WhADYShAW MAKARSKI •
TERLECCY
Nazwisko Terlecki z liczb 3338 nosicieli ustalonych na podstawie danych PESEL z roku 1990 opublikowanych w SNowniku nazwisk wspóNcze nie w
Pol-sce u!ywanych1 (dalej skrót SNWsp.) mie ci si! w 9-stopniowej skali
frekwen-cji nazwisk polskich, zaproponowanej przez JarosNawa Macieja Zawadzkiego w rozprawie 1000 najpopularniejszych nazwisk w Polsce z 2002 roku, na 5. miejscu w grupie mian o redniej cz!stotliwo ci2. Znajduje si! ono jednak poza ich tytuNowym zestawem, który zawiera si! w granicach od ponad 203 tysice notacji dla Nowaka na pierwszym miejscu do ponad 5 tysi!cy dla
Win-nickiego na tysicznej pozycji. W stosunku do ogóNu okoNo 35 milionów
Pola-ków branych pod uwag! w powy"szych opracowaniach nominacja Terlecki przypada przeci!tnie raz na 10 tysi!cy Polaków3. Ze swym przyrostkiem -cki, genetycznie -ski, wpisuje si! w najliczniejsz grup! nominacji, która ogarnia ponad 1/3 caNego zbioru wspóNczesnych nazwisk polskich, w czym zdecydo-wana mniejszo # – okoNo 1/6 to formy na -cki4.
Badane nazwisko jest wyra$nie zaznaczone w polskiej przestrzeni kulturo-wej: przykNadowo jako miano poetki Anny Terleckiej z Schugtów (1810-1835), dwóch prozaików: Olgierda Terleckiego (1922-1986) i WNadysNawa Lecha
Prof. dr hab. WhADYShAW MAKARSKI – kierownik Katedry J!zyka Polskiego KUL; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana PawNa II, Katedra J!zyka Polskiego, Al. RacNawickie 14, 20-950 Lublin.
1
Wyd. K. R y m u t, t. IX, Kraków 1994, s. 522.
2
Warszawa 2002, s. 7, 31, 292-303.
3
Jak stwierdza Zawadzki (tam"e, s. 33, przypis 6), w SNWsp. (t. I, Kraków 1992, s. VI) okoNo 8% "yjcych obywateli Polski nie byNo jeszcze uwzgl!dnionych w bazie danych PESEL, a tym samym w sNowniku.
4
Tam"e, s. 43-44. Obliczenie na podstawie 1000 nazwisk, które jednak wydaje si! repre-zentatywne dla ich ogóNu; tam komentarz do ustale% innych autorów na ten temat.
Terleckiego (1933-1999), literaturoznawcy Tymona Terleckiego (1905-2000)5, wspóNczesnego publicysty i re"ysera filmowego Mariana Terleckiego (1954-2010), malarza Alfreda Terleckiego (1883-1973) oraz innych mniej lub wi!cej znanych obecnie postaci "ycia publicznego6. Z odlegN przeszNo ci wi"e si! osoba biskupa Cyryla Terleckiego, zmarNego w 1607 roku, wspóNtwórcy i pro-pagatora unii brzeskiej, który w 1595 roku wspólnie z Hippacym Pociejem zaprzysi!gaN uni! w Rzymie, a w nast!pnym roku ogNosiN j w Brze ciu Litew-skim na synodzie z udziaNem przedstawicieli ko cioNa katolickiego7.
Interesujce nas nazwisko nie znalazNo dotychczas nale"ytej wykNadni. W syntetycznym opracowaniu nazwisk Polaków u Kazimierza Rymuta zostaNo potraktowane jako wtórne do nazwiska Terlicki, wyprowadzanego od nazwy miejscowo ci Terliczka w pow. rzeszowskim8. Cho# tego rodzaju zmiana nazwiska generalnie jest mo"liwa jako przejaw wyrównania do bardziej po-pularnego typu morfologicznego, to w tym wypadku przeksztaNcenie formy
Terlicki, reprezentujcej wyrazisty model nazewniczy, por. Balicki, Krasicki,
Malicki, Wolicki9 itd., na Terlecki nie miaNoby takiego uzasadnienia. Geneza badanego nazwiska jest inna, co m.in. uzasadnia podj!cie bada% nad jego ciwym rodowodem.
Pozostajc przy nadrz!dnej dyrektywie podejmowania analizy mian do-tychczas niezetymologizowanych lub zinterpretowanych niewNa ciwie, zaj-Nem si! tym nazwiskiem zainspirowany rozmow z pani prof. Nin Taylor-Terleck z Oksfordu, wdow po wspomnianym wy"ej znanym polskim te-atrologu, esei cie i historyku literatury Tymonie Terleckim, urodzonym w Przemy lu w roku 1905, dziaNajcym przed II wojn wiatow w Polsce, po-tem we Francji, USA i w Anglii, zmarNym w Londynie w roku 2000. Roz-mowa dotyczyNa rodowych korzeni tego badacza. Z archiwalnych bada% jego maN"onki daNo si! ustali# protoplast! rodu z 2. poNowy XIX wieku – wNa ci-ciela podjarosNawskiej wsi O"a%sko, dzi O"a%sk, odnotowanego przez
SNow-nik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sNowia"skich z 1886
5
Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. J. Krzy"anowski, od 1976 Cz. Her-nas, t. II, Warszawa 1985, 474-475.
6
Who is who w Polsce. Encyklopedia biograficzna z !yciorysami znanych Polek i Polaków, wyd. III uzupeNnione, Zug, Schweiz, s. 4323-4324.
7
Wielka encyklopedia PWN, red. J. Wojnowski, t. XXVII, Warszawa 2005, s. 341.
8
Nazwiska Polaków. SNownik historyczno-etymologiczny, t. II, Kraków 2001, s. 605.
