DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rh20682-7
JANUSZ R. BUDZIŃSKI *
ROSYJSKIE PRZEDSTAWICIELSTWA KONSULARNE
I PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA
W LATACH 1809-1914
ZARYS PROBLEMATYKI
Na początku XIX wieku Cesarstwo Rosyjskie, tak jak i inne ówczesne państwa, posiadało swoich przedstawicieli konsularnych w różnych krajach, z którymi łączyły je stosunki polityczne, gospodarcze i dynastyczne. W tym okresie konsulowie rosyjscy podlegali kierownictwu Kolegium Spraw Za-granicznych (dalej KSZ), które odpowiadało, do czasu powołania w 1802 r.
Ministerstwa Spraw Zagranicznych, za politykę zagraniczną Rosji1. W
swo-jej działalności kierowali się instrukcjami, które były im wręczane przy mianowaniu na placówkę konsularną, co spowodowane było brakiem ofic-jalnego dokumentu określającego ich kompetencje. Ponadto prawa i miejsca wysyłania konsulów były określane przez umowy Cesarstwa Rosyjskiego z innymi państwami.
Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie procesu powstawania podstaw prawnych funkcjonowania rosyjskich przedstawicielstw i przedstawicieli konsularnych w latach 1809-1914. Cezura ta została wybrana nieprzy-padkowo. Obejmuje ona lata panowania ostatnich pięciu Romanowów, kiedy to podjęto prace m.in. nad reorganizacją rosyjskiego systemu administracji państwowej, związanej z kontaktami międzynarodowymi, i co za tym idzie –
Dr hab. JANUSZ R. BUDZIŃSKI – Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotr-kowie Trybunalskim; adres do korespondencji: 90-300 Piotrków Trybunalski, ul. J. Słowackiego 114/118; e-mail: jbudzinski@ujk.edu.pl; ORCID: https://orcid.org/0000-0001-9365-406X.
1 Szerzej o Kolegium Spraw Zagranicznych oraz o zależnościach między Ministerstwem
Spraw Zagranicznych i KSZ zob. w: J.R. BUDZIŃSKI, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji w okresie panowania Mikołaja II (1894-1917). Przemiany organizacyjne, Piotrków Trybunalski 2015, s. 24-48 i 51-52.
kodyfikacją prawa dotyczącego tak działalności centralnych organów, jak i przedstawicielstw zagranicznych. Dodatkowo można zauważyć, że dolna gra-nica (rok 1809) to czas rozpoczęcia prac zmierzających do uporządkowania spraw związanych ze służbą konsularną za panowania Aleksandra I. Z kolei rok 1914 stanowi zamknięcie poruszanej w artykule problematyki, gdyż w czerwcu zawieszono na okres wakacji prace nad reformą służby konsularnej. Wybuch I wojny światowej spowodował, że do kwestii związanych z wprowa-dzaniem zmian w rosyjskim systemie konsularnym nie wrócono.
Jak już zostało wspomnianej, w 1809 r. (3/15 maja2) Aleksander I
za-początkował reformę w kwestiach dotyczących działalności konsularnej. Została wówczas utworzona Ekspedycja Spraw Konsularnych, która była podporządkowana bezpośrednio ministrowi spraw zagranicznych. Jej zada-niem było utrzymywanie kontaktów i prowadzenie korespondencji tak z rosyjskimi przedstawicielami konsularnymi, jak i z przedstawicielami konsularnymi innych państw przebywającymi na terenie Cesarstwa Rosyj-skiego. Ponadto przygotowywała ona instrukcje i nadzorowała ich wyko-nanie, a także rozpatrywała kwestie nagród oraz spraw dotyczących handlu
i żeglugi morskiej3. Pojawienie się Ekspedycji Spraw Konsularnych
spowo-dowało, że sprawy konsularne wyszły spod kierownictwa KSZ.
Na dokument określający zakres działalności przedstawicieli konsular-nych trzeba jednak było poczekać do 1820 r. Wówczas Aleksander I, 25 października/7 listopada 1820 r., zatwierdził Regulamin Konsularny. Od tej chwili na tym oficjalnym akcie państwowym opierała się działalność rosyj-skich przedstawicielstw konsularnych. Dodać można, że w nim po raz pierw-szy wskazano prawa i obowiązki konsulów w sprawach dyplomatycznych,
handlowych i prawnych4. Przede wszystkim obowiązki te zawierały się
w obronie interesów rosyjskiego handlu i praw poddanych rosyjskich za gra-nicą. Wyróżniono cztery kategorie konsulów, które tworzyli konsulowie generalni, konsulowie, wicekonsulowie, sekretarze. Wicekonsulowie mogli być zarówno samodzielnymi urzędnikami w granicach swoich okręgów, jak i młodszymi urzędnikami w konsulatach generalnych i konsulatach.
2 Pierwsza data według obowiązującego w Rosji kalendarza juliańskiego, druga –
obowią-zującego w świecie zachodnim kalendarza gregoriańskiego.
3 Очерк истории Министерства иностранных дел 1802–1902, Санкт-Петербург 1902,
s. 94; А. ШАПКИНА, Образование МИД и деятельность российской дипломатии в первой четверти XIX в., w: Очерки истории Министерства Иностранных Дел России 860–1917 гг., т. 1, s. 256; J.R. BUDZIŃSKI, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji, s. 41-42.
Oprócz Regulaminu Konsularnego obowiązki i miejsca wysyłania kon-sulów określały, tak jak wcześniej, umowy Cesarstwa Rosyjskiego z innymi państwami. Konsulowie byli mianowani na podstawie ukazów cesarskich, uwzględniających sugestie w tej kwestii MSZ. Otrzymywali patenty w
języ-ku rosyjskim i w języjęzy-ku kraju pobytu lub języjęzy-ku francuskim5. Ponadto
kon-sul przed udaniem się na swoją placówkę powinien był otrzymać pozwolenie od rządu (lub monarchy) kraju docelowego na wykonywanie funkcji konsula – tzw. egzekwatur. Za moment przystąpienia do pełnienia obowiązków uznawano chwilę złożenia przysięgi na wierność cesarzowi rosyjskiemu. Po przybyciu na miejsce przeznaczenia konsul był zobowiązany złożyć wizytę przedstawicielom lokalnych władz. Na budynku konsulatu wywieszano flagę konsularną, konsul posiadał również specjalną pieczęć dla poświadczania
dokumentów6.
