej równowagi budżetowej oraz tworzenie warunków do stabilizacji kursu złotego. Kwiatkowski p od-kreślał, że „musimy pójść w kierunku trwałej konsolidacji finansowej i ekonomicznej” 12. Oświadczył także, że organizacje gospodarcze oparte na spekulacji nie m ogą liczyć na poparcie ze strony rządu. Podkreślił, że rząd udzieli swej pomocy przede wszystkim rolnictwu, a dopiero w dalszej kolejności różnym działom przemysłu, w zależności od ich znaczenia dla państw a (wymienił m. in. przemysł węglowy, hutniczy, naftowy, drzewny i chemiczny). Zapewnił, że Górny Śląsk zostanie objęty specjalną opieką administracji państwowej. Zapowiedział utrzymanie reglamentacji im portu oraz poparcie dla tych gałęzi przemysłu, które uzyskują cenne dla państwa waluty. W zakresie spraw socjalnych ogłosił utrzym anie 8-godzinnego dnia pracy. Nie miało to jednak być przeszkodą dla podniesienia wydajności pracy w drodze lepszej organizacji produkcji. Jako najważniejsze wśród bieżących zagadnień wysunął postulaty: zwiększenia produkcji i jej potanienia, stabilizacji we wszystkich dziedzinach życia (w tym stabilizacji stosunków prawnych i społecznych), walki z klęską bezrobocia oraz walki z bezwładem gospodarczym.
Według Kwiatkowskiego, środkami do realizacji tychże celów miały być: 1) rozwój konsumpcji w kraju; 2) rozwój eksportu; 3) ścisłe współdziałanie
9 Szerzej: J. Z d z i e с h o w s k i , P o lity k a ..., s. 15-16; S p ra w o zd a n ie ste n o g ra fic zn e z 257. p o sie d ze n ia S ejm u R z e c z y p o sp o lite j z dnia 10 X I I 1925 r. [dalej - S e jm R P , n r...], łam 22; W . M o r a w s k i , P o lity k a ..., s. 4 1 -4 3 .
10 W skład rządu p o w o ła n e g o 8 VI 1926 r. w ch od zili: 1) K a zim ie rz Bartel - prem ier, 2) K azim ierz M ło d zia n o w sk i - m inister spraw w ew n ętrzn ych , 3) A u g u st Z a lesk i - m inister spraw zagran iczn ych , 4) J ó z e f P iłsu d sk i - m inister spraw w o jsk o w y c h , 5) C zesław K la m e r - m inister skarb u , 6) W a cła w M a k o w sk i - m inister k u ltury i sztu k i, 7) J ó z e f M ik u ło w sk i- -P om orsk i - m inister w yzn ań religijnych i ośw iecen ia p u b liczn eg o , 8) J ó z e f R aczyń sk i - m inister r o ln ic tw a i d ó b r p a ń stw o w y c h (o d 2 2 V I - A lek sa n d e r R a c z y ń sk i), 9) J ó z e f R a c z y ń sk i - m inister reform roln iczych (od 21 V I - W ito ld S tan iew icz), 10) E u g en iu sz K w ia tk o w sk i - m inister p rzem ysłu i h a n d lu , 11) K a zim ierz Bartel - m inister k om u n ik acji (o d 15 VI - P a w eł R o m o c k i), 12) S tan isław Jurkiew icz - m inister ro b ó t p u b liczn ych . Por. K a len d a rz D ru g ie j R ze c z y p o sp o lite j, W arszaw a 1990, s. 517.
11 A A N , P rezydium R a d y M in istró w [dalej - P R M ], t. 33, k. 5 0 2 -5 1 9 , p r o to k ó ł 4 6 p o sied ze n ia R a d y M in istró w R P z d n . 17 V I 1926 r.
rządu z organizacjami gospodarczymi producentów i kupców; 4) osiąganie większych zysków z działalności przedsiębiorstw państwowych i m onopoli; 5) oszczędności w wydatkowaniu środków znajdujących się w gestii M ini-sterstwa Przemysłu i H andlu13.
Przedstawiony przez Kwiatkowskiego program i m etody jego realizacji nie były w polityce rządu niczym nowym. Stanowiły one powtórzenie tez głoszonych wielokrotnie przez gabinety przedmajowe.
W przemówieniu znalazły się jedynie dwa elementy nowe: zapowiedź potanienia kredytu oraz przyspieszenia tem pa budowy Gdyni. Jak się wydaje, zasygnalizowanie problemu Gdyni było aktem politycznym i słu-żyć miało uspokojeniu nastrojów społeczeństwa województw pomorskiego i poznańskiego, niechętnego zmianom następującym po przewrocie m a-jow ym 14.
W czerwcu 1926 r. doszło do kolejnych wystąpień dwóch czołowych m inistrów stojących na czele resortów gospodarczych. 22 czerwca, z exposé finansowym wystąpił w Sejmie minister skarbu Czesław K larn er15.
Przedłożony przez niego preliminarz budżetowy utrzymywał wydatki na poziomie preliminarza opracowanego przez J. Zdziechowskiego na II kwartał 1926 r. Proponowany budżet na III kwartał został skonstruowany w ten sposób, by łącznie z prowizoriami na I i II kwartał nie przekraczał 3/4 budżetu na rok 1925. Kredyty w poszczególnych częściach budżetu na okres od 1 VII do 30 IX 1926 r. utrzymano w zasadzie w granicach 1/4 zrewidowa-nego preliminarza budżetowego na rok 1926.
Proponowany projekt zawierał, w porównaniu z poprzednimi, dwa nowe postanowienia wymuszone przez priorytetową zasadę równowagi budżetu: 1) wydatki nie mogły przekraczać sumy przewidywanych dochodów; 2) m ini-ster skarbu otrzymał upoważnienie do ustanowienia nadzwyczajnego czasowego 10-procentowego dodatku do podatków 16.
Uzupełnieniem tego wystąpienia była mowa wygłoszona przez K larnera w senackiej komisji skarbowo-budżetowej. Podkreślając wagę, jaką przywiązuje do osiągnięcia równowagi finansowej, K larner zaznaczył, że jeżeli utrzym a się aktywny bilans handlowy, to deficyt budżetowy w kwocie 190 min zł zostanie wyrównany. Zapowiedział też, że dla osiągnięcia tego nadrzędnego celu polityki gospodarczej państwa nie wykorzysta środka jakim jest inflacja,
13 T am że, k . 5 1 8 -5 1 9 ; E k sp o sé P ana M in istra P rze m ysłu i H an dlu , „P rzem ysł i H a n d e l” [dalej - PH ] 1926, z. 25, s. 757.
14 A A N , P R N , t. 33, k. 343, p r o to k ó ł 38 p osiedzenia R a d y M in istrów R P z d n. 22 V 1926 r. 15 S ejm R P , nr 287 z d n. 22 VI 1926, łam 6 -1 8 .
16 P ro w izo riu m b u d że to w e na II I k w a r ta ł r.b ., P H , 1926, z. 2 5 , s. 2 7 2 -2 7 3 ; P ro w izo riu m b u d że to w e , K W , 17 VI 1926, nr 164, s. 1 -2 . W p row ad zen ie 10 -p r o c e n to w e g o d o d a tk u d o p o d a tk ó w p rzew id yw ał ju ż w k w ietniu 1926 r. J. Z d ziech ow sk i. Szerzej: W . M o r a w s k i , P o lity k a ..., s. 103.
będzie natom iast dążył do oszczędności poprzez reorganizację administracji i podwyższenie dochodów przedsiębiorstw państwowych17.
