Widok Specyfika partii chrześcijańsko-demokratycznych państw Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI NAUK SPOECZNYCH Tom 5(41), numer 2 – 2013. WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA *. SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH PASTW UNII EUROPEJSKIEJ. 1. IDENTYFIKACJA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH PASTW UNII EUROPEJSKIEJ NA PODSTAWIE NAZWY I GENEZY. Ugrupowania chrzecija sko-demokratyczne stanowi od kilkudziesiciu lat charakterystyczny element ycia politycznego pa stw Unii Europejskiej (UE). Partie chadeckie s zdolne nie tylko do rywalizacji politycznej, lecz take do wspópracy – zarówno wewntrzblokowej (centroprawicowej), jak i midzyblokowej – tak na arenie krajowej, jak i midzynarodowej oraz transnarodowej (europejskiej). Identyfikacja i kategoryzacja tych podmiotów politycznych nie jest jednak zadaniem atwym. W wielu przypadkach badacze spieraj si bowiem, czy dan parti mona zaklasyfikowa do nurtu chadeckiego. Takie wtpliwoci pojawiaj si chociaby w przypadku hiszpa skiej Partii Ludowej (Partido Popular – PP), greckiej Nowej Demokracji (Nea Demokratia – ND), Sowackiej Unii Demokratycznej i Chrzecija skiej Partii Demokratycznej (Slovenská Demokratická a Kres anská Únia-Demokratická Strana – SDKÚ-DS) czy postrzeganej na arenie europejskiej za reprezentanta nurtu chadeckiego – Platformy Obywatelskiej Rzeczypospolitej Polskiej (PORP). Powstaje zatem pytanie, co moe uchodzi za niezawodny wyrónik ugrupowa chadeckich. W politologii udziela si na nie rónych odpowiedzi. Na ogó wymienia si tu takie elementy, Dr hab. WOJCIECH SOKÓ, prof. nadzw. UMCS – Zakad Systemów Politycznych, Wydzia Politologii UMCS, adres do korespondencji: Pl. Litewski 3, 20-080 Lublin, e-mail: woj ciech.sokol@poczta.umcs.lublin.pl Dr MICHA KOZERA – Zakad Systemów Politycznych, Wydzia Politologii UMCS, adres do korespondencji: Pl. Litewski 3, 20-080 Lublin, e-mail: mich.kozera@gmail.com.

(2) WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. 94. jak: nazwa, geneza, samoidentyfikacja, afiliacja do midzynarodowych organizacji partyjnych1, charakter programu oraz tre apeli wyborczych2. Warto mie na uwadze fakt, e nie zawsze powysze elementy s pomocne w identyfikacji, co prowadzi do wspomnianych kontrowersji. Wikszo partii chadeckich uywa w swoim nazewnictwie okrele „chrzecija sko-demokratyczna”, „chrzecija sko-spoeczna” lub „chrzecija ska”. Niektóre formacje uywaj przymiotnika „ludowa” (do tego miana przywizana jest m.in. chadecja w Austrii, Portugalii i Sowenii, a take odamy woskiej Chrzecija skiej Demokracji), zarezerwowanego take dla niektórych partii skaniajcych si w stron konserwatyzmu (np. w Hiszpanii, Francji czy Danii). Spotykany jest take rzeczownik „centrum” (np. belgijskie Centrum Demokratyczno-Humanistyczne, woska Unia Centrum). Owe okrelenia wskazuj zreszt na dwa aspekty zwizane z funkcjonowaniem partii chadeckich w Europie, które ka patrze na te podmioty jako na fenomen formacji typu catch-all (adresujcych swój apel wyborczy do wszystkich grup spoecznych) oraz ugrupowa politycznego rodka (tj. ulokowanych w centrum sceny politycznej). Niezbyt adekwatne, z uwagi na specyfik omawianego nurtu partyjnego, s nazwy innych formacji: irlandzkiego Plemienia Gaelów3 (Fine Gael – FG), greckiej ND, bugarskiego Zwizku Si Demokratycznych (Sayuz na Demokratichnite Sili – SDS) oraz malta skiej Partii Nacjonalistycznej (Partit Nazzjonalista – PN). Tego typu trudnoci spotykamy take w Polsce, gdzie pierwszym powojennym ugrupowaniem chadeckim byo – funkcjonujce na emigracji – Stronnictwo Pracy, a obecnie do reprezentowania tego nurtu aspiruje, z przyczyn pragmatycznych (tj. z chci zdobycia wpywów w chadecko-konserwatywnej frakcji Parlamentu Europejskiego – Europejskiej Partii Ludowej), Platforma Obywatelska RP, podkrelajca swoj centrow pozycj w systemie partyjnym. Posugujc si wycznie kryterium nazwy wyszczególniono w poniszej tabeli partie zaliczone do grona formacji chrzecija sko-demokratycznych pa stw UE. Unaocznia ona fakt, i przy zastosowaniu tego identyfikatora pominiciu ulegaj relewantne ugrupowania o profilu chadeckim i odwrotnie – wskazywane s 1. Ze wzgldu na ograniczon objto artykuu element ten zostanie tutaj pominity. J. L a n e, S. E r s s o n, Politics and Society in Western Europe, London 1994, s. 103; M. G a l l a g h e r, M. L a v e r, P. M a i r, Representative Government in Modern Europe, Columbus 2010, passim. 3 W literaturze polskojzycznej spotykane s take tumaczenia ,,Rodzina Gaelów” i „Ród Irlandczyków”. Por. W. K o n a r s k i, System konstytucyjny Irlandii, Warszawa 2005, s. 109; M. K o z e r a, Europejskie „rodziny” partii w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r., w: Wybory do Parlamentu Europejskiego. Prawne, polityczne i spoeczne aspekty wyborów, red. A. Sokala, B. Michalak, A. Frydrych, R. Zych, Toru 2010, s. 96. 2.