9
Balicki, SNWsp., t. I, Kraków 1992, s. 141; Krasicki, tam"e, t. V, Kraków 1993, s. 262-263;
roku jako Mar. Terlecki10. Te dane wyznaczyNy mi odpowiedni dukt badawczy na temat nazwiska tego nominata i innych Terleckich.
Punktem wyj cia jest szlachecki status spoNeczny tak mianowanego nosi-ciela, legitymujcego si! "ywotnym dla tej warstwy ludno ci ju" od ko%ca XIV wieku mianem na -cki, genetycznie -ski11, przyrostków dodawanych pierwotnie do podstaw toponimicznych z wygNosowym -k, -c, -cz, -t dla oznaczenia stanu posiadania danej osady przez feudaNa lub pochodzenia z niej, por. Kamieniecki < *Kmieniec-ski : n. m. Kamieniec, Potocki < *Potok-ski : n. m. Potok(i),
Za-Nucki < ZaNucz-ski : n. m. ZaNucze, Ciekocki < Ciekot-ski : n. m. Ciekoty12.
Tego rodzaju podstaw! toponimiczn nale"aNoby równie" znale$# dla na-zwiska Terlecki. Powinny to by# nazwy miejscowe w rodzaju *Terlek, *Terlko, *Terlec, *Terlce, *Terlecz, *Terlety. Ich istnienie jednak byNo maNo prawdo-podobne, "adnej bowiem z nich nie notuje bardzo obszerny, uwzgl!dniajcy nie tylko osady autonomiczne, ale tak"e ich cz! ci Wykaz urz#dowych nazw
miejscowo ci w Polsce z roku 198213, oraz w szerszej skali terytorialnej uj!ty
SNownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sNowia"skich z roku 189214.
W takiej sytuacji nale"y poszukiwa# innej bazy toponimicznej dla tego na-zwiska. W gr! mogNa wchodzi# podstawa morfologicznie prostsza, pozba-wiona wskazanych wykNadników sufiksalnych -k, -c, -cz, -t, do której mógN by# dodany formant rozszerzony -´ecki, wyabstrahowany ze starszych wskaza-nych wy"ej konstrukcji typu Kamieniecki, Potocki. Taki nowszy model15 na -´ecki pokazuje Kazimierz Rymut na przykNadzie nazwiska odmiejscowego
Kijecki od n. m. Kije16, a Jan StanisNaw Bystro% – od nazwiska odosobowego
Biesiecki od n. o. Bies17. Ten typ antroponimów odosobowych wpisuje si! w szerszy rodzaj nazwisk odmiejscowych z rozszerzonym formantem o innej
10
Red. E. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski, t. VII, Warszawa 1886, s. 792.
11
K. R y m u t, Nazwiska Polaków, WrocNaw–Warszawa–Kraków 1991, s. 49.
12
Por. nazwiska: Potocki, SNWsp., t. VII, Kraków 1993, s. 511; Kamieniecki, tam"e, t. IV, Kraków 1993, s. 461; ZaNucki, tam"e, t. X, Kraków 1994, s. 418; Ciekocki, tam"e, t. II, Kraków 1992, s. 165; oraz nazwy miejscowe Potok, Wykaz urz#dowych nazw miejscowo ci w Polsce, t. III, Warszawa 1982, s. 36-38; Kamieniec, tam"e, t. II, Warszawa 1981, s. 17-20; ZaNucze, tam"e, t. III, s. 716; Ciekoty, tam"e, t. I, Warszawa 1980, s. 250.
13
Tam"e, t. III.
14
T. XII, Warszawa 1882, s. 311-312.
15
Dla okresu staropolskiego odnotowane s jedynie dwa antroponimy na -ecki: Zbynecki i Hubrecki (Indeks a tergo do „SNownika staropolskich nazw osobowych”, red. A. Cie likowa i M. Malec, Kraków 1993, s. 95).
16
Nazwiska Polaków, 1991, s. 51.
17
jeszcze postaci, w tym tak"e z sufiksalnym -k-: -ecki, np. Grz#decki od
Grz#-da, -icki, np. Dwornicki od Dwornia18, -ycki, np. Biedrzycki od Biodry19, -ocki, np. Mi#kocki od Mi#kkie, czy z sufiksalnym -"-: -a"ski, np. Turza"ski od
Turze, -y"ski, np. Zegrzy"ski od Zegrze, -e"ski, np. Modle"ski od ModNa, czy najcz! ciej -owski, np. Bykowski od Byki, hazowski od hazy, Wiszniowski od
Wisznia, -ewski, np. Rachalewski od Rachale20.
Podstaw dla nazwiska Terlecki mogNa by# zatem nazwa miejscowo ci
TerNo. Formant zNo"ony -´ecki w derywacie antroponimicznym zostaN tu nie-jako wymuszony przez tak podstaw!. Przy wykorzystaniu prostego sufiksu -ski otrzymaliby my derywat *Terlski z trudn grup czterogNoskow -rlsk-, która mogNaby si! upro ci# do -rsk-, dajc form! Terski. Nazwisko takie z do-puszczaln grup -rsk-, odnotowane w ród wspóNczesnych nazwisk polskich, zdaje si! jednak nawizywa# przede wszystkim do nieczytelnej podstawy oso-bowej Tersa21.
W wietle danych $ródNowych znana jest tylko jedna osada o poszukiwanej nawie TerNo. Odnosi si! do notowanej od 1589 roku miejscowo ci w rejonie Starego Sambora w historycznej ziemi przemyskiej22. Toponim ten o charakte-rze fizjograficznym, oznaczajcy osad! poNo"on w pobli"u tarNa ryb (wie le"y nad Strwi"em)23, zwraca uwag! swoj niepolsk form fonetyczn, pochodzi bowiem od ukr. terNo ‘miejsce, gdzie si! tr ryby’, pol. tarNo ‘ts.’. Polski odpowiednik tej nazwy miejscowej to TarNo na terenie Polski etnicznej w historycznych granicach województwa lubelskiego notowane od roku 156324.