Regulamin konsularny z 1820 r. szczegółowo wyliczał obowiązki kon-sulów w kwestiach obrony interesów rosyjskiego handlu. Konsulowie winni byli powiadamiać centralę o przypłynięciu i wypłynięciu rosyjskich statków, ich ładunku, przekazywać informacje o opłatach celnych, cenach towarów, kursach weksli itp. Ważnym obowiązkiem było informowanie rosyjskich kupców o lokalnych obyczajach handlowych, cenach, rady w sprawach rea-lizacji zakupu towarów. Ponadto konsulowie mieli sprawować opiekę nad poddanymi rosyjskimi, którzy znaleźli się na terenie im podległym. W razie potrzeby rekomendować ich lokalnym władzom, chronić przed ich samo-wolą, okazywać pomoc w razie choroby, umieszczać w szpitalu, wysyłać do
Rosji marynarzy, których okręty zatonęły7.
Do obowiązków konsulów należało również wydawanie wiz i paszportów poddanym rosyjskim, różnorodnych zaświadczeń, aktów poświadczających zawarcie związku małżeńskiego, narodziny dziecka, śmierć, rozwiązywanie spraw spadkowych i innych. Celem zapisywania aktów, informacji o okrę-tach, pobieranych opłatach konsul był zobowiązany prowadzić sześć ksiąg. Wszystkie konsularne opłaty etatowy konsul przesyłał do skarbu państwa, a nieetatowy, który nie otrzymywał uposażenia od państwa, brał je na swoje potrzeby.
5 Język francuski był w XIX wieku ogólnie przyjęty w stosunkach międzynarodowych. Swą
funkcję języka dyplomacji zaczął tracić dopiero pod koniec XIX wieku na rzecz języków naro-dowych. Problem ten poruszono m.in. w: J.R. BUDZIŃSKI, Piewczeskij Most. Z dziejów dyplo-macji Imperium Rosyjskiego w latach 1802-1914, Piotrków Trybunalski 2017, s. 25-30.
6 А. ШАПКИНА, Образование МИД и деятельность, s. 272; zob. też Б. ГРИГОРЬЕВ,
Повсед-невная жизнь царских дипломатов в XIX веке, Москва 2010, s. 349-350.
Pod koniec panowania Aleksandra I, w 1825 r., Cesarstwo Rosyjskie posiadało 34 konsulaty generalne (19 znajdowało się w Europie, pozostałe w Afryce – Egipt, Azji – Persja, Smyrna, Trapezunt, USA – Filadelfia) oraz
21 konsulatów, 11 wicekonsulatów i trzech agentów konsularnych8.
Następne zmiany dotyczące rosyjskich przedstawicielstw konsularnych nastąpiły za panowania Mikołaja I. Objęły one przede wszystkim szczebel centralny, co związane było z wydanym 10/22 kwietnia 1832 r. ukazem
o reorganizacji centralnego zarządu MSZ9. Powołano Departament
Kontak-tów Wewnętrznych, który odpowiadał za kontakty handlowe z krajami europejskimi i Ameryką. Podlegały mu także kwestie prawne, konsularne,
sprawy kwarantanny10.
Jeśli chodzi o podstawy prawne funkcjonowania rosyjskich przedsta-wicielstw konsularnych w latach rządów Mikołaja I, to działały one na podstawie wspomnianego wyżej Regulaminu konsularnego i umów dwu-stronnych między Cesarstwem Rosyjskim a innymi państwami.
Za panowania Mikołaja I zreorganizowano sieć placówek zagranicznych MSZ, a tym samym zmieniła się ich liczba. Po kończącym w 1829 r. wojnę rosyjsko-turecką pokoju w Adrianopolu rozszerzono sieć rosyjskich
kon-sulatów na Bliskim Wschodzie11. W 1830 r. zostały utworzone nowe
pla-cówki konsularne w Grecji (Saloniki, Dardanele) i Egipcie. W związku z dalszym rozwojem stosunków z państwami leżącymi na Półwyspie Bał-kańskim w 1838 r. otworzono konsulat w Belgradzie oraz przedstawi-cielstwa w Sliwnie, Warnie i Adrianopolu. W 1839 r. utworzono generalne konsulaty w Serbii, w 1842 r. na Korfu, w 1843 r. w Bejrucie (Azja Mniejsza), który swoją jurysdykcją obejmował Syrię i Palestynę, a w 1847 r. w Adrianopolu. W 1846 r. zlikwidowano stanowisko generalnego konsula w Krakowie.
Dodać można, że tylko do 1833 r. powstały 24 konsulaty generalne, 35 konsulatów i 36 wicekonsulatów. Oprócz tego w rosyjskiej służbie konsu-larnej istniały stanowiska komisarzy do spraw handlowych i agentów. Cesar-stwo Rosyjskie posiadało także tzw. nieetatowych konsulów, których
8 Очерк истории Министерства, s. 98; А. ШАПКИНА, Образование МИД и
деятель-ность, s. 272.
9 Reorganizację, do której wówczas doszło, szczegółowo omówiono w: J.R. BUDZIŃSKI,
Mi-nisterstwo Spraw Zagranicznych Rosji, s. 52-57.
10 O obowiązkach konsulów rosyjskich i ich podległości służbowej w tym czasie szerzej zob.
J.R. BUDZIŃSKI, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji, s. 69.
11 Pod tym pojęciem w Cesarstwie Rosyjskim rozumiano obszar Półwyspu Bałkańskiego
ływał spośród lokalnych mieszkańców konsul generalny. Od niego otrzy-mywali patent podpisany przez ministra spraw zagranicznych. Służyli oni w odległych, czasami egzotycznych (z rosyjskiego punktu widzenia) punk-tach świata. Można wymienić tu Wyspy Kanaryjskie, Przylądek Dobrej Na-dziei, Baleary, Szkocję czy Wyspy Alandzkie.
W 1854 r. liczba nieetatowych placówek konsularnych uległa zwięk-szeniu, w związku z czym Cesarstwo Rosyjskie posiadało 86 nieetatowych
konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych12. Spowodowane to było
ograniczeniem środków finansowych na działalność etatowych przedstawi-cielstw. To z kolei spowodowało, że w 1855 r., który był ostatnim rokiem panowania Mikołaja I, liczba etatowych placówek konsularnych uległa zmniejszeniu. Funkcjonowało wówczas 18 konsulatów generalnych, 20 kon-sulatów, 5 wicekonsulatów.