(3) SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH. 95. podmioty odgrywajce marginaln rol na arenie krajowej (np. belgijscy Federalni Chrzecija scy Demokraci, brytyjski Sojusz Chrzecija sko-Ludowy, Bugarska Koalicja Chrzecija ska, partie polskie oraz woskie), bd

(4) – ze wzgldu na swój fundamentalizm ideologiczny – nie do ko ca odpowiadajce charakterowi wspóczesnej chrzecija skiej demokracji (m.in. holenderska Unia Chrzecija ska, brytyjska Partia Chrzecija ska, irlandzka Chrzecija ska Solidarno , rumu ska Chrzecija sko-Demokratyczna Partia Narodowa). Tabela 1. Partie chrzecija sko-demokratyczne w pa stwach UE wedug kryterium nazwy. Kraj. Partia Polityczna. 1. 2 Chrześcijańska Partia Austrii Chrześcijańsko-Demokratyczna i Flamandzka Federalni Chrześcijańscy Demokraci Bułgarska Koalicja Chrześcijańska Unia Chrześcijańska i Demokratyczna-Czechosłowacka Partia Ludowa Chrześcijańscy Demokraci Partia Chrześcijańskich Demokratów Estonii Chrześcijańscy Demokraci Partia ChrześcijańskoDemokratyczna Apel ChrześcijańskoDemokratyczny Holenderscy Chrześcijańscy Demokraci Unia Chrześcijańska. Austria. Belgia. Bułgaria. Czechy. Dania Estonia Finlandia Francja. Holandia. Irlandia. Chrześcijańska darność. Soli-. Nazwa oryginalna i skrót 3 Christliche Partei Österreichs – CPÖ Christen-Democratisch en Vlaams – CD&V Christian-Democrats Fédéraux – CDF Balgarska Hristiyanska Koalitsiya – BHK. Poziom relewancji politycznej 4 niski wysoki niski niski. Křesťanská a Demokratická Unie – Československá Strana Lidová – średni KDU–ČSL Kristendemokraterne – KD. średni. Erakond Eesti Kristlikud Demokraadid – EKD. niski. Kristillisdemokraatit – KD. niski. Parti Chrétien-Démocrate – PCD. niski. Christen-Democratisch Appèl – wysoki CDA Nederlandse Christen Democraten niski – NCD ChristenUnie – CU średni Comhar Críostaí – CC. niski.