Oba toponimy nawizuj do psN. *t$rdlo (w zwizku z *terti, *t$r%) z *$r rozwini!tym w j!zyku ukrai%skim w er, a w polskim w ar. Pod wzgl!dem zna-czeniowym apelatywy te w obu j!zykach stanowi rezultat rozwoju formy psN. *t$rdNo ‘to, co sNu"y do tarcia’ > ‘miejsce tarcia si! ryb’ (> ‘okres tarcia si! ryb’)25, por. stp. nomina loci odpoczywadNo ‘reclinatorium’, widziadNo // widok ‘gdzie dobrze wida#’26.
Ukrai%ska forma wskazanej podstawy toponimicznej TerNo dla derywatu
Terlecki stanowi, "e ma on równie" cechy ruskie: ukr. er < psN. *$r. Zgodna 18 R y m u t, Nazwiska Polaków, s. 51. 19 B y s t r o % , Nazwiska polskie, s. 113. 20 R y m u t, Nazwiska Polaków, s. 51. 21 SNWsp., t. IX, s. 523. 22
W. M a k a r s k i, Nazwy miejscowo ci dawnej ziemi przemyskiej, Lublin 1999, s. 274.
23
SNownik geograficzny..., t. XII, s. 311-312.
24
Cz. K o s y l, Nazwy miejscowe, dawnego województwa lubelskiego, WrocNaw 1978, s. 74.
25
W. B o r y , SNownik etymologiczny j#zyka polskiego, Kraków 2005, s. 627-628.
26
tak"e z ukrai%skimi reguNami jest fonetyczna forma przyrostka -No < psN. *-dlo, cho# tNumaczy si! ona równie" na gruncie j!zyka polskiego jako wynik uproszczenia trzygNoskowej grupy -rdN- w -rN-.
Wskazana miejscowo # w XIX wieku jest po wiadczona jako TerNo
Szla-checkie i TerNo Rustykalne. Taki podziaN spoNeczny mieszka%ców tej wsi
znaj-duje potwierdzenie $ródNowe. Jak podaje SNownik geograficzny Królestwa
Pol-skiego i innych krajów sNowia"skich na podstawie opisu osady z roku 1866: „PoNowa mieszka%ców jest szlacht, zowi si! Terleccy z przydomkami:
Za-niewicz, PetryNowicz, Osypowicz, Olechnowicz”27. Ta cenna informacja po-twierdza przyj!t wcze niej zasadno # interpretacji nazwiska Terlecki jako formy odtoponimicznej na -´ecki.
Inna istotna wskazówka dotyczy statusu etnicznego Terleckich zamieszka-Nych w Terle. Posta# fonetyczna nazwiska Terlecki, zale"na od ukrai%skiej formy fonetycznej podstawy toponimicznej, desygnujcej genetycznie rusk osad!, nie musiaNa wiadczy# o statusie etnicznym jej mieszka%ców, którzy mogli by# ruskimi odwiecznymi tubylcami lub przybyszami z Polski etnicz-nej. W tym jednak wypadku, jak wiadcz podane wy"ej przydomki Terlec-kich – Zaniewicz : ukr. Za" : ukr. Zachar, PetryNowicz : ukr. PetryNo,
Osypo-wicz : ukr. Osyp, Olechnowicz : ukr. Olechno28, byNa to szlachta o ruskim rodowodzie. W tej samej wsi w poNowie XIX wieku, jak podaje wspomniany
SNownik geograficzny, "yNy polskie rodziny Nanowskich, Kaczy%skich, Jawor-skich, Rogozi%Jawor-skich, Szeptyckich29, co dobrze odzwierciedla mieszan struk-tur! etniczn i zapewne j!zykow mieszka%ców tej osady i innych ci z terenów Rusi Czerwonej, Podola i WoNynia – wcze niej ruskich, zasie-dlanych przez Polaków w ramach ju" I Rzeczypospolitej (od 2. poNowy XIV wieku na Rusi Czerwonej i Podolu, od 2. poNowy XVI wieku na WoNyniu).
ZachowaNy si! wiadectwa obecno ci ruskich Terleckich na omawianym te-renie w znacznie wcze niejszym okresie: w roku 1589 odnotowany jest nie-jako Hry#ko Terlecki z Lubochowa-Rosochów, dzi Libuchowa, w pobli"u TerNa30, a do bli"ej nieokre lonego czasu jeszcze by# mo"e z bardziej odlegNej przeszNo ci odnosi si! wydarzenie u udziaNem jakiego Terleckiego odnoto-wane w „Rozmaito ciach” z 1834 roku, "e „w cerkwi [w Rosochach] jest
27
T. XII, s. 312.
28
O imiennych podstawach tych nazwisk zob. M. M a l e c, Imiona chrze cija"skie w
red-niowiecznej Polsce, Kraków 1994, s. 441-448.
29
T. XII, s. 312.
30
A. J a b N o n o w s k i, Polska XVI wieku pod wzgl#dem geograficzno-statystycznym, t. VII, cz. 1: Ziemie ruskie. Ru Czerwona, Warszawa 1902, s. 21.
kownica, w której niejaki Terlecki miaN zabi# wodza Tatarów podczas na-padu”31.
Ta sama nazwa miejscowa TerNo mogNa by# podstaw dla nazwisk dery-wowanych za pomoc innych jeszcze zNo"onych formantów: -i"sk – Terli"ski, -acki – Terlacka czy -owski – TerNowska. Takie jednak formy s wyra$nie rzadsze: w SNWsp. nosicieli nazwiska Terli"ski jest tylko 61, a dwa pozostaNe miana sygnuj tylko pojedyncze osoby32, co w wypadku formy na -owski mo"e zaskakiwa#, gdy" nakNada si! ona na podstaw! z wygNosowym -o, które jej nie dezintegruje, jak to si! dzieje przy pozostaNych derywacjach z formantem -i"ski czy -acki. Wszystkie te antroponimiczne derywaty poprzez swoj ró"no-rodno # po wiadczaj rozlu$nienie reguN derywacyjnych w antroponimii, ge-nerujcych synonimi! antroponimiczn, która sNu"yNa ró"nicowaniu form w celu wykorzystania ich w celu dyferencjacji oznaczanych nimi osób.