W pierwszych latach panowania Aleksandra II, do 1857 r., Cesarstwo Rosyjskie posiadało 30 konsulatów generalnych, 31 etatowych i 14 nieeta-towych konsulatów, 15 etanieeta-towych i 123 nieetatowe wicekonsulaty i 9 agen-tów konsularnych. Tym samym można stwierdzić, że liczba etatowych, jak i nieetatowych przedstawicielstw konsularnych w porównaniu z 1855 r. uległa zwiększeniu.
W początkowym okresie rządów Aleksandra II pojawił się nowy akt dotyczący działalności i obowiązków rosyjskich przedstawicieli konsular-nych. Był to wydany 23 grudnia 1858/4 stycznia 1859 r. Regulamin dla rosyjskich konsulów w Europie i Ameryce13.
Głównym zadaniem konsulów wszystkich kategorii miała być troska o rosyjski handel i żeglugę w powierzonych im okręgach, a tym samym ochrona handlowych interesów Cesarstwa Rosyjskiego. Aby to osiągnąć, mieli oni służyć pomocą rosyjskim statkom handlowym, pośredniczyć w spo-rach dotyczących spraw handlowych poddanych rosyjskich i nadzorować przestrzeganie praw Rosji wynikających z zawartych przez nią traktatów.
12 Очерк истории Министерства, s. 132; Е. КУДРЯВЦЕВА, В. ПОНОМАРЕВ, Дипломатия
и МИДРоссии во второй четверти XIX в., w: Очерки истории Министерства, s. 337.
13 Полное собрание законов Российской империи (dalej: ПСЗРИ), t. 33, часть 2 1858 г.,
Санкт Петербург 1860, s. 531-553. Regulamin ten obowiązywał jeszcze w 1902 r. Obejmował 111 artykułów i, tak jak wskazywała jego nazwa, obowiązywał tylko konsulów rosyjskich w Eu-ropie i Ameryce. Dla konsulów na Wschodzie, w Persji i w tzw. Lewancie zachowały moc przepisy regulaminu handlowego – zob. Очерк истории Министерства, s. 168; В. ХЕВРОЛИНА, Министерство Иностранных Дел России в период реформ (1856–1878), w: Очерки исто-рии Министерства, т. 1, s. 427-428. Zauważyć należy, że żadne z wymienionych tu opracowań nie przytaczało zapisów wspomnianego Regulaminu handlowego.
Mieli również czuwać nad prawidłowym przygotowaniem dokumentów od strony formalnej, obserwować wypływające statki handlowe, świadczyć pomoc w przypadku rozbicia lub awarii statku.
Równie ważnym zadaniem, jakie stało przed każdym konsulem, była dbałość o dobre imię Cesarstwa Rosyjskiego. W związku z tym wszyscy konsulowie mieli pilnować, aby żaden poddany rosyjski nie naruszył
przy-jętych zobowiązań i nie oszukiwał swoich kontrahentów14. W Regulaminie
wiele uwagi poświęcono również pomocy ze strony konsulów dla rosyjskich
okrętów wojennych15.
Istotnym punktem regulaminu był zapis o obowiązku wysyłania przez konsulów do Ministerstwa Finansów, co cztery miesiące, informacji o rosyj-skiej aktywności handlowej w miejscu podległym ich jurysdykcji, o cenach towarów, kursach weksli, taryfach i traktatach handlowych. Mieli również gromadzić i przesyłać informacje o gospodarce podległego im okręgu. Tym samym można stwierdzić, że obowiązki nałożone w Regulaminie na kon-sulów miały sprzyjać rozszerzeniu działalności handlowej i gospodarczej Cesarstwa Rosyjskiego wszędzie tam, gdzie znajdowały się jego przedsta-wicielstwa konsularne. Podkreślić należy, że sprawozdania o pracy konsu-latów były wysyłane również do Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Regulamin zawierał także tradycyjne zapisy mówiące o ochronie przez konsulów praw poddanych rosyjskich wobec władz lokalnych, pomocy w ra-zie choroby i śmierci, trosce o dra-zieci, które pozostały bez rodziców itp. Okre-ślał także zasady kontaktów konsula z lokalnymi władzami, mówił o sposobie
prowadzenia dokumentacji, zawierał opis pieczęci konsularnej i flagi16.
Regulamin z 1858/1859 r. mógł być zastosowany w ogólnych zapisach również do służby konsularnej na Wschodzie. Ponieważ jednak dochodziły tutaj jeszcze kwestie polityczne, dlatego rosyjscy przedstawiciele konsularni w tym rejonie działali przede wszystkim na podstawie traktatów zawartych przez Cesarstwo Rosyjskie z krajami Wschodu. W kwestiach dotyczących spraw gospodarczych opierali się na Regulaminie handlowym.
W latach 1870-1877 w Ministerstwie Spraw Zagranicznych opracowano projekt nowego Regulaminu konsularnego. Następnie rozesłano go celem konsultacji do ważniejszych konsulów. Wspomnianego regulaminu nie udało się wprowadzić w życie za panowania Aleksandra II, ponieważ rosyjscy przedstawiciele konsularni nie spieszyli się z jego odesłaniem.
14 ПСЗРИ, t. 33, часть 2 1858 г., s. 539-553. 15 Tamże, s. 535-538.
Za panowania Aleksandra II sieć przedstawicielstw zagranicznych przeszła szereg zmian. Związane było to z zadaniami politycznymi i ekonomicznymi, jakie stanęły w tym czasie przed Cesarstwem Rosyjskim. Powołanie nowych lub reorganizacja starych placówek miała te zadania ułatwić. Dotyczyło to przede wszystkim Bałkanów, Bliskiego i Dalekiego Wschodu, Ameryki Łaciń-skiej czy Oceanii. Ważnym czynnikiem, który wpływał na zmiany w obrębie
przedstawicielstw, były też zmiany na mapie politycznej Europy17.
Zwiększenie wpływów politycznych na Bliskim Wschodzie spowodowało konieczność utworzenia nowych konsulatów na podległych władzy tureckiej terenach bałkańskich, Azji Mniejszej i afrykańskich. W związku z powyż-szym na Bałkanach od końca lat pięćdziesiątych XIX wieku zaczęły powstawać nowe placówki konsularne. W 1856 r. utworzono konsulaty w Sarajewie i Szkodrze, w 1857 r. w Warnie i Janinie, w 1859 r. w Mostarze, w 1860 r. na Krecie oraz wicekonsulat w Filippopolu (Płowdiw). W 1872 r. na Bałkanach były już 23 konsulaty wszystkich rang. Miały one przede
wszystkim zadania polityczne – obronę praw prawosławnych chrześcijan18.