W ystąpienia K larnera były potwierdzeniem tego, że rząd majowy nie podejmie radykalnych działań w celu zrównoważenia budżetu państwa.
Proponow any budżet spotkał się z dużym zainteresowaniem parlam entu. Z a słabą stronę uważano przede wszystkim to, iż jego podstaw ą było założenie stabilizacji poziomu cen i płac. Podawano w wątpliwość, czy uda się je utrzymać w kolejnych miesiącach na tym samym poziomie. Ponadto krytykow ano zbyt mechaniczne traktow anie spraw reformy administracyjnej i podatkow ej, w której zamiast głębokich, przemyślanych zmian rząd stosuje tylko półśrodki18. Mimo tych zastrzeżeń, preliminarz przyjęto19.
W ystąpienia K larnera w parlamencie zostały skomentowane jak o p o -wielenie wypowiedzi jego poprzedników na stanowisku m inistra skarbu. Jeden z czołowych przedstawicieli endecji, poseł Stanisław Głąbiński stwie-rdził:
N ie w id zim y zatem żadnej zasadniczej ró żn icy m ięd zy tym p rogram em , k tó r y śm y d ziś słyszeli od p. m inistra skarbu, a program em rządu poprzedniego i p op rzed n iego m inistra skarbu20.
Takie samo stanowisko zajął gorący zwolennik Piłsudskiego, Jędrzej M oraczewski. N a posiedzeniu komisji sejmowej dyskutującej nad prowizo-rium na III kwartał powiedział on m. in.: „nie widzę żadnej różnicy między programem p. Zdziechowskiego, a jego [Klarnera M. Ł.] pro -gram em ” 21.
Słuszność tych tez potwierdziła wypowiedź samego K larnera, który podczas posiedzenia Rady Ministrów 16 VI 1926 r., uzasadniając preliminarz budżetowy stwierdził:
p ro w izo riu m n a III kw artał 1926 opiera się z isto ty rzeczy, p o d o b n ie ja k p ro w izo ria p op rzed n ie, n a b u d żecie rok u 192522.
W czerwcowych wypowiedziach minister skarbu odniósł się również do pozafinansowych problemów polityki gospodarczej. Skonstatował on m. in.,
17 P ro w izo riu m b u d że to w e w k o m isji senackiej, K W , 29 VI 1926, nr 176, s. 13; A . W i e r z -b i c k i , W spom nienia i do k u m en ty (1 9 2 6 -1 9 3 2 , 1 9 3 9 ), B i-b lio tek a N a r o d o w a , rkps III, 9 7 5 2 , t. 1, ro zd z. 2 6, k. 3 2 - 3 6 . P or. R . H a u s n e r , San acja p o lsk ie g o p ie n ią d za b e z p o m o c y za g r a n ic y , W arszaw a 1926, s. 3 0 -3 1 .
18 E. R o s e , E k sp o sè b u d żeto w e, K W , 26 VI 1926, nr 173, s. 11. >s S ejm R P , nr 288 z d n . 2 5 VI 1926, łam 118.
20 S ejm R P , nr 287, z d n. 22 VI 1926, łam 19. 21 T a m że, łam 63.
22 A A N , P R M , t. 33, k. 4 4 3 , Z ałącznik d o p ro to k o łu 4 5 p o sied ze n ia R a d y M in istró w R P z d n. 16 VI 1926.
że Polska z kraju rolniczego ewoluuje w kierunku państw a rolniczo- -przemysłowego, co należy uznać za zjawisko pozytywne, ponieważ posiada-nie własnego przemysłu zapewnia większą posiada-niezależność i samowystarczal-ność oraz jest m otorem aktywności bilansu handlowego. Właściwe ukierun-kowanie tych dwóch działów gospodarki miało według K larnera wpłynąć na utrzym anie równowagi cen produktów rolnych i przemysłowych. D ys-ponując własnymi tanimi surowcami oraz tanią siłą roboczą Polska powin-na stworzyć właściwe możliwości taniej produkcji. Jednym z warunków realizacji tego postulatu winna być właściwa ochrona celna. Zasygnalizował również konieczność dokonania reformy podatkow ej23. K larner podkreślił, że m imo trudnej sytuacji gospodarczej istnieją perspektywy pomyślnego rozwoju kraju. Oświadczył, że „Rząd swą polityką celną, komunikacyjną, kredytową i podatkow ą poprze produkcję Polski” 24. Zapewnił, że rząd zdobędzie środki na poprowadzenie na większą skalę robót publicznych, a rozwój produkcji przemysłowej będzie stanowił klucz do zwalczania bezrobocia.
Dezorientację i obawy przedstawicieli gospodarki w kwestii dalszych poczynań rządów pomajowych w sprawach ekonomicznych starał się także rozwiać E. Kwiatkowski.
W przemówieniu wygłoszonym 25 VI 1926 r. podczas posiedzenia Rady Centralnego Związku Polskiego Przemysłu, H andlu, Finansów i G órnictw a „Lew iatan’ , starał się on uspokoić zebranych co do przyszłej polityki rządu. Zapowiedział konieczność oparcia wszelkiej działalności na obow ią-zującym prawie. Wystąpił przeciw nadmiernej ingerencji państw a w życie gospodarcze. W ten sposób odciął się zdecydowanie od tez głoszących celowość rozwoju etatyzm u. Ponadto K w iatkowski potwierdził dążenie rządu do zapewnienia aktywności bilansu handlowego poprzez aktywizację eksportu i tymczasowe utrzymanie reglamentacji importu. Ponowił zapowiedź stopniowej, ostrożnej obniżki kosztów kredytu25.
W ytyczne zaprezentowane przez E. Kwiatkowskiego i C. K larn era potwierdził premier Bartel. W exposé wygłoszonym w Sejmie 19 VII 1926 r. zapewnił, że rząd nie będzie dokonywał żadnych eksperymentów w życiu gospodarczym, kładąc nacisk na konieczność zbudowania i utrzym ania równowagi budżetowej i stabilizacji złotego, stwierdził że „rów nowaga ta to podstaw a nie tylko do sanacji organizacji państw ow ej” 26. P onadto,
23 S p ra w o zd a n ie ste n o g ra ficzn e i 132. p o sie d zen ia S en atu R P z dn. 30 V I 1926, łam 1 4 -2 6 . P or. A . W i e r z b i c k i , W spom n ien ia..., k. 3 8 -4 2 .
24 S p ra w o zd a n ie ste n o g ra fic zn e z 132. p o sie d zen ia S en a tu ..., łam 27. 25 E k sp o sé P ana M in istra P rze m y ślu i H andlu, P G , 1926, z. 13, s. 6 3 9 -6 4 1 .
26 К . B a r t e 1, E ksposé prem iera p ro f, dra K . B artla wygłoszone w S ejm ie dnia 19 V I I 1926 r., W arszaw a 1926, s. 15, 23.
podobnie jak Kwiatkowski, wyraźnie zadeklarował gotowość współpracy ze sferami gospodarczymi.
W ystąpienia K larnera, Kwiatkowskiego i Bartla dawały do zrozumienia, że - przynajmniej na razie - rząd nie zamierza dokonyw ać żadnych istotnych zmian w dotychczasowej polityce gospodarczej, a jedynie korygować w niewielkim stopniu zamierzenia rządów przedmajowych.