Wskazany wy"ej zwizek nazwiska Terlecki z podstaw toponimiczn
TerNo nie zamyka kwestii jego genezy. Trudno przecie" zaNo"y#, "e obecna do # znaczna ponadtrzytysi!czna rzesza Terleckich miaNaby mie# szlacheckie korzenie si!gajce tylko XVI-wiecznego, a wi!c stosunkowo pó$nego TerNa. S Terleccy szlacheckiego stanu, naznaczeni polskimi herbami: PrzestrzaN, znani od pocztku XVI wieku w ziemi sanockiej, Cholewa notowani od po-cztku XVII wieku w Brzeskolitewskiem i h!czyckiem oraz Sas rejestrowani od pocztku XVI wieku, z której wywodzili si! wysocy dostojnicy Ko cioNa prawosNawnego, od 1596 unickiego: Antoni, Areseniusz, Wawrzyniec – wNa-dycy przemyscy, Metodiusz – biskup cheNmski, Józef – biskup poNocki, Cyryl – biskup Nucki33. Ujawniajcy si! ju" w XVI wieku du"y rozrzut geograficzny nazwiska Terleckich mo"e wiadczy#, "e niekoniecznie musi ono mie# jedno, odtoponimiczne $ródNo.
Inne jeszcze mo"liwe wywody etymologii tego nazwiska wynikaj z od-miennej, ni" to wskazano wy"ej, interpretacji zarówno jego podstawy, jak i formantu. Baz bowiem badanego miana mo"e by# jeszcze inny antroponim. Zgodnie z nadrz!dn dyrektyw metodologiczn, dotyczc analizy wyrazów morfotaktycznie zNo"onych, szukamy takiej podstawy – tak jak to byNo robione wy"ej – do której mo"na byNo doda# formant prosty -ski. MogNyby to zatem
31
SNownik geograficzny..., t. IX, Warszawa 1888, s. 766.
32
SNWsp., t. IX, s. 522,
33
H. S t u p n i c k i, Herbarz polski i imienopis zasNu!onych w Polsce ludzi wszystkich
stanów i czasów; uNo!ony porz%dkiem alfabetycznym na podstawie herbarza Niesieckiego i ma-nuskryptów, t. II, Lwów 1859, s. 124; Polska encyklopedia szlachecka, oprac. S. J. Staryko%-Kasprzycki, t. XI, Warszawa 1938, s. 352-353.
by# nazwy osobowe w rodzaju *Terlek, *Terlko, *Terlec, *Terlecz, *Terlet(a). Formy takie nie s jednak $ródNowo potwierdzone w znanych mi antropono-mastykonach: staropolskim czy wspóNczesnym34, co zdaje si! wiadczy#, i" nie ma systemowych podstaw dla zaistnienia takich form zarówno w j!zyku polskim, jak i ukrai%skim. Ewentualne takie antroponimy nale"aNoby potrak-towa# jako dewiacyjne.
W takiej sytuacji nale"y w nazwisku Terlecki widzie# – tak jak w wypadku jego interpretacji jako formacji odmiejscowej – formant zNo"ony -´ecki, a za podstaw! uzna# antroponim TerNo. Jest to forma przezwiskowa utworzona od ukr. terNo ‘przyrzd sNu"cy do ucierania’, któremu odpowiada pol. tarNo o ta-kim samym znaczeniu35. ByNoby to nazwisko typu KocioNek, MNot, SidNo, wskazujce na bli"ej nieokre lony zwizek nosicieli tych mian z odpowied-nimi przedmiotami36. Oba apelatywy: ukr. terNo i pol. tarNo nawizuj do psN. *t$rdlo i s homonimiczne w stosunku do tak samo brzmicych leksemów w obu j!zykach, oznaczajcych miejsce tarcia ryb.
Jest jeszcze inna mo"liwa interpretacja podstawy antroponimicznej TerNo. MogNa ni by# nazwa miejscowa TerNo, ponowiona w celu oznaczenia miejsca pochodzenia przodka danej rodziny TerNów. Jak podaje Rymut, jest to stary typ nominacji, jednak bardzo rzadkiej wobec powszechniejszych mian zNo"o-nych w rodzaju Bartosz z Gorzyc37, pó$niej zastpionych nominacjami z nazwiskiem syntetycznym typu Bartosz Gorzycki. W wypadku omawianego antroponimu TerNo, dla której ewentualna podstawa toponimiczna TerNo jest w nomenklaturze miejscowej wyjtkowa, jego szansa pojawienia si! byNa nie-wielka.
Dodany do podstawy osobowej, niezale"nie od jej pochodzenia, formant -´ecki w tym wypadku nie peNniN ju", jak to wskazano wy"ej przy interpretacji odmiejscowego nazwiska Terlecki, funkcji lokalizujcej czy – szerzej – przy-nale"no ciowej, lecz byN wykorzystany w roli formantu strukturalnego – wy-znacznika wyrazistego modelu nazwiska szlacheckiego o pozytywnym nace-chowaniu. Ten jego nobilitacyjny walor sprawiN, "e od XVI wieku szerzyNa si!
34
Nie notuje "adnego z tych nazwisk w ród form pochodnych od TerNo Rymut w Nazwiska
Polaków..., t. II, s. 597.
35
SNownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. cz. 1:
Odapela-tywne nazwy osobowe, oprac. A. Cie likowa przy wspóNpracy J. Szymowej i K. Rymuta, Kra-ków 2000, s. 319.
36
KocioNek, SNWsp., t. V, Kraków 1993, s. 45; MNot, tam"e, t. VI, Kraków 1993, s. 409;
Si-dNo, tam"e, t. VIII, Kraków 1994, s. 384.