Zwiększeniu uległa też liczba konsulatów w basenie Morza Śródziem-nego, Azji Mniejszej i w Afryce. W 1857 r. utworzono wicekonsulaty w Bagdadzie, Batumie, w 1860 r. w Algierze, w 1861 r. w Oranie. W 1866 r. powstał nieetatowy konsulat w Tunisie i konsulaty w Trieście i Wenecji. W 1867 r. utworzono wicekonsulat w Gibraltarze i konsulat w Livorno.
W 1868 r. powołano do życia konsulat w Port Saidzie19. Wszystkie te kroki
podjęto w związku z rozwojem rosyjskiego handlu. Z bardziej egzotycznych miejsc, w których powstały w latach 50., 60. i 70. XIX w. rosyjskie pla-cówki konsularne, można wymienić: wicekonsulaty w Honolulu i na Wyspie św. Heleny (1858 r.), konsulat w Callao (1862 r.), agencje konsularne na
Antylach (1872 r.)20.
Przyłączenie terytoriów na Dalekim Wschodzie wywołało potrzebę bliż-szych kontaktów z Japonią i Chinami oraz utworzenia również tam kon-sulatów. Dzięki porozumieniom z Japonią w 1857 r. utworzono konsulat w Hakodate, w 1871 r. konsulat generalny w Jokohamie, a w 1874 r.
17 Zob. В. ХЕВРОЛИНА, Министерство Иностранных Дел России, s. 411. Chewrolina
wskazuje tu przede wszystkim na zjednoczenie przez Prusy Niemiec i powstanie Cesarstwa Niemieckiego oraz na zjednoczenie Włoch. Jest to niewątpliwie prawda, gdyż oba te procesy spowodowały, że zanikła potrzeba istnienia części rosyjskich przedstawicielstw konsularnych w dawniej samodzielnych państwach niemieckich czy włoskich.
18 В. ХЕВРОЛИНА, Министерство Иностранных Дел России, s. 424. 19 Очерк историиМинистерства, s. 167.
sulat w Nagasaki. Po zawarciu odpowiednich porozumień z Chinami utworzono w 1857 r. konsulat w porcie morskim Tianjin, a także w Urdze (w podległej Chinom Mongolii). W latach 1861-1862 działał rosyjski agent
konsularny w Hankou (Wuchan)21.
W latach 1878-1881 utworzono kilka konsulatów generalnych na obsza-rze tzw. Bliskiego Wschodu: w 1878 r. we Wschodniej Rumelii, w Eobsza-rzerum
i w Salonikach, w 1880 r. w Jerozolimie i w 1881 r. w Jassach22.
W tym miejscu można wspomnieć, że w połowie lat 70. pojawiła się konieczność uporządkowania składu przedstawicielstw zagranicznych i zwięk-szenia środków przeznaczonych na ich funkcjonowanie. Wynikało to między innymi ze zwiększenia zadań, jakie stały przed nimi. 4/16 grudnia 1874 r. minister spraw zagranicznych A. Gorczakow złożył w Radzie Państwa notę O nowych etatach placówek zagranicznych. 20 stycznia/1 lutego 1875 r. Rada Państwa zaopiniowała ją pozytywnie. 4/16 lutego 1875 r.
postanowie-nie Rady zatwierdził Aleksander II23. Tym samym od 1/13 stycznia 1875 r.
wprowadzano nowe etaty i uposażenie dla ambasad i misji, a od 1/13 maja
1875 r. dla konsulatów24.
Za panowania Aleksandra III, na początku lat 80. XIX wieku, Cesarstwo Rosyjskie dysponowało siecią konsularną liczącą 27 etatowych konsulatów generalnych, 46 etatowych i 28 nieetatowych konsulatów, 19 etatowych i 217 nieetatowych wicekonsulatów i 46 nieetatowych agentów konsularnych.
Ponieważ liczba nieetatowych konsulatów przewyższała liczbę etato-wych, rosyjskie MSZ podjęło starania o zmianę tego stanu. Na przeszkodzie w realizacji tych zamiarów niejednokrotnie stawał jednak brak wystarcza-jących środków finansowych. Utworzenie etatowego konsulatu było bowiem możliwe, gdy opłaty, jakie pobierali nieetatowi wicekonsulowie, osiągały w przybliżeniu taki rozmiar, jak wydatki potrzebne na utrzymanie konsula etatowego. W MSZ zdawano sobie sprawę, że nieetatowi konsulowie nie będą angażowali się w obronę interesów rosyjskich, zwłaszcza wtedy, gdy
będą one sprzeczne z ich własnymi25.
21 Tamże.
22 ПСЗРИ, t. 53, часть 3 1878 г., Санкт Петербург 1880, s. 529-533; zob. też Очерк
истории Министерства, s. 167.
23 Kwestia ta została szerzej omówiona w: J.R. Budziński, Ministerstwo Spraw Zagranicznych
Rosji, s. 82-84.
24 ПСЗРИ, t. 50, часть 3 1875 г., s. 46-67.
25 И. РЫБАЧЁНОК, Дипломатическое ведомство и российска дипломатия от берлинского
конгреса до портсмутского мира (1878–1905 гг.), w: Очерки истории Министерства, т. 1, s. 467.
W związku z tym, w miarę możliwości, MSZ starało się wprowadzać roz-wiązania doraźne. Tak było do początku lat 90. XIX wieku. Jako przykład takich działań może posłużyć sytuacja spowodowana likwidacją misji przy miastach hanzeatyckich w 1883 r., która spowodowała, że wzrosło obcią-żenie konsula w Hamburgu. Dlatego zwiększono mu uposaobcią-żenie i dodano do
pomocy wicekonsula26. Wówczas też, po konsultacji z rządem niemieckim,
opracowano rozgraniczenie okręgów konsularnych w Niemczech27. W 1884 r.
utworzono także nowy wicekonsulat w Toruniu, ważny jako punkt obser-wacyjny w pobliżu granicy niemiecko-rosyjskiej.
Na Dalekim Wschodzie Rosja posiadała znacznie mniej placówek konsu-larnych niż w Europie. Od stycznia 1882 r. pojawiły się konsulaty rosyjskie
w Chinach, w miejscowościach Wuhan, Fuzhou, Turfan28. Port rzeczny
w Wuhan i port morski w Fuzhou były ważne jako ośrodki wywozu herbaty oraz z racji ulokowania tam fabryk przez kilka rosyjskich firm.