Przytoczone wypowiedzi wskazują, że za najważniejsze kierunki działania w sferze gospodarki uznano: dążenie do osiągnięcia równowagi budżetowej i stabilizacji waluty, utrzymanie dodatniego bilansu handlowego oraz rów -nowagi cen, a także dokonanie reformy podatkowej. Szczególne miejsce w polityce rządu m iała zająć kwestia agrarna z realizacją ustawy o reformie rolnej na czele. Ponadto do priorytetów zaliczono rozwój produkcji przemys-łowej i wzmocnienie systemu bankowego.
Równocześnie ze składanymi przez członków gabinetu deklaracjami, dnia 5 lipca rozpoczęła się na forum parlam entu debata nad rządowym projektem ustawy zmieniającej i uzupełniającej konstytucję, a wraz z nią dyskusja nad udzieleniem rządowi pełnomocnictw do wydawania rozporządzeń z m ocą ustaw y27.
Rząd dążył do rozszerzenia prerogatyw władzy wykonawczej oraz do ograniczenia uprawnień parlam entu poprzez przyznanie m u szerokich peł-nom ocnictw w kwestii regulowania wielu spraw za pom ocą dekretów. Duży zakres uprawnień proponowanych dla rządu obejmował także peł-nomocnictwa w sprawach gospodarki. Premier Bartel uważał, że argum en-tem za udzieleniem rządowi pełnomocnictw są jego osiągnięcia w dziedzi-nie gospodarki. W swym przemówieniu na 294. posiedzeniu Sejmu Bartel szczególny nacisk położył na fakt osiągnięcia, po raz pierwszy od dłuż-szego czasu, równowagi budżetu miesięcznego, stabilizację złotego i na-pływ do Polski obcych walut. W zrost eksportu węgla, co szczególnie podkreślał, miał jego zdaniem świadczyć o „ekspansji w życiu gospodar-czym” .
Należy zauważyć, że eksponowane przez Bartla ożywienie gospodarcze, spowodowane wzrostem eksportu węgla, miało swe źródło w strajku górników angielskich, a więc owa „ekspansja gospodarcza” mogła być przypadkow a i krótkotrw ała, z czego zapewne rząd zdawał sobie sprawę.
M imo negatywnej oceny wniosków wynikających z wystąpienia Bartla, projekt udzielenia rządowi specjalnych pełnomocnictw nie znalazł w Sejmie wielu oponentów 28 i ostatecznie został przyjęty 2 VIII 1926 r.29
27 S ejm R P , nr 2 9 0 z d n . 5 V II 1926; T . S m o l i ń s k i , R z ą d y J ó ze fa P iłsu d sk ieg o w latach 1 9 2 6 -1 9 3 5 , P o zn a ń 1985, s. 6 2 -7 8 .
28 Szerzej: S ejm R P , nr 2 9 4 -2 9 6 ; T . S m o l i ń s k i , R z ą d y ..., s. 8 0 -8 3 . 29 S ejm R P , nr 296 z d n . 2 V III 1926, łam 30.
Ustawa z 2 VIII 1926 r. o upoważnieniu Prezydenta do wydawania rozporządzeń z m ocą ustawy30, w zakresie spraw gospodarczych upraw niała do wydawania zarządzeń mających na celu:
1) zabezpieczenie równowagi budżetowej; 2) stabilizację waluty;
3) naprawę stanu gospodarczego państwa, przede wszystkim w dziedzinie rolnictwa i leśnictwa.
W myśl art. 2 rozporządzenia te nie mogły dotyczyć: nakładania nowych podatków i opłat publicznych, podwyższania obowiązujących stawek podat-kowych ponad normę przewidzianą ustawą z I VII 1926 r., ustanawiania nowych monopoli, podwyższania ceł, zwiększania obiegu biletów zdawkowych i bilonu ponad dotychczasowe uprawnienia, obciążenia nieruchomego majątku państwowego oraz zbycia tegoż, o ile wartość poszczególnych obiektów przekracza 100 000 zł.
Należy tu zwrócić uwagę, że ustawa dająca rządowi szeroki zakres pełnomocnictw miała obowiązywać do dnia ukonstytuowania się następnego Sejmu. F ak t ten m a znaczenie, jeśli weźmiemy pod uwagę, że Piłsudski i jego współpracownicy byli przeciwni rozwiązaniu Sejmu i nie zdecydowali się na ten krok mimo wniosków opozycji31.
Po uzyskaniu pełnomocnictw do wydawania rozporządzeń z m ocą ustawy obóz rządzący posiadł duże możliwości decydowania o losach państw a bez konieczności liczenia się ze zdaniem parlamentu. F ak t ten stanowił punkt zwrotny w dotychczasowej polityce rządu. Kończył czas ostrożnego badania sytuacji politycznej i ponawianych deklaracji o kontynuacji polityki przedmajo- wej. W raz z ustawą z 2 VIII 1926 r. rozpoczął się okres konkretnych działań na polu legislacyjnym, normujących życie gospodarcze Polski. W ten nowy okres rząd wchodził dobrze przygotowany, już bowiem w końcu lipca zastana-wiał się nad tym, jakie są najważniejsze potrzeby w zakresie przepisów dotyczących gospodarki. N a 53. posiedzeniu Rady M inistrów kierownicy resortów przemysłu i handlu, skarbu i rolnictwa przedstawiali swe zamierzenia odnośnie do realizacji pełnomocnictw. Tak przygotowani, po uchwaleniu przez Sejm ustawy sierpniowej, mogli niezwłocznie przystąpić do działania.
Latem 1926 r. reorganizacji uległo Prezydium Rady Ministrów. Zmiany wprowadzone przez nowy statut organizacyjny z 28 VIII 1926 r.32 zmierzały
30 O m ó w ien ie n a pod staw ie: „ D zien n ik U sta w R zeczy p o sp o litej P o lsk iej” [dalej - D U R P ] 1926, nr 78, p o z . 443.
31 W . P o b ó g - M a l i n o w s k i , N a jn o w sza h isto ria p o lity c zn a P o lsk i, t. 2; 1 9 1 4 -1 9 3 9 , G d a ń sk 1990, s. 6 7 8 -6 8 0 ; W . T . K u l e s z a , K o n cep cja ..., s. 75; A. G a r l i c k i , J ó z e f P iłsu d sk i 1 8 6 1 -1 9 3 5 , W arszaw a 1990, s. 401.
32 „ M o n ito r P o lsk i” , 28 VIII 1926, nr 196, s. 1, R o zp o rzą d zen ie R a d y M in istró w z dn. 28 V I I I 19 2 6 r. tv sp ra w ie za tw ie rd ze n ia sta tu tu organ izacyjn ego P re zy d iu m R a d y M in istró w , ta m że , S ta tu t org a n iza cyjn y P rezyd iu m R a d y M in istró w .
do ściślejszej współpracy między premierem a poszczególnymi ministerstwami i wzmocnienia tą drogą inicjatywy rządu jako całości, zwłaszcza w sprawach ogólnej polityki rządu lub takich, które przekraczały zakres kompetencji resortów.
Biorąc powyższe fakty pod uwagę nasuwa się pytanie, czy w obliczu dysponowania szerokimi uprawnieniami ustawodawczymi oraz poprawiającej się sytuacji gospodarczej państwa, w okresie od 15 V do 30 IX 1926 r., rządy Bartla prowadziły politykę ekonomiczną będącą, zgodnie ze składanymi deklaracjami, kontynuacją działań rządów przedmajowych.