(5) WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. 96 1 Litwa. Luksemburg. Łotwa Niemcy. Polska*. Rumunia. Słowacja. 2 Partia Chrześcijańska Związek Ojczyzny – Litewscy Chrześcijańscy Demokraci ChrześcijańskoSpołeczna Partia Ludowa Unia ChrześcijańskoDemokratyczna Unia ChrześcijańskoDemokratyczna Niemiec Unia ChrześcijańskoSpołeczna w Bawarii ChrześcijańskoDemokratyczne Stronnictwo Pracy Porozumienie Polskich Chrześcijańskich Demokratów Chrześcijańska Demokracja III Rzeczypospolitej Polskiej. 3 Krikščionių Partija – KP Tėvynės Sąjunga - Lietuvos Krikščionys Demokratai – TS-LKD. 4 niski wysoki. Chrëschtlech Sozial Vollekspartei – CSV. wysoki. Kristīgi Demokrātiskā Savienība – KDS Christlich Demokratische Union Deutschlands – CDU. niski. Christlich-Soziale Union in Bayern – CSU ChDSP PPChD ChD III RP lub ChDRP. Chrześcijańska CIS Inicjatywa Społeczna ChrześcijańskoPartidul Popular Creştin-Democrat Demokratyczna Partia – PPCD Ludowa ChrześcijańskoPartidul Național Democrat Demokratyczna Partia Creștin – PNDC Narodowa Narodowo-Chłopska Partidul Naţional Ţărănesc Creştin Partia ChrześcijańskoDemocrat – PNŢCD Demokratyczna Partia Nowej Partidul Noua Generatie - Crestin Generacji – Democrat – PNG-CD ChrześcijańskoDemokratyczna Ruch Chrześcijańsko- Kresťanskodemokratické Hnutie – Demokratyczny KDH Słowacka Unia Slovenská Demokratická a Demokratyczna i Kresťanská Únia -Demokratická Chrześcijańska - Partia Strana – SDKÚ-DS Demokratyczna. wysoki. wysoki niski. niski niski. niski. średni. niski. średni wysoki.

(6) SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH. 1. 2 Nowa Słowenia – Słowenia Chrześcijańska Partia Ludowa Chrześcijańscy Szwecja Demokraci ChrześcijańskoWęgry Demokratyczna Partia Ludowa Partia Chrześcijańska „Głośmy Panowanie Chrystusa!” Wielka Brytania Sojusz ChrześcijańskoLudowy Chrześcijańska Demokracja Rozszerzony Pakt Włochy** Chrześcijański Zjednoczeni Demokratyczni Chrześcijanie *. 97. 3. 4. Nova Slovenija – Krščanska Ljudska Stranka – NS-KLS. średni. Kristdemokraterna – KD. średni. Kereszténydemokrata Néppárt – KDNP. średni. Christian Party ,,Proclaiming Christ's Lordship!”. niski. Christian Peoples Alliance - CPA. niski. Democrazia Cristiana – DC. niski. Patto Cristiano Esteso – PACE. niski. Democratici Cristiani Uniti – DCU. niski. Nieistniejce. Nie uwzgldniono podmiotów wchodzcych w skad federacyjnej Unii Centrum.. **. ródo: Opracowanie wasne.. Kolejnym wyznacznikiem, sucym do identyfikacji i typologizacji partii chrzecija sko-demokratycznych, moe by geneza tych podmiotów. Uformowanie si tych ugrupowa w Europie po II wojnie wiatowej zwizane jest bezporednio ze zjawiskiem funkcjonowania formacji „proto-chadeckich”4, które powstay w XIX wieku, a od ko ca tamtego stulecia byy obecne w parlamentach narodowych oraz partycypoway w rzdach. To te partie wyznaczay pierwsze wzorce wspópracy gabinetowej (gównie z siami konserwatywnymi), które zostay utrzymane – obejmujc jednoczenie nowe pa stwa (m.in. Francj, Polsk) – równie w latach 20. i 30. XX wieku. Owe ugrupowania o inspiracji chrzecija skiej mona generalnie podzieli na trzy typy: a) tradycyjne partie katolickie: zainspirowane w rónym stopniu katolicyzmem spoecznym i ideami chrzecija sko-demokratycznymi, np. belgijska Wyznaniowa Partia Katolicka (Confessionele Katholieke Partij – CKP), holen4. P. P u l z e r, Nationalism and Internationalism in European Christian Democracy, w: Christian Democracy in Europe since 1945, vol. II, red. M. Gehler, W. Kaiser, London–New York 2006, s. 11..