37
moda tworzenia w ród wszystkich warstw spoNecznych: szlachty, mieszcza%-stwa i chNopmieszcza%-stwa, nazwisk na -ski nie tylko od podstaw toponimicznych, ale te" antroponimicznych – w rodzaju Czop > Czopowski, &wikNa > &wikli"ski38.
Tego typu wtórne formy to nierzadko wynik przeksztaNce% istniejcych mian w celu nadania im statusu formy urz!dowej – dziedziczonego ju" nazwiska od ko%ca XVI do pocztku XIX wieku: najwcze niej u szlachty i mieszcza%stwa, najpó$niej u chNopstwa39.
Takim upi!kszonym nazwiskiem niezale"nym od statusu spoNecznego nosi-ciela w stosunku do przezwiskowego odapelatywnego lub pozbawionego ne-gatywnego odcienia miana odmiejscowego TerNo byNo równie" nazwisko
Ter-lecki.
Poza wskazanymi wy"ej dwiema funkcjami formantu rozszerzonego -´ecki: funkcj lokalizujc przy podstawie toponimicznej TerNo oraz strukturaln, upi!kszajc przy homonimicznej podstawie osobowej, w derywowaniu oma-wianego nazwiska mógN by# wykorzystany ten formant w innej jeszcze roli – patronimicznej dla oznaczenia synów TerNy. Ten typ form odojcowskich, oparty na przynale"no ciowej funkcji przyrostka -ski, por. pa"ski ‘nale"cy do pana’, ojcowski ‘nale"cy do ojca’, znany od ko%ca XV wieku, cz! ciej spoty-kany w XVI i XVII stuleciu40, odniesiony do Terleckiego mógN oznacza# syna
TerNy. I w tym wypadku do utworzenia tej formy odojcowskiej wykorzystany
zostaN formant zNo"ony -´ecki, jak np. w patronimicum pochodnym od Kasper:
Kasprzecki, obok form z innymi zNo"onymi formantami: acki,
Kasprz-ycki, Kasprz-ewski, Kasprz-y"ski41. Bystro% podaje przykNad odojcowskiej for-my jeszcze bardziej nieprzewidywalnej – nazwiska hukasza Górnickiego, który byN synem Góry, czyli miana z formantem zNo"onym -n-icki42.
Ten"e uczony przywoNaN dNu"szy cytat z Reformacji obyczajów Polskich Szymona Starowolskiego (1588-1656), w którym sygnalizuje powszechno # tego rodzaju nominacji w ni"szych warstwach spoNecznych:
Te „chamy”, „dictusy” tworzyNy nazwiska szlacheckie najcz! ciej od imion lub prze-zwisk ojcowskich, tak wi!c zwaN si! „syn Walków Walkowskim, Ma#ków Ma#kow-skim, syn Koziców Kozickim, a Styków StykowMa#kow-skim, DerdoNów Derdolskim etc. Co tego wieku nie tylko w mie ciech synowie szewców, ale i ze wsi lada zagrodników syn, byle dworsk sukienk! wdziaN na si!, albo za pachoNka byN od pana swego wzi!ty, albo
38 B y s t r o %, Nazwiska polskie, s. 123. 39 R y m u t, Nazwiska Polaków, s. 24-25. 40 Tam"e, s. 52. 41 Tam"e. 42 Nazwiska polskie, s. 123.
iwo$nica, co "ywo z przezwiska ojca swego, abo imienia na -ski, -cki przezywa# si! zwyczaj wzi!li”43.
Je li konstatacje te odnie # do przodków dzisiejszych Terleckich, to nie w tym typie patronimików nale"y dopatrywa# si! przede wszystkim XVI- i XVII-wiecznych nominacji chNopskich i mieszcza%skich, wyra"ajcych si! równie" w innych formach o takiej samej funkcji patronimicznej. ByNy to na-zwiska na: -icz – Terlicz, -ewicz – Terlewicz, -ik – Terlik, -´ak – Terlak, -ak
– TerNak, rus. -´uk – Terluk, rus. -ow – TerNow44. Dla czNonków warstwy szla-checkiej, u której ów czNon nominacji cz!sto ju" wtedy byN okrzepNy, czyli dziedziczony, tego rodzaju operacje sNowotwórcze dokonywane na nazwisku, naruszajce rodzinn tradycj! nazewnicz, byNy chyba rzadziej stosowane.
Wskazana dla nazwiska Terlecki: upi!kszonego lub patronimicznego, z tym samym formantem -´ecki, podstawa TerNo ma tylko jednokrotne staropolskie po wiadczenie z 1427 roku45. Jest zatem w stosunku do miana TarNo wielo-krotnie notowanego w SNowniku staropolskich nazw osobowych od pocztku wieku XV46 form wyjtkow, z racji chocia"by swego ruskiego pochodzenia. Zgodnie jednak z tym, co powiedziano wy"ej, typ derywacji nazwisk na -ski od podstaw osobowych szerzy si! znacznie pó$niej – od XVI wieku, kiedy ukrai%skie przezwisko TerNo na Kresach znalazNo w dokumentacji zapewne liczniejsze odbicie, stajc si! podstaw nominacji przodków ró"nych dzisiej-szych Terleckich.
Przedstawione nazwiska Terleckich, oparte na podstawach antroponimicz-nych TerNo o ruskich cechach fonetyczantroponimicz-nych, omówioantroponimicz-nych ju" na przykNadzie podstawy toponimicznej TerNo, reprezentuj nosicieli ukrai%skiego pochodze-nia, zapewne odwiecznych tubylców tego terenu. Nie ma takiej kwalifikacji nazwisko Terlecki utworzone od odtoponimicznej nazwy osobowej TerNo, gdy" ta, wiadczc o ruskim pochodzeniu osady, niekoniecznie musi stanowi# o ruskim etnosie jej wszystkich mieszka%ców, zwNaszcza gdy miaNoby chodzi# o wNa ciciela uzyskujcego t! wie z nadania lub na drodze kupna, którym mógN by# przybysz z Polski.