Najważniejszym elementem polityki gospodarczej Polski po przewrocie majowym była zasada utrzym ania równowagi budżetowej33. Przedstawiając budżet na III kwartał 1926 r. minister K larner zapowiedział, że rząd nie będzie równoważył go „za pom ocą druku pieniądza papierowego” 34, ponie-waż zaprzepaściłoby to zdobycze wynikające z reformy m onetarnej i wysiłek jego poprzedników. Za niedopuszczalne uważał, by w celu wyrównania deficytu budżetowego zaciągać pożyczki zagraniczne. Dlatego też jedyną drogą, ja k ą uznał za możliwą, było szukanie oszczędności po stronie w ydatków i zwiększanie dochodów państw a. M ożliwość poczynienia oszczędności upatrywał w obniżeniu wydatków na administrację państwową oraz we właściwym gospodarowaniu budżetami samorządowymi. Ponadto należało - jego zdaniem - zreformować przedsiębiorstwa państwowe i m o-nopole tak, by mogły one stać się źródłem pieniędzy na pokrycie wydatków państwowych35.
Tego typu działania mogły dać efekty dopiero w przyszłości, a konieczne było natychmiastowe pokrycie niedoborów z pierwszego półrocza 1926 r.
Ustawa budżetowa na III kwartał 1926 r. zawierała takie doraźne rozwiązanie. Była nim możliwość ustanowienia przez m inistra skarbu nad-zwyczajnego 10-procentowego dodatku do podatków z wykluczeniem podatku m ajątkowego i ceł36. C. K larner wykorzystał przyznane m u uprawnienia i rozporządzeniem z 1 VII 1926 r .37 wprowadził nadzwyczajne opłaty po-datkowe.
Ponadto, by uzyskać większe dochody, władze skarbowe przystąpiły na początku czerwca do egzekucji podatków , których term in płatności upłynął
33 E. K w i a t k o w s k i , P o stę p g o sp o d a rc zy P o tsk i, W arszaw a 1926, s. 16. 34 A . W i e r z b i c k i , W spom n ien ia..., k . 3 2 -3 6 .
35 C. K l a r n e r , D r o g i sa n a cji g o sp o d a rczej. M o w y M in istra S k a rb u C ze sła w a K larn era w y g ło szo n e w S ejm ie w dniu 22 czerw ca 1926 r., w Sen acie w dniu 3 0 cze rw c a 1926 r., W a rsza w a 1926, s. 9 - 1 0 .
36 D U R P , 1926, nr 63, p oz. 376; U chwalenie p r z e z o rg a n y w y k o n a w cze p ro w izo riu m b u d żeto w eg o , P H , 1926, z. 27, s. 829.
37 D U R P , 1926, nr 67, p o z. 398; 1 0 % d o d a te k do p o d a tk ó w , „ R o ln ik E k o n o m ista ” [dalej - R E ], 1 VIII 1926, n r 15, s. 4 6 1 -4 6 2 .
w maju. Równocześnie, by zachęcić podatników do szybkiego regulowania zaległych należności obniżono do 1-3% miesięcznie kary za zwłokę38.
6 VIII 1926 r. C. K larner wydał kolejne rozporządzenie39 zmierzające do maksymalnej egzekucji danin państwowych. Zapowiadało ono przymusowe pobieranie przez urzędy skarbowe lub dobrowolne uiszczanie zbożem bądź węglem wszystkich podatków bezpośrednich.
Oszczędności szukano także w urzędach centralnych. W pierwszych dniach czerwca ówczesny minister skarbu Gabriel Czechowicz, rozesłał do ministrów pismo, w którym prosił o wydanie zarządzeń, by czyniono tylko takie wydatki, które są niezbędne do normalnego funkcjonowania administacji40. W tym samym czasie R ada Ministrów podjęła decyzję o powołaniu pod przewodnic-twem m inistra spraw wewnętrznych komisji do reorganizacji adm inistracji41. M inister skarbu dysponow ał też innymi możliwościami zwiększenia strony dochodowej budżetu. Były to: podniesienie ceny na spirytus i zwa-loryzowanie opłat celnych.
Pierwszą z nich wykorzystał, wydając 18 VI 1926 r. rozporządzenie podwyższające ceny spirytusu42. Powołano również komisję rzeczoznawców, której zadaniem było zbadanie działania Państwowego M onopolu Spirytu-sowego pod kątem zwiększenia dochodów państw a43.
Od początku istnienia rządu Bartla, w jego ram ach toczyły się rozmowy na tem at waloryzacji ceł. Początkowo jej zwolennikiem był C. Klarner. Jednak w lipcu pod wpływem dyskusji w łonie rządu zmienił zdanie44. Sprawą tą zajmowały się również ciała doradcze. Ich opinia była także negatywna. Głównym argumentem, jaki wysuwano przeciw waloryzacji była konieczność utrzym ania cen45.
Z pozytywnym odzewem spotkało się natom iast rozporządzenie z 17 VII 1926 r. znoszące cło wywozowe na pszenicę46.
38 T erm in p ła tn o śc i p o d a tk ó w , R E , 15 VI 1926, nr 12, s. 3 6 4 -3 6 5 ; O bn iżen ie k a r z a z w ło k ę w zw ią zk u z p łacen iem p o d a tk ó w , R E , 1 VIII 1926, nr 15, s. 462; (kt), A m n e stia p o d a tk o w a , „ T y g o d n ik H a n d lo w y ” [dalej - T H ], 16 VII 1926, nr 2 8 -2 9 , s. 5. 35 P o d a tk i zb o że m i węglem , R E , 15 IX 1926, nr 18, s. 559. 40 O szczęd n o ści, K W , 6 VI 1926, n r 153, s. 19. 41 A A N , P R M , t. 33, k. 4 3 7 -4 3 8 , p r o to k ó ł 4 5. p o sied ze n ia R a d y M in istr ó w R P z d n. 16 V I 1926. 42 D U R P , 1926, nr 60, p o z. 353.
43 K o m isja dla badan ia za k resu d zia ła n ia P a ń stw . M on opolu S p iry tu so w eg o , P H , 1926, z. 29, s. 874; (ti), E k sp erty za gosp o d a rk i m onopolu spirytusow ego, T H , 16 VII 1926, n r 2 8 -2 9 , s. 5.
44 A . R a c z y ń s k i , D zie n n ik 1 9 1 7 1 9 3 5 , B ib lio tek a P A N . Z ak ład N a r o d o w y im . O sso liń -sk ich w e W rocław iu , rkps 16191/H , t. 4 , k. 1 3 1 1 -1 3 1 2 . W spraw ie w aloryzacji ceł n e g a ty w n ą o p in ię w y ra ził ró w n ież K o m itet E k o n o m iczn y M in istrów ; por. P o sied zen ie K o m itetu E k o n o m ic z-nego, R E , 1 V III 1926, nr 15, s. 463.
45 C ła, K W , 16 IX 1926, nr 2 55, s. 13.
46 D U R P , 1926, nr 7 2, p o z. 418; L. K ., W sp ra w ie cła w y w o zo w eg o o d p sz e n ic y , P H , 1926, z. 31, s. 9 1 3 -9 1 5 .
W omawianym okresie prowadzono prace nad ułożeniem nowej taryfy celnej. Były one przewidziane na dłuższy okres i zakończyły się dopiero w 1933 r.47
Zanim omówione wyżej działania rządu dały efekty, na skutek poprawy koniunktury, niejako samoczynnie, budżet osiągnął równowagę. Ogólne miesięczne dochody budżetowe wynosiły: w m aju - 136,2 m in zł, w czerwcu - 149,7 min zł, w lipcu - 157,5 m in zł, w sierpniu - 166,0 m in zł, we wrześniu - 162,9 min zł i w następnych miesiącach rosły. W okresie od m aja do w rześnia dochody z danin publicznych wzrosły z 80,0 do 82,2 min zł; z m onopoli z 41,1 do 55,2 min zł; z przedsiębiorstw z 1,8 do 11,9 min zł; z ceł z 13,2 do 16,3 m in zł; a 10-procentowy dodatek do danin publicznych dał ogółem w okresie od lipca do września 4,2 m in zł48. Z powyższego wynika, że doraźne działania rządu nie przyniosły im-ponujących efektów, choć miały swój udział w zrównoważeniu budżetu, co osiągnięto już w lipcu49.