(7) WOJCIECH SOKÓà, MICHAà KOZERA. 98. – RKSP), luksemburska Partia Prawicy (Rietspartei – RP), Niemiecka Partia Centrum (Deutsche Zentrumspartei – DZP), austriacka Partia ChrzeĞcijaĔskoSpoáeczna (Christlichsoziale Partei – CS); b) partie ludowe: w przeciwieĔstwie do tradycyjnych formacji nie reprezentujące wszystkich katolików w swoich paĔstwach i uznające tym samym pluralizm polityczny wĞród spoáecznoĞci chrzeĞcijaĔskiej, kierujące swój apel do wszystkich grup spoáecznych (najbardziej przypominające wspóáczesne partie chadeckie), np. Wáoska Partia Ludowa (Partito Popolare Italiano – PPI), hiszpaĔska Spoáeczna Partia Ludowa (Partido Social Popular – PSP), francuska Demokratyczna Partia Ludowa (Parti Démocrate Populaire – PDP, Czechosáowacka Partia Ludowa (ýeskoslovenská Strana Lidová – ýSL), Polskie Stronnictwo ChrzeĞcijaĔskiej Demokracji (a póĨniej Stronnictwo Pracy); c) etnoregionalne partie katolickie: wystĊpujące w obronie interesów spoáecznoĞci katolickich i spoáecznego katolicyzmu, okreĞlające siĊ mianem ludowych, ale nie w znaczeniu ponadklasowym (ogólnonarodowym), lecz jako wyrazicielki interesów mniejszoĞci narodowych (a wáaĞciwie narodów w ramach wiĊkszych organizmów paĔstwowych), czy teĪ danego regionu, co korelowaáo z ich ostroĪnym stosunkiem do demokracji liberalnej oraz poparciem formuáy paĔstwa korporacyjnego, np. Bawarska Partia Ludowa (Bayerische Volkspartei – BVP), Sáowacka Partia Ludowa (Slovenská Ludová Strana – SLS), SáoweĔska Partia Ludowa (Slovenská Ljudska Stranka – SLS)5. Partie chadeckie, powstaáe po 1945 r., a takĪe w latach 1989-1990 w Europie ĝrodkowej i Wschodniej6, uksztaátowaáy siĊ w zasadzie na bazie strukturalnej 5. J. M a y e u r, Des partis catholiques à la démocratie chrétienne : XIXe-XXe siècles, Paris 1980, s. 149. 6 Po 1945 r. formacje o tym profilu ideologiczno-programowym powstaáy – za wyjątkiem Wielkiej Brytanii i Islandii – we wszystkich krajach zachodnioeuropejskich. Nie wystĊpowaáy one natomiast do lat 1989-1990 w Europie ĝrodkowej i Wschodniej, co wynikaáo z wprowadzonych tam rozwiązaĔ ustrojowych, tj. systemu komunistycznego, opartego na monopolu jednej partii politycznej, w którym ugrupowania opozycyjne zdelegalizowano lub sprowadzono do roli stronnictw sojuszniczych. Jedynym wyjątkiem byáa – odtworzona w 1945 r. – Czechosáowacka Partia Ludowa, dziaáająca legalnie w okresie komunizmu jako uczestnik tzw. Frontu Ludowego (notabene kierowanego przez Komunistyczną PartiĊ Czechosáowacji). Pomijam tutaj przypadek WĊgier, gdzie w okresie „rewolucji 1956 r.” chwilowo uaktywniáy siĊ stronnictwa o orientacji chadeckiej (m.in. KDNP, ChrzeĞcijaĔska Partia Ludowa, Partia ChrzeĞcijaĔsko-Demokratyczna, Partia Katolicko-Ludowa, WĊgierska Partia ChrzeĞcijaĔska); A. A n t o s z e w s k i, Partie i systemy partyjne paĔstw Unii Europejskiej na przeáomie wieków, ToruĔ 2009, s. 122, 150151; J. B u g a j s k i, Political Parties of Eastern Europe. A Guide to Politics in the PostCommunist Era, New York 2002, s. 253; S. G l a n z, The Economic Platforms of the Re-formed Political Parties in 1956, w: The 1956 Hungarian Revolution. Hungarian and Canadian Perspectives, ed. Ch. Adam, T. Egervari, L. Laczko, J. Young, Ottawa 2010, s. 73-74..