Rozwój stosunków z Japonią spowodował potrzebę posiadania tam lep-szej sieci placówek konsularnych. Mimo dostrzegania tego problemu Rosja posiadała tylko wicekonsula w Jokohamie i konsula w Nagasaki.
Jeśli chodzi o Azję, to w 1884 r. pojawiło się jeszcze przedstawicielstwo dyplomatyczne w Seulu, wicekonsul w Czemulpo oraz agenci konsularni w miastach portowych. W 1886 r. pierwszy dragoman przy misji pekińskiej otrzymał miano konsula generalnego. Z kolei 28 marca 1890 r. utworzono
konsulat w Singapurze, który był ważnym portem dla handlu rosyjskiego29.
Cesarstwo Rosyjskie posiadało nielicznych przedstawicieli w Ameryce Północnej i Południowej. W 1883 r. utworzono nieetatowy konsulat w Port-land w USA, w 1886 r. nieetatowemu konsulowi Rosji w Buenos Aires nadano rangę konsula generalnego w Argentynie. W 1886 r. w Urugwaju powołano nieetatowego konsula w Montevideo. Spowodowane to było
poja-wieniem się tam rosyjskich statków handlowych30.
W 1890 r. utworzono konsulat w Dżuddzie. Oficjalnie miało to zapewnić obsługę poddanych rosyjskich wyznających islam w ich drodze do Mekki. Jednak ważniejszym powodem było to, że przedstawiciel rosyjski w tym porcie mógł prowadzić obserwację rozwoju kolonii mocarstw europejskich w basenie Morza Czerwonego.
26 ПСЗРИ, Собрание третие, t. 3, 1883 г., Санкт Петербург 1886, s. 232. 27 И. РЫБАЧЁНОК, Дипломатическое ведомство, s. 467.
28 ПСЗРИ, Собрание третие, t. 2, 1882 г., Санкт Петербург 1886, s. 25.
29 Rosyjska historyk Irina Rybaczenok wskazuje tu m.in. na fakt przewozu przez statki
rosyj-skiej Floty Ochotniczej herbaty o wartości ponad 12 mln rubli; zob. И. РЫБАЧЁНОК, Диплома-тическое ведомство, s. 468.
Działalność placówek konsularnych została w 1893 r. zorganizowana na nowych zasadach, określonych w zatwierdzonej przez Aleksandra III 8/20
czerw-ca 1893 r. Taryfie opłat konsularnych31. Weszła ona w życie od 1 stycznia 1894 r.
W ostatnim roku panowania Aleksandra III Cesarstwo Rosyjskie
posia-dało 25 konsulatów generalnych, 62 konsulaty i 24 wicekonsulaty32.
Kolejny car, Mikołaj II, obejmując w 1894 r. tron, miał do dyspozycji sieć konsulatów usytuowanych w najważniejszych miejscach świata. Ich funkcjo-nowanie oparte było ma ustalonym w 1858 r./1859 r. Regulaminie dla konsu-lów w Europie i Ameryce i jego późniejszych modyfikacjach z 1875 i 1893 r.33
Do opracowywania zmian dotyczących funkcjonowania przedstawicielstw zagranicznych przystąpiono dopiero w 1907 r., kiedy powołano specjalne komisje, obradujące z przerwami do 1914 r. Zajęły się one sprawami zwią-zanymi z zasadami odbywania służby konsularnej, zmianami dotyczącymi etatów konsularnych i działalności konsulów. W maju 1914 r. powołano z kolei komisję międzyresortową, a tworzyli ją przedstawiciele MSZ, Skarbu Państwa, Ministerstwa Handlu i Przemysłu, Kontroli Państwowej, Osobistej Kancelarii Jego Cesarskiej Mości, Kancelarii Państwa. Efektem jej prac było opracowanie wstępnego projektu zmian w organizacji etatów placówek
zagranicznych MSZ34, który opierał się na dotychczas obowiązujących
prze-pisach, ale gruntownie je modyfikował. Zawierał m.in. podział placówek zagranicznych MSZ na dyplomatyczne i konsularne, rangę kierowników tychże placówek, zadania stojące przed ambasadami, misjami, konsulatami, agencjami dyplomatycznymi. Zawierał również opis czynności, które mieli
wykonywać przedstawiciele konsularni35. Na przeszkodzie jego
wprowa-dzeniu stanął jednak wybuch I wojny światowej.
31 ПСЗРИ, Собрание третие, t. 13, 1893 г., Санкт Петербург 1897, s. 437. Omówienie
naj-ważniejszych zapisów Taryfy opłat konsularnych oraz prac nad nią znajduje się w: J.R. BUDZIŃ-SKI, Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji, s. 93-95.
32 Очерк истории Министерства, s. 181-182; И. РЫБАЧЁНОК, Дипломатическое
ведом-ство..., s. 466.
33 „Ежегодник МИД”, 1897, t. 34, s. 187. Informacje o obowiązkach etatowych i
nieetato-wych konsulów, ich uposażeniu i organizacji służby, wzory dokumentów, wysokości opłat można też znaleźć w oficjalnym dokumencie opublikowanym przez rosyjskie MSZ w 1912 r. – zob. Свод распоряжений Министерства иностранных дел по Департаменту Личного Состава и Хозяйственных Дел,С. Петербург 1912, s. 9-36.
34 Szerzej problem działalności komisji zajmujących się reorganizacją służby konsularnej
i zasad jej funkcjonowania został przedstawiony w: J.R. BUDZIŃSKI, Ministerstwo Spraw Zagra-nicznych Rosji, s. 202-213, 223-228, 251-261.
35 Архив Внешней Политики Российской Империи (dalej АВПРИ), фонд (dalej ф.) 159,
Департамент Личного Состава и Хозяйственных Дел (dalej ДЛСиХД), опись (dalej оп.) 731, дело (dalej д.) 21, листок (dalej л.) 175.
Jeśli chodzi o zmiany, dotyczące usytuowania przedstawicielstw konsu-larnych, ich statusu, zwiększenia lub zmniejszenia ich składu, to przeprowa-dzano je głównie ze względu na zmieniającą się sytuację polityczną, na wzrost znaczenia jakiegoś państwa czy intensyfikację polityki prowadzonej przez Rosję w danym regionie świata. Rzecz dotyczyła zazwyczaj podniesienia bądź obniżenia rangi danej placówki czy też jej likwidacji lub przeniesienia. Pro-pozycję zmian zgłaszał minister spraw zagranicznych do rozpatrzenia Radzie Państwa, a ta po ewentualnej aprobacie przedstawiała do zatwierdzenia wład-cy. Po 1906 r. w ten proces została jeszcze włączona Duma Państwowa.