M imo otrzym ania przez rząd uprawnień do wydawania rozporządzeń z m ocą ustawy, zatwierdzanie prowizoriów budżetowych pozostało dom eną izb ustawodawczych. Debaty budżetowe stały się podstaw ą do szerokiej krytyki całokształtu polityki rządu. Konsekwencją tego były ostre scysje między rządem a większością parlam entarną50.
Proponowane przez rząd prowizorium budżetowe na IV kwartał, w którym - w porównaniu z III kwartałem - zwiększono wydatki w niektórych pozycjach budżetu na łączną sumę 43,6 m in zł51, spotkało się ze sprzeciwem Sejmu. Komisja budżetowa 22 IX 1926 r. zredukowała wydatki preliminowane na IV kw artał 1926 r. o 37 m in zł, do kwoty 450 min zł52. Równocześnie nałożyła na ministrów osobistą odpowiedzialność za ewentualne przekroczenie ustalonych kredytów.
Sytuację skomplikowało dodatkow o uchwalenie przez Sejm 24 września wotum nieufności dla ministrów spraw wewnętrznych Kazimierza Młodzianow-skiego i wyznań religijnych i oświecenia publicznego Antoniego SujkowMłodzianow-skiego. Choć równocześnie Sejm przyjął budżet w wersji proponowanej przez rząd
47 T . C h e ł m i ń s k i , Z a g a d n ien ie och ron y celnej, a p r z y s z ła ta ry fa , P H , 1926, z. 36, s. 1 0 50-1054; K on ferencja w sp ra w ie p ra c n a d układem n ow ej ta r y fy celnej, R E , 1 V III 1926, n r 15, s. 4 6 3 -4 6 4 ; A k tu a ln e p o s tu la ty k u p iectw a tv dzie d zin ie sk a rb o w e j i k re d y to w e j, T H ,
16 VII 1926, nr 2 8 -2 9 , s. 7.
48 D a n e sta ty sty c z n e p o d a n o za: R o c zn ik S t a t y s t y k i R z e c z y p o s p o lite j P o ls k ie j 1927, W arszaw a 1927, s. 511, 515.
49 Szerzej zob .: S. S t a r z y ń s k i , R o k 1926 w ży ciu g o sp o d a rc zy m P o lsk i, W a rsza w a 1927, s. 7 -2 9 ; St. K ., G o sp o d a rk a b u d żeto w a tv 1926 r., P H , 1926, z. 4 4 , s. 1 3 2 9 -1 3 3 2 .
50 A . W i e r z b i c k i , W spom n ien ia..., rozdz. 27, k. 60.
51 P ro w izo riu m b u d żeto w e na I V k w a r ta l r.b ., P H , 1926, z. 38, s. 1 1 3 6 -1 1 3 7 ; P ro w izo riu m b u d że to w e , K W , 16 IX 1926, nr 255, s. 12; S ejm R P , nr 300 z d n. 20 IX 1926, łam 1 9 -2 9 .
nie powstrzymało to K. Bartla od zgłoszenia dymisji całego gabinetu53. Prezydent powołał trzeci rząd Bartla w tym samym składzie. W odpowiedzi na tak jaw ne lekceważenie woli parlam entu, izby zmniejszyły ponownie prowizorium budżetowe do kwoty 450 min zł. Tego samego dnia, 30 września, Bartel wraz z całym rządem ponownie podał się do dymisji54. Budżet, będący naczelnym celem działalności gospodarczej rządów Kazim ierza Bartla, przyczynił się więc do jego upadku. W raz z odejściem ze stanowiska m inistra skarbu Czesława K larnera, który nie znalazł się w utworzonym 2 X 1926 r. gabinecie J. Piłsudskiego, zakończył się okres, w którym gos-podarkę skarbową prowadzono ściśle w ramach zatwierdzonego budżetu55. Drugim, szczególnie eksponowanym przez pom ajową ekipę rządzącą, elementem polityki gospodarczej była stabilizacja waluty.
Utrzymanie kursu złotego na tym samym poziomie uważano za punkt wyjścia poprawy stosunków walutowych. Dzięki pomyślnej koniunkturze gospodarczej na świecie, deklarowaną stabilizację złotego udało się wprowadzić w krótkim czasie. W końcu czerwca władze Banku Polskiego rozpoczęły akcję interwencyjną na korzyść złotego. W rezultacie dużych zakupów dewiz doprow adzono w sierpniu do stabilizacji na poziomie 1 dolar = 9 zł56. Istotny wpływ na sytuację walutową miał fakt, że postępujący od m aja spadek kursu dolara57 spowodował wyzbywanie się przez ludność wcześniej tezauryzowanego złota i w alut58. W związku z tym, już we wrześniu 1926 r. m inister skarbu m ógł poinform ow ać w Sejmie o opanow aniu sytuacji walutowej59.
53 U stąpienie gabin etu p . B a rtla , K W , 25 1X 1926, nr 2 6 4 , s. 1 -2 ; A . W i e r z b i c k i , W sp o m n ien ia ..., ro zd z. 27, k. 64.
54 P rze silen ie rzą d o w e, K W , 26 I X 1926, nr 2 65, s. 22; B. K ., Z f ik c ją c z y b e z fik cji? , K W , s. 5; B . K ., J e szc ze je d n o dośw ia d czen ie, K W , 27 IX 1926, nr 2 66, s. 2; S e n a t zm ien il p ro w izo riu m bu d żeto w e, K W , 2 9 IX 1926, nr 268, s. 1; S. K a u z i k , W y n ik i p r a c n a d b u d żete m na ro k 1926, „ D r o g i N a p ra w y ” 1926, nr 11, s. 5 -7 ; A . W i e r z b i c k i , W spom n ien ia..., r o zd z. 27, k. 64.
55 W arunek ścisłeg o przestrzegania u ch w a lo n y ch b u d żetó w p o sta w ił C . K larn er p o d c z a s r o z m o w y z J. P iłsu d sk im , k tó r y p r o p o n o w a ł m u p rzy jęcie tek i m in istr a sk a rb u . Z o b . A . R a c z y ń s k i , D zie n n ik ..., k. 1413, 1 8 0 1 -1 8 0 2 .
56 A A N , B P , t. 69, k. 3 8 -4 9 , p r o to k o ły p o sied ze ń K o m isji W a lu to w o -E m isy jn ej BP; tam że, t. 23, k. 1 i n.; A rch iw u m P A N w W arszaw ie, M a teria ły C zesław a K larn era, t. 72, S to su n k i sp o łe c zn o -g o sp o d a rc ze w o d ro d zo n ej P o ls c e 1 9 1 8 -1 9 3 9 , rozdz. 9, k. 1 l a —1 lb ; F . M ł y n a r s k i , S ta b iliz a c ja w alu ty, [w:] D zie sięcio lecie P o ls k i O d ro d zo n ej, W arszaw a 1928, s. 889.