(8) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 99. lub/i doktrynalnej funkcjonujących wczeĞniej formacji „proto-chadeckich”. Po II wojnie Ğwiatowej przeszáy one jednak znaczącą transformacjĊ ideologiczną, stąd naleĪy raczej mówiü o ugrupowaniach chadeckich jako partiach nowych, róĪniących siĊ od swoich poprzedniczek (formacji wyznaniowych)7. Mając zatem na uwadze kryterium genetyczne moĪna wĞród tych podmiotów wyróĪniü: 1. partie wykazujące ciągáoĞü organizacyjną z ugrupowaniami historycznymi (o inspiracji chrzeĞcijaĔskiej), jak np. luksemburska CSV, Unia ChrzeĞcijaĔska i Demokratyczna-Czechosáowacka Partia Ludowa, Litewscy ChrzeĞcijaĔscy Demokraci (funkcjonujący obecnie w ramach konserwatywnego Związku Ojczyzny) czy polskie Stronnictwo Pracy; 2. ugrupowania nawiązujące do partii „proto-chadeckich” w sposób bezpoĞredni jako ich naturalni nastĊpcy pod wzglĊdem ideologicznym (m.in. belgijska Partia ChrzeĞcijaĔsko-Spoáeczna – ChrzeĞcijaĔska Partia Ludowa, podzielona dzisiaj na dwie formacje polityczne, SáoweĔska Partia Ludowa oraz dominująca do 1993 r. na wáoskiej scenie politycznej Demokracja ChrzeĞcijaĔska); 3. formacje poĞrednio bazujące na partiach wyznaniowych, skupiające ich dawnych czáonków i odwoáujące siĊ do tego samego elektoratu, lecz róĪniące siĊ w kwestiach programowych (np. Austriacka Partia Ludowa, niemieckie CDU i CSU, holenderska CDA, czy nieistniejący juĪ francuski Ruch RepublikaĔskoLudowy); 4. ugrupowania nowe, bĊdące efektem transformacji ustrojowej lub powstaáe w wyniku integracyjnych, bądĨ dezintegracyjnych dziaáaĔ elity politycznej (sáowacka KDH, Nowa Sáowenia – ChrzeĞcijaĔska Partia Ludowa, hiszpaĔska Partia Demokratyczno-Ludowa, dziaáająca w latach 1982-1989). Sprowadzenie genezy partii chrzeĞcijaĔsko-demokratycznych wyáącznie do funkcjonujących przed 1939 r. formacji wyznaniowych jest jednak duĪym uproszczeniem, chociaĪby ze wzglĊdu na powierzchowne wyjaĞnienie zaistnienia tego fenomenu w Europie ĝrodkowej i Wschodniej (zwáaszcza po 1989 r.) oraz pominiĊcia w niej ugrupowaĔ – jak np. irlandzka Fine Gael czy maltaĔska PN – które przed II wojną Ğwiatową ukonstytuowaáy siĊ niekoniecznie jako partie wyznaniowe, co nie przeszkadzaáo im na kaĪdym kroku swojej dziaáalnoĞci akcentowaü wartoĞci chrzeĞcijaĔskich. Dodatkowych wyjaĞnieĔ dostarcza w tym przypadku koncepcja formowania siĊ systemów partyjnych, którą zaproponowali w 1967 r. Seymour Martin Lipset i Stein Rokkan. Wedáug tej teorii partie polityczne są efektem tzw. cleavages, czyli fundamentalnych konfliktów i podziaáów spoáecznych (tabela 2), zapoczątkowanych przez zasadnicze wydarzenia histo7 Wspóáczesne partie chrzeĞcijaĔsko-demokratyczne nie są ugrupowaniami wyznaniowymi, aczkolwiek podkreĞlającymi pozytywną rolĊ religii. Postulują jednak przy tym takĪe hasáo oddzielenia związków wyznaniowych od struktur paĔstwowych. Ponadto, deklarują one przywiązania nie tyle nawet do jednego konkretnego KoĞcioáa, co do chrzeĞcijaĔstwa w ogóle..