Za panowania Mikołaja II, w okresie od 1895 r. do wybuchu I wojny światowej, do takich zmian dochodziło wielokrotnie. Dotyczyły one placó-wek w krajach Europy, Dalekiego Wschodu, Azji Środkowej, Afryki i Ame-ryki Północnej.
W 1896 r. zatwierdzono m.in. etat wicekonsulatu w Sofii, a także utwo-rzono konsulaty generalne w Szanghaju i w Bagdadzie oraz konsulat w Isfa-hanie. W 1897 r. utworzono przedstawicielstwo w Maroku i w Syjamie. W 1898 r. zmieniono etaty generalnych konsulatów w Berlinie i Wiedniu,
przeniesiono wicekonsulat z Brindisi do Bari36 oraz utworzono konsulat na
Malcie. W 1899 r. powołano do życia konsulat w Hongkongu, jako powód podając zwiększenie roli miasta i portu w polityce i handlu brytyjskim na Wschodzie oraz jako ważnego punktu połączeń morskich z portami całego
świata37. W tym samym roku utworzono także stanowisko konsula w
Kana-dzie38. W 1900 r. utworzono generalne konsulaty w Bombaju, a w 1901 r.
w Buszehrze nad Zatoką Perską. Kolejne zmiany przyniósł rok 1902, kiedy to przekształcono wicekonsulat w Jokohamie w konsulat, a także utworzono konsulat w Mitrovicy, co miało wpłynąć na uzyskiwanie przez Rosję
dokład-nych informacji z regionu39.
36 Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения
кре-дитов по смете расходов Министерства иностранных дел, С. Петербург 1909, s. 79-80. Rosyjskie MSZ podało dwa powody przenosin konsulatu. Pierwszym była zwiększona liczba rosyjskich pielgrzymów, którzy przybywali do Bari celem złożenia hołdu relikwiom czczonego przez prawosławie cudotwórcy Mikołaja. Ponieważ byli wykorzystywani przez miejscową lud-ność, w MSZ uznano, że należy zapewnić im opiekę rosyjskiej placówki konsularnej. Jako drugi powód podano to, że w Brindisi Rosja nie miała interesów handlowych, a Bari było czterokrotnie większe od Brindisi. Zob. tamże.
37 Tamże, s. 82.
38 Miejsca usytuowania konsulatu nie podano, co było częstą praktyką w publikowanych przez
MSZ rozporządzeniach dotyczących placówek zagranicznych, ograniczano się tylko do podania kraju.
39 Chodziło o sytuację polityczną w wilajetach tureckich, związaną z podejmowanymi wspólnie
przez Rosję i Austro-Węgry działaniami odnośnie do tzw. reform w Macedonii; zob. И. РЫБА-ЧЁНОК, Закат великой державы. Внешняя политика России на рубеже XIX-XX вв.: цели,
W 1902 r. Cesarstwo Rosyjskie posiadało 29 konsulatów generalnych, 69 konsulatów, 39 wicekonsulatów (z czego 12 wicekonsulów przy konsula-tach generalnych i konsulakonsula-tach), co stanowiło łącznie 173 etatowe placówki za granicą. Oprócz tego Rosja posiadała powyżej 300 nieetatowych
kon-sulów, wicekonsulów i agentów konsularnych40.
W 1903 r. ze względu na rosnącą rolę koreańskiego portu Fusan, stają-cego się centrum japońskiego handlu i działalności politycznej Japonii, przeniesiono tam konsulat z Masampo, które utraciło swoje znaczenie punktu
obserwacyjnego działalności floty wojennej Japonii41. W 1906 r., w związku
z uzyskaniem pełnej niepodległości przez Norwegię, utworzono m.in. przed-stawicielstwo konsularne w Christianii. W 1908 r. w Mandżurii utworzono sieć placówek w randze konsulatów generalnych w Harbinie i Mukdenie, konsulatów w Kirinie, Cycykarze i Dalnym, wicekonsulatu w
Kuan-chengtze42. W 1910 r. przekształcono generalny konsulat w Maroku w misję.
W tym samym roku pojawiły się również konsulat w Pradze i generalny konsulat w Teheranie. W 1911 r. m.in. przeniesiono konsulat generalny z Amsterdamu do Rotterdamu. W 1912 r. utworzono konsulat generalny w Kalkucie, a zlikwidowano w Bombaju, oraz utworzono konsulaty w Kan-tonie i w Kobdo. W 1913 r. przekształcono konsulat w Urdze w konsulat generalny w Mongolii, z kolei misję w Maroku przekształcono w agencję
dyplomatyczną i konsulat generalny43. W 1914 r. pojawił się jeszcze
kon-sulat generalny w Albanii, co związane było z przyznaniem przez mocarstwa na konferencji pokojowej w Londynie niepodległości Albanii po wojnach bałkańskich lat 1912-1913. Ponieważ powołano wówczas Międzynarodową
задачи и методы, Москва 2012, s. 195-197. Rybaczenok, w odróżnieniu od urzędowego wy-dawnictwa Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения кредитов по смете расходов Министерства иностранных дел z 1909 r., jako datę otwarcia konsulatu w Mitrovicy podaje rok 1903. Być może jest to błąd drukarski.
40 Zob. Очерк истории Министерства, s. 206. 41 Zob. Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения кредитов по смете расходов Министерства иностранных дел, С. Петербург 1909, s. 99. 42 АВПРИ, ф. 159 ДЛСиХД, оп. 731, д. 21, л. 289-290; Сборник законоположений и ин-ных титулов, служащих основанием назначения кредитов по смете расходов Министер-ства иностранных дел, С. Петербург 1909, s. 69-113; Очерк истории МинистерМинистер-ства, s. 205; Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения кредитов по смете расходов Министерства иностранных дел, С. Петербург 1909, s. 112-113. O rosyj-skich placówkach konsularnych zob. С. ЧИРКИН, Двадцать лет службы на Востоке. Записки царского дипломата, Москва 2006, passim.
43 Krok ten spowodowany był uznaniem przez Rosję Maroka za strefę wpływów francuskich,
w związku z czym obniżono rangę przedstawicielstwa z misji do agencji i jednocześnie utwo-rzono placówkę konsularną w randze konsulatu generalnego.