57 K u rs ten w ynosił: w m aju - 10,55 zł za 1 d olara, w czerw cu - 10,08 zł, w lipcu - 9 ,18 zł, w sierpniu - 9 zł. Por.: S p ra w o zd a n ie Banku P o lsk ieg o z a ro k 1926, W arszaw a 1927, s. 17, zał. 10.
ss A A N , B P, t. 69, k. 4 1, 4 5 - 4 7 , p ro to k o ły p o sied ze ń K o m isji W a lu to w o -E m isy jn ej BP. 59 C. K l a r n e r , D o ro b e k czterech m iesięc y. D w ie m o w y p ro g ra m o w e , W arszaw a 1926, s. 12. A . W ierzbicki u w ażał, że stab ilizacja z ło te g o b y ła su k cesem p o lity k i J. Z d ziec h o w sk ieg o , k tórą k o n ty n u o w a n o p o maju 1926 r. Por. A . W i e r z b i c k i , W spom nienia..., rozdz. 23, k. 9 3 -9 4 .
Zapas walut i rezerw kruszcowych Banku Polskiego wzrósł ze 126,6 min zł w m aju do 223,4 min zł we wrześniu60. Pozwoliło to na zliberalizowanie reglamentacji dewiz. W sierpniu, a więc niezwłocznie po opanow aniu sytuacji walutowej, przywrócono wolny obrót banknotam i zagranicznymi wewnątrz kraju61. O brót dewizami nadal pozostawiono w wyłącznej gestii Banku Polskiego.
Osiągnięcie stabilizacji waluty było wstępem do rozstrzygnięcia szeregu problemów, wśród których na plan pierwszy wysuwała się sprawa kursu, na jakim należało stabilizować złotego oraz stosunku do napływu do Polski kapitału zagranicznego. Kwestie te rozstrzygano na przełomie 1926 i 1927 r., a efektem podjętych zabiegów była praw na stabilizacja złotego na poziomie 8,91 zł za dolara i otrzymanie przez Rzeczypospolitą pożyczki stabilizacyjnej w październiku 1927 r.62
D la niniejszych rozw ażań istotny jest fakt, że rozmowy w sprawie pożyczki zagranicznej prowadzone przez rząd A. Skrzyńskiego były po zam achu majowym kontynuowane przez kolejne gabinety63.
4 IX 1926 r. po długotrwałych dyskusjach dokonano zmiany statutu Banku Polskiego64. Najważniejsze novum dotyczyło zapisu o rezerwach kruszcowo-dewizowych. Nowy status przewidywał możliwość spadku pokrycia poniżej 30% , co wzmacniało elastyczność rezerw kruszcowo-walutowych Banku. Jednak zejście poniżej 30% pokrycia wymagało zatwierdzonej przez m inistra skarbu uchwały Rady Banku, powziętej większością głosów. Przy pokryciu poniżej 40% Bank zobowiązany był płacić podatek emisyjny. Przepis ten skłaniał więc Bank do utrzym ywania 40% pokrycia jak o minimalnego. M imo to, w razie ewentualnej konieczności obrony złotego, statut Banku Polskiego dawał m u teraz możliwość większej swobody ruchów.
W połowie lat dwudziestych XX w. toczono w Polsce dyskusję na tem at tego, czy jest ona krajem rolniczym, czy przemysłowym. W grudniu 1925 r. Bank G ospodarstw a Krajowego ogłosił konkurs na pracę pt. O programie
60 S p ra w o zd a n ie Banku P o ls k ie g o ..., s. 18; E . R o s e , S p ra w a re ze r w , K W , 10 1X 1926, n r 249, s. 13.
61 D U R P , 1926, nr 86, p o z . 482; E . R o s e , W k ła d y d olarow e, K W , 8 V II 1926, nr 185, s. 10; O b ró t d e w iza m i i w a lu ta m i za g ra n iczn ym i, T H , 27 V III 1926, nr 3 5 , s. 6.
62 Szerzej zo b . m . in.: Z. L a n d a u , P lan...; t e n ż e , P olskie zag ra n iczn e p o ż y c z k i p a ń stw o w e 1 9 1 8 -1 9 2 6 , W arszaw a 1961; Z. L a n d a u , J. T o m a s z e w s k i , K a p ita ły o b ce w P o lsce 1 9 1 8 -1 9 3 9 . M a te r ia ły i d o k u m en ty, W arszaw a 1964; T . M a ł e c k a , K r e d y ty i p o ż y c z k i S ta n ó w Z je d n o c zo n ych A m e r y k i w latach 1 9 1 8 -1 9 3 9 , W arszaw a 1982.
63 A A N , A m b a sa d a R zec zy p o sp o litej P olskiej w L o n d y n ie, t. 641, k . 1 3 6 -1 4 0 , k o p ia ta jn eg o p ism a p o sła p o lsk ieg o w L o n d y n ie d o M S Z nr P. 819 z d n . 19 V 1926 r.; tam że, k . 148, k o p ia ściśle ta jn eg o raportu p o lity c z n e g o n r 16, cz. I p o sła p o lsk ie g o w W a szy n g to n ie J. C iech a n o w sk ieg o z d n. 7 V I 1926 r.; J. M . W a r s z , P o w a żn e ..., k. 1 7 -2 4 .
64 D U R P , 1926, nr 92, p o z. 531; W ., O p ro je k c ie zm ian s ta tu tu B an ku P o lsk ie g o , T H , 2 0 V III 1926, nr 34, s. 1.
gospodarczym Polski. M iał on dać wskazówki, w jakiej kolejności państwo
powinno udzielać pomocy poszczególnym gałęziom gospodarki65. Nagrodzono pracę Ferdynanda Zweiga, który lansował pogląd, że Polska jak o kraj przeludniony, o przewadze ludności wiejskiej, nie jest w stanie utrzym ać się wyłącznie z rolnictwa, a intensyfikacja rolnictwa nie m oże nastąpić bez rozwoju przemysłu, gdyż jej warunkiem jest masowy zbyt. W ostatecznej konkluzji Zweig opowiedział się za koniecznością równomiernego rozwoju obu wielkich działów produkcji66. Wydaje się, że z poglądam i Zweiga utożsamiali się E. Kwiatkowski i C. K larner67.
Jak powiedziano wyżej, rząd uznał za priorytety swego działania rozwój rolnictwa i przemysłu. Wytyczne polityki rolniczej zaprezentował m inister rolnictwa i dóbr państwowych Aleksander Raczyński na konferencji prasowej 21 VIII 1926 r .68 Oświadczył on, że celem działania jego resortu jest stworzenie warunków do opłacalności intensywnej produkcji rolnej. Za najważniejsze działania ministerstwa uznał doprowadzenie do zorganizowania długoterminowego kredytu dla rolnictwa (na który rząd zamierzał m. in. przeznaczyć pewne kapitały z instytucji ubezpieczeniowych) oraz rozwój kredytu krótkoterm inow ego69. W celu usprawnienia handlu zbożem opra-cowywano projekt budowy elewatorów zbożowych70. By poprawić jakość wywożonych produktów Raczyński zapowiedział wydanie zarządzeń o kw a-lifikowanym wywozie niektórych z nich. Ponadto zwrócił uwagę na koniecz-ność ochrony lasów i rozwój oświaty zdrowotnej.
Najpierw rząd podjął działania mające rozwiązać problem kredytów. Jako pierwszy do akcji kredytowania rolnictwa przystąpił Bank Polski.