(9) WOJCIECH SOKÓà, MICHAà KOZERA. 100. ryczne, takie jak konflikty religijne w czasach Reformacji, rewolucja francuska, rewolucja przemysáowa oraz rewolucja bolszewicka w Rosji i dodatkowo utrwalonych przez proces masowej mobilizacji politycznej, która nastąpiáa na przeáomie XIX i XX wieku wraz z wprowadzeniem powszechnego prawa wyborczego8. Tabela 2. Europejskie partie polityczne jako konsekwencje podziaáów socjopolitycznych. Podział. Wydarzenie początkujące (punkt krytyczny). Problemy. Wygenerowany typ partii. centrum–peryferie. religia krajowa kontra Reformacja i Kontrponadkrajowa; reformacja język krajowy kontra (XVI i XVII wiek) łacina. centralistyczne i regionalne (etnoregionalne). państwo–Kościół. rewolucja narodowa we Francji (1789 r. i później). świecka kontra religijna kontrola nad edukacją. antyklerykalne (radykałowie) i wyznaniowe (chadeckie). rewolucja przemysłowa (XIX wiek). wysokość opodatkowania produktów rolnych; kontrola kontra swoboda w działalności przemysłowej. miejskie i agrarne. rewolucja rosyjska (1917 r. i później). burżuazyjne (konserwabiznesowe kontra pratywne oraz liberalne) cownicze interesy; i robotnicze (socjaldepaństwo kapitalistyczmokratyczne ne kontra opiekuńcze oraz komunistyczne). miasto–wieś. właściciele–robotnicy. ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: L i p s e t, R o k k a n, Osie podziaáów, s. 97-121; A. R ö m m e l e, Cleavage Structures and Party System in East and Central Europe, w: Cleavages, Parties and Voters. Studies from Bulgaria, The Czech Republic, Hungary, Poland and Romania, ed. K. Lawson, A. Römmele, G. Karasimeonow, Westport–Connecticut–London, 1999, passim; R. H e r b u t, Podziaáy socjopolityczne w Europie Zachodnie. Charakter i struktura, w: Demokracje Zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocáaw 1997, s. 51-64.. S. M. Lipset i S. Rokkan dowodzili, Īe powstanie wspóáczesnych ugrupowaĔ chrzeĞcijaĔsko-demokratycznych jest w znacznej mierze rezultatem wyznanio8. S.M. L i p s e t, S. R o k k a n, Osie podziaáów, systemy partyjne oraz afiliacje wyborców, w: Wáadza i spoáeczeĔstwo, antologia tekstów z zakresu socjologii polityki, wybór i oprac. J. SzczupaczyĔski, Warszawa 1995, s. 91-121..

(10) SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH. 101. wego podziau socjopolitycznego, który by do zrónicowany, objawiajc si jako konfrontacja midzy: po pierwsze – katolikami lub midzywyznaniow subkultur chrzecija sk (w niektórych pa stwach, takich jak Grecja, take ludnoci prawosawn) a grupami wieckimi (przykadem jest m.in. Belgia, Austria, Wochy, Polska, Czechy, Wgry); po drugie – katolikami a protestantami (Holandia i czciowo Niemcy); po trzecie – tradycyjnym, kocielnym rozumieniem polityki a tzw. postpowym i nieklerykalnym patrzeniem na te zagadnienia w onie partii chadeckich9. Konflikt ten by petryfikowany zwaszcza przez proces stopniowego rozszerzania partycypacji politycznej od ko ca XIX wieku. Zdaniem Lipseta i Rokkana elektorat w pa stwach zachodnioeuropejskich zosta podzielony i zmonopolizowany ju w latach 20. ubiegego stulecia przez istniejce wówczas ugrupowania, a powstajce po tym okresie partie nie byy w stanie zmobilizowa wystarczajcej liczby wyborców, aby zaistnie w yciu politycznym. Idc zatem tym tropem, naley przyj , i z tego wanie powodu partie chrzecija sko-demokratyczne po II wojnie wiatowej musiay tworzy si w oparciu o zwolenników funkcjonujcych wczeniej ugrupowa wyznaniowych, bd