Wspólna dla wszystkich powy"szych interpretacji genezy nazwiska
Ter-lecki jego kwalifikacja jako formy o cechach fonetycznych ukrai%skich, 43 Tam"e, s. 121. 44 SNWsp., t. IX, s. 522. 45
SNownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. V, WrocNaw–Warszawa–Kra-ków–Gda%sk 1977-1980, s. 425.
46
twierdzona $ródNowo poprzez ruskie imiona Terleckich z TerNa, znajduje wsparcie w wyst!pujcych obecnie w Polsce nazwiskach, takich jak TerNe'kyj, stanowicej ukrai%ski odpowiednik pol. Terlecki, oraz w odosobowych for-mach odojcowskich z ukr. przyrostkiem -´uk: Terluk czy -ow: TerNow47.
Pozaj!zykowym potwierdzeniem ukrai%skiej proweniencji wspóNczesnych Terleckich jest ich stratygrafia: lokalizacja i stopie% zag!szczenia na mapie wspóNczesnej Polski. Na 3338 Terleckich odnotowanych w SNWsp. byNo ich w roku 1990, je li wzi# pod uwag! stary podziaN administracyjny na woje-wództwa (1975-1998), najwi!cej we wrocNawskim – 260, zielonogórskim – 154, szczeci%skim – 147, gda%skim 133, koszali%skim – 124, jeleniogórskim – 120, czyli na ziemiach zasiedlanych po II wojnie przez repatriantów ze Wschodu. Wyra$nie równie" wy"sz frekwencj! tych nazwisk odnotowano w woje-wództwach wschodnich z pogranicza polsko-ukrai%skiego: zamojskim – 167 i lubelskim – 16548.
Opisane nazwisko Terlecki jako genetycznie ruskie rodzi pytanie o jego polski odpowiednik. Winna nim by# przy polskiej podstawie TarNo i forman-cie -´ecki forma Cierlecki, z -´er- < -ir- < psN. *-$r- zmi!kczajcym T- do &-. Takiej postaci tego nazwiska nie notuje SNownik staropolskich nazw
osobo-wych. Jest ono zapewne pó$niejsze. Po wiadcza je SNWsp., cho# w niewiel-kiej liczbie – tylko 26 takich nominacji49. Wi!ksz frekwencj wyra"aj si! obecnie nazwiska z tematycznym Cierl-, które mogNy pozostawa# w genetycz-nym bezpo rednim lub po rednim zwizku nie tylko z tarNo, ale tak"e z cza-sownikiem cierli' ‘trze# len’, wtórnie ‘pyskowa#’, takie jak Cierlak,
Cierla-kowski, Cierlicki, Cierlik, Cierlikowski, Cierli"ski50.
Tak jak dla omówionego wy"ej nazwiska Terlecki znana jest toponimiczna i antroponimiczna ruska podstawa TerNo, tak i dla polskiego Cierleckiego ist-niaNa potwierdzona filologicznie baza polska TarNo, równie" takiego dwoja-kiego rodzaju, od której tworzono antroponimy na -´ecki o takim samym zna-czeniu jak w j!zyku ukrai%skim: lokalizujce, patronimiczne i upi!kszone.
TarNo to miano – znowu" jedynej – wsi w województwie lubelskim, znanej od roku 1563. Nazwa za osobowa TarNo ma bogatsz i starsz dokumentacj!. W XV i XVI wieku wyst!powaNo w ziemi przemyskiej i lwowskiej gniazdo szlacheckie poNudniowokresowych wNa cicieli ziemskich takich m.in. 47 SNWsp., t. IX, s. 522. 48 Tam"e. 49 Tam"e, t. II, s. 177. 50 Tam"e.
wo ci, jak Podhajce, Stryj, Szczekarzowice, ChNopczyce51, Drohowy" (> Dro-howy"e), Werynie (> Wery%), Horbaczów, Rozwadów, U cie, Stolsko (> Stul-sko), Nadziejczyce (> Nadycze)52. Z polsk form fonetyczn nazwiska tych osób korespondowaNy ich polskie imiona chrzestne zanotowane po Nacinie jako
Andreas, Paulus, Petrus, Stanislaus, Anna53, co razem dowodzi polskiego sta-tusu etnicznego ich nosicieli i jest po wiadczeniem akcji kolonizacyjnej polskiej prowadzonej na tym terenie od 2. poNowy XIV wieku.
Wskazana podstawa toponimiczna lub antroponimiczna TarNo mogNa by# wykorzystana w derywatach osobowych w innej jeszcze postaci fonetycznej ni" Cierlecki. W znacznie wy"szej liczbie ni" Cierlecki – 26, SNWsp. notuje nazwisko Tarlecki – 137, w którym podstawa TarNo nie ulega w derywacie tak radykalnej zmianie fonetycznej. Taki sam temat zachowuj inne formy po-chodne, takie jak Tarlicz, Tarli"ski, Tarlikowska. Nie ulega za "adnej zmia-nie fonetycznej podstawa TarNo w najbardziej oczekiwanej formie na -owski:
TarNowski, o zrozumiaNej wysokiej frekwencji 870 nominacji54.
Podane formy, które s przejawem ucieczki w procesie derywacyjnym od radykalnego przeksztaNcenia w nazwisku tematu jego podstawy – TarN- w Cierl- w celu zachowania czytelno ci genetycznego zwizku mi!dzy pod-staw a derywatem, ka"e jeszcze raz spojrze# na form! Terlecki, uznanej wy-"ej za genetycznie rusk. By# mo"e, mianowicie, wolno podejrzewa#, i" w niektórych osobowych nominacjach nazwisko to jest form genetycznie pol-sk – ze zmienionym tematycznym -N- w -l- oraz -ar- w -er- przy zachowanym twardym T-. Nazwa taka stanowiNaby rodkowe ogniwo w realizacji form: najdawniejszej Cierlecki oraz dwóch pó$niejszych Terlecki i Tarlecki. Wszys-tkie odzwierciedlaNyby trzy fazy w kolejnym pomijaniu zapominanych syste-mowych wNa ciwo ci j!zyka: tu zwizanych z rozwojem psN. *$r przed spóN-gNosk tward i mi!kk.