65 F . Z w e i g , O p ro g ra m ie g o sp o d a rc zy m P o lsk i, W arszaw a 1926, s. III; p o r. W . S u ł -k o w s -k a , D y s-k u sje n a d -k ieru n -k a m i p rze b u d o w y sy ste m u agrarn ego w P o lsce (1 9 1 8 -1 9 3 9 ) , K ra k ó w 1993, s. 109-113; W ł. G .[rabski], P o d zn a k iem „interesu", P H , 1926, z. 2 5, s. 751.
66 F . Z w e i g , O p ro g ra m ie ..., s. 10-13; p o z o sta li n agrod zen i a u to rzy (W . D ia m a n d , S. R o ściszew sk i, B . B alu k iew icz, R . B a tta g lia , H . G rab iań sk i) w y ch o d zili z za ło żen ia , że P o lsk a je st krajem roln iczym , o p to w a li za rozw ojem ty lk o tych gałęzi p rzem ysłu , k tó r e są n iezb ęd n e d la fu n k cjo n o w a n ia roln ictw a.
67 C. K l a r n e r , P rze m y śl i handel w p ie rw szy m dziesięcioleciu n iep o d leg ło ści P o lsk i, W arszaw a 1929, s. 2 6 -2 7 ; P ro g ra m m in istra p rze m y słu i handlu, K W , 18 V I 1926, nr 165, s. 6; C . K l a r n e r , D r o g i sa n a cji fin a n so w e j i g o sp o d a rczej, P H 1926, z. 26, s. 7 8 7 -7 8 8 ; t e n ż e , W sp ra w ie pro g ra m u g o sp o d a rczeg o P o lsk i, tam że, z. 27, s. 810; A A N , P R M , t. 33, k. 5 0 5 -5 0 6 . P r o to k ó ł 4 6 . p osied ze n ia ...
68 W y ty c zn e p o lity k i roln iczej, P H , 1926, z. 35, s. 1 0 2 8 -1 0 2 9 . 69 T a m że, s. 1028.
10 S p ra w a b u d o w y e le w a to r ó w z b o ż o w y c h b y ła sz e r o k o d y sk u to w a n a p rz e z o r g a n y rzą d o w e i p rasę. Z o b . m . in.: A A N , B an k G o sp o d a rstw a K ra jo w eg o , t. 4 , k . 1 0 3 -1 0 4 , 1 5 0 -1 5 1 , 180, p r o to k o ły p o sied ze ń R a d y N ad zorczej B G K ; A . R a c z y ń s k i , D zie n n ik ..., k. 1383-1386; S. K r ó l i k o w s k i , E lew a to ry zb o żo w e, P H , 1926, z. 30, s. 8 8 2 -8 8 6 ; W . H o y e r , B u dow a elew a to ró w w P olsce, R E , 15 I X 1926, nr 18, s. 5 4 7 -5 5 2 ; K . H e j m o w s k i , W sp ra w ie e le w a to r ó w zb o żo w yc h , P H , 1926, z. 34, s. 9 9 0 -9 9 1 .
W ychodząc z założenia, że dla ożywienia rynku wewnętrznego niezbędna jest pomoc dla rolników, przeznaczył 20 min zł na akcję zakupu zboża. Przyznane kredyty miały być również wykorzystane na zakup m ąki, nasion strączkowych, pastewnych i przemysłowych71. W lipcu Państwowy Bank Rolny rozpoczął akcję zaopatrzenia rolnictwa w nawozy sztuczne72. Dostarczał on je rolnikom za pośrednictwem spółdzielni rolniczo-handlowych, banków ludowych i kas gminnych. Rolnicy otrzymywali nawozy na kredyt, którego term in płatności upływał 15 I 1927 r.73 Ponadto Państwowy Bank Rolny udzielał kredytów na zakup zboża siewnego oraz na prowadzenie akcji eksportowej74.
Postulat stabilizacji poziomu cen jako ściśle związany z problemem bilansu handlowego rządy pomajowe uważały za jeden z ważniejszych75. W czerwcu 1926 r. minister spraw wewnętrznych wydał okólnik polecający władzom wojewódzkim czuwanie nad utrzym aniem cen na właściwym poziomie i ściganie wszelkich przejawów nieuzasadnionej zwyżki cen artykułów pierwszej potrzeby76.
31 VIII 1926 r. Prezydent wydał rozporządzenie o zabezpieczeniu podaży przedmiotów powszedniego użytku77. Jego celem było zapobieganie zwyżce cen artykułów rolnych i przemysłowych. Uprawnienia jakie w związku z tym otrzym ał minister spraw wewnętrznych wywołały zaniepokojenie sfer gospodarczych. Ich przedstawiciele byli bowiem zdania, że środki represyjne jakim i rząd próbuje regulować ceny nie dadzą pożądanych rezultatów. Za właściwą drogę, którą powinien on podążać, uważali praw idłowe zor-ganizowanie handlu produktam i rolniczymi78.
W ażnym elementem działań rządu była realizacja ustawy o reformie rolnej z 1925 r. M inister reform rolnych W itold Staniewicz był jej gorącym
71 Finansow anie zb io ró w , P H , 1926, z. 31, s. 913.
12 R o zp o rzą d ze n iem m inistra reform rolnych z 19 V I 1926 r. w p r o w a d z o n o w statu cie P B R zm ian y rozszerzające jeg o m o żliw o ści k red ytow e. Z o b . D U R P , 1926, nr 6 9, p o z . 487; S ta tu i P a ń stw o w eg o B anku R oln ego, R E , 1 V III 1926, nr 15, s. 4 62.
73 K r e d y ty na za k u p n aw o zó w sztu czn ych , P H , 1926, z. 2 9, s. 866; K r e d y ty na n a w o zy sz tu c zn e , R E , 1 VII 1926, nr 15, s. 4 6 0 -4 6 1 ; K r e d y ty na a k cję za o p a trze n ia ro ln ictw a h> n a w o zy sz tu c zn e , P H , 1926, z. 31, s. 9 1 3 -9 1 4 .
74 K r e d y t na z b o ż a siew ne, R E , 1 VIII 1926, nr 15, s. 461; W . H o y e r , K r e d y t na za k u p nasion z b ó ż o zim ych , P H , 1926, z. 36, s. 9 9 8 -9 9 9 ; K r e d y t na e k sp o rt z b o ż a , R E , 15 V III 1926, nr 16, s. 4 0 7 -4 9 8 .
75 H .T .fen n en b aum ], P o lity k a cen, P G , 1926, z. 14, s. 6 8 9 -6 9 0 ; E. R o s e , Z agadnien ie s ta b iliza c ji, K W , 18 VII 1926, nr 195, s. 19; C eny, tam że, 20 VI 1926, nr 167, s. 23.
76 C eny, K W , 13 VI 1926, nr 160, s. 12, 23.
77 D U R P 1926, nr 91, p o z. 527; R z ą d b ęd zie regulow ał ceny, T H , 10 IX 1926, nr 3 7, s. 3. 78 E. R o s e , N iezb ęd n e w yjaśnienie, K W , 6 IX 1926, nr 2 45, s. 13; Z a b e zp ie cze n ie p o d a ż y p rzed m io tó w powszechnego użytku, R E , 15 I X 1926, nr 18, s. 561-562; N o w e p ra w o o zabezpieczeniu p o d a ż y p rz e d m io tó w p o w s ze c h n e g o u ż y tk u , ta m że , 1 X 1926, n r 19, s. 5 9 9 -6 0 0 ; S p ra w a a p ro w iza c ji kraju w p r o d u k ty roln icze, P H , 1926, z. 34, s. 1000.
orędownikiem. W szeregu swoich przemówień w 2 połowie 1926 r. sfor-m ułow ał on zasady przebudowy ustroju rolnego w Polsce79. U znając ustawę z 28 XII 1925 r. o reformie rolnej za praw ną podstawę całości polityki agrarnej rządu, kładł nacisk na akcję komasacyjną, melioracje i likwidację serw itutów80.