(11) bezporednio kontynuowa ich dziaalno . Z podziaem socjopolitycznym pa stwo–Koció silnie zwizany jest – w swoich uniwersalnych zaoeniach – konflikt typu centrum–peryferie. Wynikao to z faktu, e w bardzo wielu przypadkach duchowie stwo, zwaszcza katolickie, stajc w opozycji do struktur rzdowych, zaczo wchodzi w alianse z kulturowymi czy take politycznymi peryferiami pa stw czysto narodowych i imperiów. Takim wanie klasycznym przypadkiem jest Irlandia10, gdzie gówny podzia socjopolityczny wyznaczany by przez stosunek do brytyjskiego hegemona. Na tej podstawie powstaa Fine Gael, reprezentujca opcj niepodlegociow i protraktatow (pozytywny stosunek do traktatu z Wielk Brytani z 1921 r.), a take silnie zwizana z Kocioem katolickim11. W ten sam sposób naley interpretowa powstanie malta skiej Partii Nacjonalistycznej. Istota konfliktu irlandzkiego jest bardzo podobna do sytuacji niektórych pa stw Europy rodkowo-Wschod9. A. P e l i n k a, European Christian Democracy in Comparison, w: Christian Democracy in Europe since…, s. 200. 10 Cho imperium brytyjskie nie byo nigdy pa stwem narodowym, w obrbie swego rdzenia – Wysp Brytyjskich – realizowao de facto w wielu aspektach program konsolidacji kulturowej i politycznej dla takiego pa stwa charakterystyczny, wzmocniony powstaniem Kocioa anglika skiego. Katolicka, w znacznym stopniu, Irlandia w kontekcie Wielkiej Brytanii bya typowymi peryferiami. 11 Po uzyskaniu niepodlegoci podzia wzmacnia spór o Irlandi Pónocn, a linie konfliktu w jej kwestii zbiegay si z podziaami religijnymi. W efekcie rozam centrum–peryferie, a wic take spór o polityk wobec centrum na peryferiach, sta si niezwykle stabiln, podstawow osi podziau politycznego we wspóczesnym irlandzkim systemie partyjnym..

(12) 102. WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. niej, takich jak Polska, Wgry czy Litwa, gdzie orientacja antykomunistyczna (antyradziecka) w latach 80. szukaa oparcia w Kociele katolickim. Ten proces zaowocowa m.in. powstaniem partii chadeckich i konserwatywnych o wyra

(13) nie antykomunistycznym nastawieniu, a sceny partyjne zdominowane zostay przez podzia postkomunistyczny, którego istot jest stosunek do komunistycznej przeszoci, mogcy by interpretowany jako o centrum–peryferie, ze wzgldu na kluczow rol oceny przeszoci historycznej i zachowania wobec Zwizku Radzieckiego. Takich mechanizmów powstawania partii nie odnotowano natomiast w Czechach i na Sowacji, gdzie jednoznacznie i wyra

(14) nie przeprowadzono proces dekomunizacji, a formacje polityczne ksztatoway si na podstawie tradycyjnych (zachodnioeuropejskich) podziaów socjopolitycznych, z konfliktem prawica–lewica z akcentowaniem wymiaru ekonomicznego na czele12. Jeszcze inaczej przedstawiao si wyanianie ugrupowa chadeckich w rodkowoeuropejskich pa stwach zdominowanych przez prawosawie, tj. Bugarii i Rumunii. Tam partie tego nurtu nie mogy liczy na adne wsparcie ze strony – bardzo osabionej w okresie komunizmu – Cerkwi, która dopiero w pó

(15) niejszym okresie nadaa im kierunek dziaania. O ile jednak w przypadku Rumunii „podzia postkomunistyczny” by do ywotny na tamtejszej scenie politycznej, to w Bugarii nie by widoczny ze wzgldu na udzia we wadzy frakcji wywodzcych si z dawnej partii rzdzcej13. Majc na uwadze wpyw wyznaniowego podziau socjopolitycznego (czynnika religijnego) na powstawanie ugrupowa chadeckich, mona je podzieli na cztery kategorie: a) partie o rodowodzie katolickim, jak np. Austriacka Partia Ludowa (Österreichische Volkspartei – ÖVP), dwie partie belgijskie (CD&V i Centrum Demokratyczno-Humanistyczne), irlandzka FG, malta ska PN, wgierska KDNP, Unia Chrzecija ska i Demokratyczna-Czechosowacka Partia Ludowa czy Litewscy Chrzecija scy-Demokraci (Lietuvos Krikš ionys Demokratai – LKD)14; b) partie reprezentujce interesy spoecznoci katolickiej i protestanckiej: stanowice fenomen polityczny o wspóczesnym charakterze, waciwy w zasadzie tylko dla Europy Zachodniej (np. niemiecka koalicja CDU/CSU, holenderska CDA);. 12. Dowodem tego stanu rzeczy jest odtworzenie przedwojennej partii chadeckiej – Czechosowackiej Partii Ludowej. 13 T. Z a r y c k i, Podzia postkomunistyczny czy postkolonialny. O naturze polskich „podziaów historycznych”, „Tygodnik Idei Europa” 2005, nr 28(67), s. 11-13; A. R ö m m e l e, Cleavage Structures, passim. 14 Do 1994 r. do tej kategorii zaliczana bya take woska Chrzecija ska Demokracja (Democrazia Cristiana – DC)..