Polsk form! Terlecki mo"na jednak tNumaczy# jeszcze inaczej – i byNaby to interpretacja bardziej prawdopodobna wobec powy"szej, zbyt spekulatyw-nej – jako wtórn do Tarlecki z gwarowym mazowieckim przej ciem ar w er, jak np. we wspóNczesnych formach tercica, terták, poder, poderli, umer,
umerli55 czy staropolskich z XV wieku z mertwych, umerNego56. PeNn analogi!
51
SNownik staropolskich nazw osobowych, t. V, s. 424-425.
52
J a b N o n o w s k i, Polska XVI wieku..., s. 156.
53
SNownik staropolskich nazw osobowych, t. V, s. 424-425.
54
SNWsp., t. IX, s. 496.
55
do osnowy nazwisk Cierlecki // Terlecki // Tarlecki ukazuje szereg apelaty-wów cierlica // terlica // tarlica ‘narz!dzie do tarcia lnu’, z dwiema pierwszy-mi realizacjapierwszy-mi na Kujawach57. Podobn oboczno # obserwujemy na przykNa-dzie nazwiska Cierlikowski, Terlikowski, Tarlikowska. Zestawienie frekwencji form w obu szeregach nazwisk: Cierlecki – 26, Terlecki – 3338, Tarlecki – 137 oraz Cierlikowski – 26, Terlikowski – 949, Tarlikowska – 058 pokazuje domi-nacj! formy rodkowej, gdy" ta poza zapewne nielicznymi lokalnymi realiza-cjami polskimi gromadzi przede wszystkim konstrukcje genetycznie ukrai%-skie. Skrajne nominacje – tylko polskie – maj wyra$nie ni"sz frekwencj! jak zapewne formy polskie ukryte w ród ruskich ze rodkowego ogniwa.
W takiej sytuacji wyra$nie podwy"szona frekwencja nazwisk Terlecki na mapie wspóNczesnej Polski w województwach warszawskim – 213, oraz kie-leckim –131, a tak"e ich rozproszona obecno # w innych rodkowopolskich regionach w jakim stopniu mo"e by# zale"na od lokalnie polskich Terleckich59.
Podsumowujc:
Terlecki jest nazwiskiem homonimicznym, co wynika z niejednoznaczno ci
jego tematu Terl- opartego na podstawie: toponimicznej lub antroponimicznej
TerNo, oraz wielofunkcyjno ci formantu zNo"onego -´ecki: lokalizujcego, dzier-"awczego i strukturalnego (upi!kszajcego).
Ze wzgl!du na typ sNowotwórczy na -´ecki < -´ecski jest Terlecki przede wszystkim odmiejscowym nazwiskiem wskazujcym na stan posiadania miej-scowo ci TerNo przez feudaNa bd$ pochodzenia z niej lub zamieszkania w niej przez dowolnego jej mieszka%ca. W pierwszym wypadku byNoby to nazwisko szlacheckie, realizujce polski, znany od XIV wieku najbardziej charaktery-styczny model nazwiska na -ski, -cki dla tego stanu spoNecznego.
Jako nazwisko utworzone od nazwy osobowej TerNo za pomoc formantu -´ecki w funkcji patronimicznej bd$ upi!kszajcej mogNo obsNugiwa# wszyst-kie stany spoNeczne, tworzc typy semantyczne pó$niejsze od modelu lokali-zujcego – znane od XVI wieku.
Struktura fonetyczna oraz historyczna i wspóNczesna geografia nazwiska
Terlecki wskazuje na jego przede wszystkim ukrai%ski rodowód.
56
J. h o , Gramatyka polska, cz. 1: GNosownia historyczna, Lwów–Warszawa–Kraków 1922, s. 68.
57
J. K a r N o w i c z, SNownik gwar polskich, t. V, Kraków 1907, s. 388.
58
Symbol 0 oznacza formy wyjtkowe. Wst!p do SNWsp., t. I, Kraków 1992, s. VIII-IX.
59
Niewykluczona jest jednak tak"e polska geneza takiej formy tego nazwiska jako wtórnej do pol. Tarlecki, tNumaczcej si! mazowieckimi procesami cia grupy ar w er. Wtedy jej historyczny zasi!g ograniczaNby si! tylko do regionu rodkowej Polski. Taka sama realizacja omawianego nazwiska o pro-weniencji ukrai%skiej i polskiej stanowi przykNad interesujcej homonimii antroponimicznej, która wyrasta z historycznie uwarunkowanej symbiozy tych dwóch j!zyków na terenie Polski60.
Polski historyczny odpowiednik ukr. Terleckiego to Cierlecki. Ze wzgl!du na daleko idce przeksztaNcenie podstawy, zacierajce czytelno # jej zwizku z derywatem, tworzone byNy formy w rodzaju Tarlecki, Tarli"ski czy
TarNow-ski – w dwóch ostatnich formach z innym formantem, ale o tej samej funkcji co -´ecki. Wszystkie one ilustruj zjawisko synonimii antroponimicznej, która stanowi o bogactwie rodków j!zykowych: fonetycznych i morfologicznych, wykorzystywanych w przeszNo ci do nominacji coraz wi!kszej liczby osób.