Jednocześnie prowadzono prace nad projektem ustawy przemysłowej. E. Kwiatkowski uważał ją za jedno z ważniejszych poczynań rządowych idących w kierunku uzdrowienia życia gospodarczego państw a, ponieważ m iała ona zunifikować prawo przemysłowe na terenie całej Polski81.
Omówione wyżej aspekty polityki gospodarczej rządów polskich bezpo-średnio po zamachu majowym, nie wyczerpują wszystkich istotnych zagadnień z tego zakresu. Wydaje się jednak, że dają obraz głównych kierunków działania gabinetów Kazimierza Bartla. Zarówno Bartel, jak i kierownicy resortów gospodarczych w swych deklaracjach nie odchodzili w zasadzie od tez proponowanych przez rząd Aleksandra Skrzyńskiego. Za podstawowe zasady polityki ekonomicznej uznali równowagę budżetu, stabilizację waluty, utrzym anie dodatniego bilansu handlowego oraz równowagi cen. Zgodnie z zapowiedziami, główne miejsce w poczynaniach rządu zająć miało rolnictwo. M ówiono także o przeprowadzeniu reformy podatkowej oraz wzmocnieniu systemu bankowego. Przedstawiony przegląd działań rządu w okresie od 15 V do 30 IX 1926 r. potwierdza tezę o tym, że nie zamierzał on (przynaj-mniej bezpośrednio po przewrocie) dokonywać istotnych zmian w polityce gospodarczej. Nie był to program autorski rządu K. Bartla. Niemniej w sytuacji politycznej jaka zaistniała po maju 1926 r. przejęcie głównych kierunków polityki gospodarczej po poprzednikach było krokiem najlepszym z możliwych.
W ydaje się, że ostrożne działania rządu na polu gospodarczym miały uspokoić wzburzone zamachem społeczeństwo oraz nastroić przychylnie przedstawicieli kół gospodarczych. Realizacji tych zamierzeń sprzyjała systematycznie popraw iająca się koniunktura. Dlatego w krótkim czasie od objęcia władzy przez sanację mogła ona zaprezentować efekty swej polityki w postaci zrównoważonego budżetu miesięcznego i ustabilizowa-nej waluty.
19 Z ob .: W . S t a n i e w i c z , O p ro g r a m ag ra rn y tv P o lsce i je g o w ykonan ie. M o w y i p rzem ó w ien ia (1 9 2 6 -1 9 2 8 ) , W arszaw a 1928; t e n ż e , D w a la ta d a lsz e j p ra c y n a d p rz e b u d o w ą u stroju rolnego w P o ls c e ( 1 9 2 8 -1 9 2 9 ) , W arszaw a 1930; t e n ż e , P rze b u d o w a u stroju roln ego w P o lsce, W arszaw a 1928.
80 P ro g ra m M in istra R efo rm R oln ych , R E , 15 VII 1926, nr 14, s. 43 3 ; D w a p rze m ó w ie n ia na p o sie d zen iu S ejm u i p rzem ó w ien ie na inauguracyjnym p o sie d zen iu G łó w n ej R a d y N a p r a w y U stroju R oln ego w W a rsza w ie, [w:] W . S t a n i e w i c z , O p ro g ra m ..., s. 7 3 -7 4 , 171.
81 U staw a p rze m y sło w a , K W , 16 I X 1926, nr 2 55, s. 13; K on ferencja w sp ra w ie u sta w y p rz e m y sło w e j, P H , 1926, z. 3 8, s. 1 1 2 6 -1 1 2 7 .
W świetle powyższego stwierdzić zatem m ożna, że teza o stabilizacji jako głównym kierunku polityki gospodarczej prowadzonej bezpośrednio po m aju 1926 r. znajduje swe uzasadnienie.
Oceniając politykę rządów Bartla w sferze gospodarczej wypada zauważyć, że był to okres przejściowy, w którym kontynuowano politykę przedmajową, stabilizowano gospodarkę i ostrożnie badano sytuację polityczną.
Upadek gabinetu Bartla (30 IX 1926) kończył okres, w którym gospodarka skarbow a była prow adzona konsekwentnie, zgodnie z ustawowo zatwierdzo-nym budżetem, a rząd wystrzegał się działań, które mogły stać się podstaw ą do czynienia m u zarzutów o prowadzenie polityki interwencjonizmu p a ń -stwowego.
M a łg o rza ta Ł a p a
L A P O L IT IQ U E D E S T A B IL IS A T IO N D E L ’É C O N O M IE P O L O N A IS E A P R È S LE B O U L V E R S E M E N T D E M A I (15 V - 30 I X 1926)
D a n s la p ério d e du 15 m ai ju sq u ’au 30 septem bre 1926 fo n c tio n n a ie n t en II “nc R ép u b liq u e d e P o lo g n e trois gou vern em en ts d e K azim ierz Bartl. Les d écla ra tio n s du prem ier m inistre et d es directeurs d es ressorts é co n o m iq u es m on traien t q u ’o n a d écla ré co m m e les b ran ch es les p lu s im p o rta n tes d e l ’écon om ie: l’asp iration à l’équilibre d e b u d get et à la sta b ilisa tio n d e valeur; u n bilan p o sitif d e com m erce, l ’éq u ilibre d es prix et la reform e d ’im p ô ts. L a q u e stio n agraire d evrait occu p er une p lace sp éciale dan s la p o litiq u e d u gou vern em en t. O n p arlait aussi d u d év elo p p em en t d e l ’in d ustrie et d e la reform e du systèm e b an caire. L e s d écla ra tio n s du g o u v ern em en t n e se d ifféren ciaien t d e celles p r o p o sé e s par le g o u v ern em en t d e A lek sa n d er S k rzyń sk i, et d a n s la p o litiq u e finan cière o n se basait sur le p rogram m e crée p ar Jerzy Z d ziec h o w sk i. L e g o u v ern em en t n ’a p a s eu in ten tio n (pas d irectem en t après le b o u lv erse m en t) d e faire d es ch a n g em en ts dan s la p o litiq u e éco n o m iq u e et seulem en t d e corriger d es p la n s d es prédécesseurs.
Le 2 a o û t le gou vern em en t a ob ten u d e larges pleins p o u v o irs co n cern a n t la p u b lic a tio n d e s règlem en ts d e lo i. O n a co m m en c é d ’agir d ’u n e m anière con crète au ch am p lég isla tif, n o rm a lisa n t la v ie éco n o m iq u e d e P o lo g n e . Il parait q u e ces a ctivités très p ru d en tes d evraien t calm er la société a gitée par le b ou lversem en t et d isp o ser fa v o ra b lem en t les rep résen tan ts de l ’éco n o m ie . E n réalisant ces elem en ts les p lu s im p ortan ts d e sa p o litiq u e , le g o u v ern em en t a m ené la budget d ’état à l ’équilibre en ju in et en a o û t la sta b ilisa tio n d e valeur était faite au n iveau 1 d o lla r = 9 zł. En estim an t la p o litiq u e éco n o m iq u e du g o u v ern em en t d e Bartl o n p eu t co n sta ter q u e c ’était u n e p erio d e interm édiaire d an s lequel on c o n tin u a it la p o litiq u e d ’o b je t et on an alysait la situ ation p o litiq u e pru d em m en t.