Komisję Kontrolną, która miała sprawować kontrolę nad terenami nowego państwa, konsul generalny miał być jednocześnie komisarzem ze strony
rosyjskiej44. Również w 1914 r. wicekonsulaty w Adrianopolu, Jaffie i
Wa-nie przekształcono w konsulaty i utworzono m.in. konsulat w Bukareszcie45.
Podsumowując powyższe rozważania, można stwierdzić, że rosyjskie przedstawicielstwa konsularne początkowo funkcjonowały na mocy porozu-mień między Cesarstwem Rosyjskim a innymi państwami. Z upływem czasu i w związku z rozwojem stosunków handlowych wypracowane zostały ofic-jalne dokumenty (Regulamin konsularny, Regulamin handlowy, Taryfa opłat konsularnych), na których podstawie rosyjskie placówki konsularne prowa-dziły swoją działalność. Rozlokowanie przedstawicielstw konsularnych było związane początkowo z interesami ekonomicznymi państwa rosyjskiego, a w późniejszym czasie także z działalnością gospodarczą poddanych rosyj-skich. Kolejnym czynnikiem, zwłaszcza w drugiej połowie XIX i na po-czątku XX wieku, było również upowszechnienie się wyjazdów zagranicz-nych w społeczeństwie rosyjskim. Nie należy także zapominać o powstawa-niu nowych państw. To spowodowało otwieranie rosyjskich przedstawi-cielstw konsularnych w nowych miejscach Europy i świata.
BIBLIOGRAFIA ARCHIWALIA
Архив Внешней Политики Российской Империи, фонд 159 Департамент Личного Состава и Хозяйственных Дел, опись 731, дело (dalej д.) 18, 1868-1898; д. 21; д. 28 [Arkhiv Vneshney Politiki Rossiyskoy Imperii, fond 159 Departament Lichnogo Sostava i Khozyay-stvennykh Del, opis’ 731, delo (dalej d.) 18, 1868-1898; d. 21; d. 28].
WYDAWNICTWA ŹRÓDŁOWE
Полное собрание законов Российской империи (dalej ПСЗРИ). Собрание второе, т. 33, часть 2 1858 г., Санкт Петербург 1860 [Polnoye sobraniye zakonov Rossiyskoy imperii (dalej PSZRI). Sobraniye vtoroye, t. 33, chast’ 2 1858 g., Sankt Peterburg 1860].
44 Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения
креди-тов по смете расходов Министерства иностранных дел, Петроград 1915, s. 58. Zob. też: M. TANTY, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa 2003, s. 84-87; J. SKOWRONEK, M. TANTY, T. WASILEWSKI, Słowianie południowi i zachodni VI-XX wiek, Warszawa 2005, s. 449-450; S.K. PAVLOWITCH, Historia Bałkanów (1804-1945), przeł. J. Polak, Warszawa 2009, s. 242-243.
45 Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения
креди-тов по смете расходов Министерства иностранных дел, Петроград 1915, s. 25-63; А. И ГНА-ТЕВ, Е. КОСТРИКОВА, Дипломатия и деятельность МИД России от окончания войны с Япони-ей до февральской революции (1905-1917 гг.), w:Очерки истории Министерства, s. 548-549.
ПСЗРИ, Собрание второе, т. 50, часть 3 1875 г., Санкт Петербург 1877 [PSZRI, Sobraniye vtoroye, t. 50, chast’ 3 1875 g., Sankt Peterburg 1877].
ПСЗРИ, Собрание второе, т. 53, часть 3 1878 г., Санкт Петербург 1880 [PSZRI, Sobraniye vtoroye, t. 53, chast’ 3 1878 g., Sankt Peterburg 1880].
ПСЗРИ, Собрание третие, т. 2, 1882 г., Санкт Петербург 1886 [PSZRI, Sobraniye tretiye, t. 2, 1882 g., Sankt Peterburg 1886].
ПСЗРИ, Собрание третие, т. 3, 1883 г., Санкт Петербург 1886 [PSZRI, Sobraniye tretiye, t. 3, 1883 g., Sankt Peterburg 1886].
ПСЗРИ, Собрание третие, т. 13, 1893 г., Санкт Петербург 1897 [PSZRI, Sobraniye tretiye, t. 13, 1893 g., Sankt Peterburg 1897].
Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения кредитов по смете расходов Министерства иностранных дел, С. Петербург 1909 [Sbornik zakono-polozheniy i innykh titulov, sluzhashchikh osnovaniyem naznacheniya kreditov po smete raskhodov Ministerstva inostrannykh del, S. Peterburg 1909].
Сборник законоположений и инных титулов, служащих основанием назначения кредитов по смете расходов Министерства иностранных дел, Петроград 1915 [Sbornik zakono-polozheniy i innykh titulov, sluzhashchikh osnovaniyem naznacheniya kreditov po smete ras-khodov Ministerstva inostrannykh del, Petrograd 1915].
Свод распоряжений Министерства иностранных дел по Департаменту Личного Состава и Хозяйственных Дел, С. Петербург 1912 [Svod rasporyazheniy Ministerstva inostrannykh del po Departamentu Lichnogo Sostava i Khozyaystvennykh Del, S. Peterburg 1912]. „Ежегодник МИД”, 1897, t. 34 [„Yezhegodnik MID”, 1897, t. 34].
OPRACOWANIA
BUDZIŃSKI Janusz R., Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rosji w okresie panowania Mikołaja II (1894-1917). Przemiany organizacyjne, Piotrków Trybunalski: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia 2015.
BUDZIŃSKI Janusz R., Piewczeskij Most. Z dziejów dyplomacji Imperium Rosyjskiego w latach 1802-1914, Piotrków Trybunalski: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwer-sytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Filia 2017.
PAVLOWITCH Stevan K., Historia Bałkanów (1804-1945), przeł. Jędrzej Polak, Warszawa: Wy-dawnictwa Uniwerstytetu Warszawskiego 2009.
SKOWRONEK Jerzy, TANTY Mieczysław, WASILEWSKI Tadeusz, Słowianie południowi i zachodni VI-XX wiek, Warszawa: Książka i Wiedza 2005.
TANTY Mieczysław, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Warszawa: Książka i Wiedza 2003. ГРИГОРЬЕВ Борис, Повседневная жизнь царских дипломатов в XIX веке, Москва: Молодая
гвардия 2010 [GRIGORYEV Boris, Povsednevnaya zhizn’ tsarskikh diplomatov v XIX veke, Moskva: Molodaya gvardiya 2010].