Postawione na pocztku artykuNu szczegóNowe zadanie odkrycia rodowodu Tymona Terleckiego, a wi!c o nastawieniu bardziej pragmatycznym ni" za-prezentowana wy"ej problematyka teoretyczna skupiona wokóN tego nazwiska, nie zostaNo caNkowicie zrealizowane. Niewtpliwie, co wynika z historycznych pozaj!zykowych danych genealogicznych, jest to kresowe nazwisko szlachec-kie, które w wietle zaprezentowanych danych j!zykowych na temat jego struktury fonetycznej jawi si! jako genetyczne ukrai%skie. Trudno jednak orzec, czy byNo to odlegNe nazwisko odmiejscowe czy pó$niejsze odosobowe. Zaprezentowani w opisie z poNowy XIX wieku mieszka%cy szlacheccy jedy-nego znajedy-nego TerNa: w ziemi przemyskiej, nosili imiona ukrai%skie. Z ziemi t, m.in. ze wspomnianym na pocztku artykuNu O"a%skiem pod JarosNawiem, siedzib przodków Tymona w 2. poNowie XIX wieku, oraz z Przemy lem, miejscem urodzin uczonego, Tymon Terlecki byN zwizany w sposób oczy-wisty. Jego rzadkie imi! mie ci si! w nurcie imion zachodnichrze cija%skich: nawizuje do Nac. postaci Timon // Timo, wtórnej do grec. Timotheus, podsta-wy dla rus. Timofej, ukr. Tymofej // Tymochwej (pol. Tymoteusz)61.
Jaka byNa tradycja nadawania imion w rodzinie jego przodków? Czy na pewnym etapie te" byNa ukrai%ska? Je li tak, to TerNo pod Starym Samborem mogNo by# z du"ym prawdopodobie%stwem gniazdem rodzinnym przodków
60
Por. inn ukrai%sko-polsk par! homonimiczn: SNowacki od ukr. SNowatycze <
SNawiaty-cze, dla protoplasty Juliusza SNowackiego, i SNowacki od SNowak 'SNowianin' (W. Makarski,
O genezie nazwiska "SNowacki", w: Dialog dwóch kultur, V, z. 1, Przemy l–Warszawa 2011, s. 17-26).
61
Tymona, jak dla innych Terleckich z tej wsi po wiadczonych $ródNowo w 2. poNowie XIX wieku. Je li imiennictwo przodków Tymona byNo ju" przed po-Now XIX wieku i potem polskie, to genetyczny zwizek z ruskim TerNem byNby mo"liwy wtedy, gdyby przyj#, "e który z tych ruskich Terleckich po opuszczeniu tej miejscowo ci si! spolonizowaN, nazywajc swoich nast!pców ju" polskimi imionami. Procesy polonizacji szlachty ruskiej o badanym na-zwisku znajduj potwierdzenie od XVI wieku na przykNadzie wymienionych ju" czNonków rodziny Terleckich, piastujcych od ko%ca XVI i na pocztku XVII wieku wysokie godno ci w Ko ciele unickim, piecz!tujcych si! herbem
Sas i polskimi imionami Antoni, Arseniusz, Józef, Metodiusz, Wawrzyniec. Powy"sze dane na temat zwizków przodków Tymona z TerNem – bez doku-mentacji rodzinnej – nie stanowi argumentów bezwzgl!dnych. Na terenie zie-mi przemyskiej, z ulokowan w niej t zie-miejscowo ci, szlacheccy antenaci Ty-mona Terleckiego, jak inni Terleccy mieszcza%skiego i chNopskiego stanu, mog-li równie" nosi# pierwotnie przezwiskowe ukrai%skie miano TerNo, znane od XV wieku w wariancie polskim TarNo jako nazwisko szlachty polskiej z regionu Rusi Czerwonej, pó$niej to pierwsze zmienione na bardziej nobliwe Terlecki.
Majc tak czy owak ukrai%ski rodowód, Tymon Terlecki obok innych ludzi pióra o tym nazwisku wywodzcych si! z Kresów, na co wskazuje ich metryka – Olgierda Terleckiego, pisarza urodzonego w Cieszycach pod Lubaczowem, i Anny Terleckiej urodzonej na Rusi Halickiej– znajduje si! w gronie wybit-nych przedstawicieli polskiej historii i kultury, takich m.in. jak Chodkiewicz, Ko ciuszko, Bohomolec, Knia$nin, Mickiewicz, SNowacki, Fredro, Moniusz-ko, Sienkiewicz, PiNsudski, BuNhak, Wa%kowicz, Iwaszkiewicz, Harasymo-wicz, "eby pozosta# przy przykNadach postaci najbardziej znanych, noszcych równie" nazwiska o cechach ruskich.
TERLECCY S u m m a r y
The paper presents a linguistic analysis of the surname Terlecki. The semantics of the name's base is ambiguous. The base TerNo may be regarded as derived from the Ukrainian toponym terNo ‘a place where fish lay eggs’. Alternatively, this base may be traced back to the Ukrainian antroponymic noun terNo ‘a tool used for rubbing or grating’. Finally, the polyfunc-tionality of the suffix -‘ecki adds to the complexity of the picture. Other semantic interpreta-tions of the surname under analysis include the one under which Terlecki is the owner of TerNo (town), the one where Terlecki is a burger or a village patronymic surname meaning son of
TerNo, where TerNo is yet another surname form. Finally, Terlecki may also be seen as a modi-fication of the name TerNo, in order to make it sound similar to the prevalent aristocratic
pat-terns in -ski and -cki. The phonological structure of the base TerNo reveals its Ukrainian origin. Its Polish counterpart is Cierlecki (from the place name or personal name TarNo). However, the form Terlecki might have emerged among the speech communities of the Mazovia region, as a secondary derivative from the form Tarlecki, derived from TarNo, with the unchanged element Tar-. Apart from the etymological analysis of the surname Terlecki, the paper also presents quantitative data concerning the geographic distribution of the name on the territory of present-day Poland. These geographical variants have been discussed in the context of other related forms of this surname and of other surnames of well-known figures of Polish culture that reveal their Ruthenian roots.
Translated by: Konrad Klimkowski S5owa kluczowe: etymologia nazwiska Terlecki, homonimia antroponimiczna, synonimia
antro-ponimiczna, geografia antroponimiczna.
Key words: etymological analysis of the surname Terlecki, antroponymic homonymy,