ИГНАТЕВ Анатолий, КОСТРИКОВА Елена, Дипломатия и деятельность МИД России от окончания войны с Японией до февральской революции (1905-1917 гг.) [IGNATEV Ana-toliy, KOSTRIKOVA Yelena, Diplomatiya i deyatel’nost’ MID Rossii ot okonchaniya voyny s Yaponiyey do fevral’skoy revolyutsii (1905-1917 gg.)], w: Очерки истории Министер-ства Иностранных Дел России 860-1917 гг., т. 1, ред. Александр Сахаров, Москва: ОЛМА-Пресс 2002, s. 548-549 [Ocherki istorii Ministerstva Inostrannykh Del Rossii 860-1917 gg., t. 1, red. Aleksandr Sakharov, Moskva: OLMA-Press 2002, s. 548-549].
КУДРЯВЦЕВА Елена, ПОНОМАРЕВ Валерий, Дипломатия и МИД России во второй четверти XIX в. [KUDRYAVTSEVA Yelena, PONOMAREV Valeriy, Diplomatiya i MID Rossii vo vtoroy chetverti XIX v.], w: Очерки истории Министерства Иностранных Дел России 860-1917 гг., т. 1, ред.
Александр Сахаров, Москва 2002, s. 290-350 [Ocherki istorii Ministerstva Inostrannykh Del Rossii 860-1917 gg., t. 1, red. Aleksandr Sakharov, Moskva: OLMA-Press 2002, s. 290-350]. Очерк истории Министерства иностранных дел 1802-1902, Санкт-Петербург:
Товарище-ство Р. Голике и А. Вильборг 1902 [Ocherk istorii Ministerstva inostrannykh del 1802-1902, Sankt-Peterburg: Tovarishchestvo R. Golike i A. Vilborg 1902].
РЫБАЧЁНОК Ирина, Дипломатическое ведомство и российска дипломатия от берлинского конгреса до портсмутского мира (1878-1905 гг.) [RYBACHONOK Irina, Diplomaticheskoye vedomstvo i rossiyska diplomatiya ot berlinskogo kongresa do portsmutskogo mira (1878-1905 gg.)], w: Очерки истории Министерства Иностранных Дел России 860-1917 гг., т. 1, ред. Александр Сахаров, Москва 2002 s. 438-514 [Ocherki istorii Ministerstva Inostrannykh Del Rossii 860-1917 gg., t. 1, red. Aleksandr Sakharov, Moskva: OLMA-Press 2002, s. 438-514]. Рыбачёнок Ирина, Закат великой державы. Внешняя политика России на рубеже XIX-XX вв.:
цели, задачи и методы, Москва: РОССПЭН 2012 [RYBACHONOK Irina, Zakat velikoy derzhavy. Vneshnyaya politika Rossii na rubezhe XIX-XX vv.: tseli, zadachi i metody, Mos-kva: ROSSPEN 2012].
Турилова Светлана, Из истории структуры МИД Российской Империи, „Дипломатический Вестник” 1993, nr 1-2, s. 69-75 [TURILOVA Svetlana, Iz istorii struktury MID Rossiyskoy Imperii, „Diplomaticheskiy Vestnik” 1993, nr 1-2, s. 69-75].
ХЕВРОЛИНА Виктория, Министерство Иностранных Дел России в период реформ (1856-1878) [KHEVROLINA Viktoriya, Ministerstvo Inostrannykh Del Rossii v period reform (1856-1878)], w: Очерки истории Министерства Иностранных Дел России 860-1917 гг., т. 1, ред. Алек-сандр Сахаров, Москва 2002, s. 351-437 [Ocherki istorii Ministerstva Inostrannykh Del Rossii 860-1917 gg., t. 1, red. Aleksandr Sakharov, Moskva: OLMA-Press 2002, s. 351-437].
ШАПКИНА Алла, Образование МИД и деятельность российской дипломатии в первой четвер-ти XIX в. [SHAPKINA Alla, Obrazovaniye MID i deyatel’nost’ rossiyskoy diplomatii v pervoy chet-verti XIX v.], w: Очерки истории Министерства Иностранных Дел России 860-1917 гг., т. 1, ред. Александр Сахаров, Москва 2002, s. 239-289 [Ocherki istorii Ministerstva Inostrannykh Del Rossii 860-1917 gg., t. 1, red. Aleksandr Sakharov, Moskva: OLMA-Press 2002, s. 239-289]. ЧИРКИН Сергей, Двадцать лет службы на Востоке. Записки царского дипломата, Москва:
Русский путь 2006 [CHIRKIN Sergey, Dvadtsat’ let sluzhby na Vostoke. Zapiski tsarskogo diplomata, Moskva: Russkiy put’ 2006].
ROSYJSKIE PRZEDSTAWICIELSTWA KONSULARNE I PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA
W LATACH 1809-1914: ZARYS PROBLEMATYKI S t r e s z c z e n i e
W artykule ukazano w zarysie powstawanie podstaw prawnych funkcjonowania rosyjskich przedstawicielstw konsularnych (Regulamin konsularny, Regulamin handlowy, Taryfa opłat konsularnych) w latach panowania ostatnich pięciu Romanowów. Przedstawiono także rozmiesz-czenie, liczbę i rodzaje placówek konsularnych. Ponadto zwrócono uwagę na czynniki wpły-wające na zmianę ich ulokowania oraz na ich likwidację bądź utworzenie (działalność gospodar-cza poddanych rosyjskich, upowszechnienie się wyjazdów zagranicznych wśród społeczeństwa rosyjskiego, powstawanie nowych państw). Wskazano również na podległość organizacyjną przed-stawicielstw konsularnych właściwym organom centralnym Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Słowa kluczowe: Cesarstwo Rosyjskie XIX-XX wieku; dyplomacja; placówki konsularne; akty
RUSSIAN CONSULAR MISSIONS AND LEGAL GROUNDS FOR THEIR OPERATION
IN THE YEARS 1809-1914: AN OUTLINE
S u m m a r y
The article presents an outline of forming the legal grounds for the operation of Russian consular missions (Consular rules, Commercial rules, Consular fees) during the rule of the last five Romanovs. The number, kinds and locations of consular missions were also presented. In addition, the work points out to factors which decided about relocation, liquidation or opening of new missions (economic activity of Russian subjects, popularisation of foreign travel among the Russian society, formation of new countries). The article also refers to the organisational sub-ordination of consular missions to the respective central organs of the Ministry of Foreign Affairs.