(16) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 103. c) maáe formacje chadeckie o rodowodzie protestanckim (ChrzeĞcijaĔscy Demokraci w Finlandii, Danii oraz Szwecji, Partia EstoĔskich ChrzeĞcijaĔskich Demokratów) lub katolickim (np. polskie Stronnictwo Pracy, wáoska Demokratyczna Unia na rzecz Europy-Ludowcy na rzecz Poáudnia): sytuujące siĊ poza gáównym nurtem rywalizacji politycznej, nawet gdy jedna z gáównych osi konfliktu politycznego w początkach ich funkcjonowania przebiegaáa na linii: paĔstwo–KoĞcióá; d) partie o prawosáawnym kierunku w chrzeĞcijaĔstwie spoáecznym, np. grecka ND, buágarski SDS, rumuĔska ChrzeĞcijaĔsko-Demokratyczna Partia Narodowa Cháopów (Partidul NaĠional ğărănesc Creútin Democrat – PNğCD)15. Dokonując syntezy powyĪszych rozwaĪaĔ (z uwzglĊdnieniem analizy procesu powstawania partii „proto-chadeckich” na przeáomie XIX i XX wieku), moĪna wyodrĊbniü zjawiska kluczowe do powstania ugrupowaĔ identyfikowanych jako chrzeĞcijaĔsko-demokratyczne, które – wraz z powyĪszą typologią ugrupowaĔ chadeckich w oparciu o rolĊ czynnika wyznaniowego – tworzą holistyczny model wyjaĞniający genezĊ tych formacji. Przedstawia je poniĪszy rysunek.. Rysunek 1. Geneza europejskich partii chadeckich ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: D. S o z a Ĕ s k a, Konkurenci czy partnerzy? ChrzeĞcijaĔska demokracja i KoĞcióá katolicki po 1989 roku, w: Zrozumieü wspóáczesnoĞü, red. G. BabiĔski, M. Kapiszewska, Kraków 2009, s. 454; S. K a l y v a s, The Rise of Christian Democracy in Europe, Ithaca–London 1996, passim. 15. R. H e r b u t, Rodziny partii politycznych, w: Demokracje Zachodnioeuropejskie…, s. 111; E. O l s z e w s k i, Doktryna i ruch polityczny chrzeĞcijaĔskiej demokracji, w: ChrzeĞcijaĔska demokracja we wspóáczesnym Ğwiecie, red. K, Krzywicka, E. Olszewski, Lublin 1999, s. 32..

(17) 104. WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. Na narodziny ugrupowa chrzecija sko-demokratycznych zoyy si nastpujce warunki: 1. rozdzia Kocioa i pa stwa – spowodowa on powstanie próni w yciu publicznym, jakkolwiek próby zepchnicia na margines instytucji Kocioa zmobilizoway zwaszcza katolików, którzy niejako w akcie samoobrony zaczli poszukiwa partyjnych form partycypacji politycznej; 2. laicyzacja – oznaczajca proces zmian w sferze wiadomoci spoecze stw, wzmacniana przez wzrost konsumeryzmu i paternalistycznej funkcji pa stwa zdominowanego przez rodowiska etatystyczne, co nie pozwolio ju Kocioowi odzyska dawnej pozycji; 3. II wojna wiatowa i uksztatowanie si systemów komunistycznych (a take ich upadek w latach 1989-1991) byy dla partii chadeckich swoistym katalizatorem, ostatnim brakujcym ogniwem, które w poczeniu z innymi, istniejcymi czynnikami powoao do ycia owe stronnictwa polityczne, obdarzajc je w momencie narodzin niezwykym potencjaem politycznym16.. 2. DEMOKRACJA KONSOCJONALNA A EUROPEJSKA CHRZE CIJASKA DEMOKRACJA. W kontekcie partii zachodnioeuropejskich, do powyszej grupy zjawisk zaliczono take inne uwarunkowanie systemowe, tj. uksztatowan po 1945 r. konsocjonaln przestrze polityczn (rysunek 1). Odpowiada jej – zaproponowany przez A. Lijpharta – model demokracji konsocjonalnej, którego zuniwersalizowan i sformalizowan form jest demokracja konsensualna. W swojej koncepcji politolog ten uwzgldni dwie zmienne: 1. stopie fragmentaryzacji kulturowej spoecze stwa oraz 2. styl zachowa elit politycznych (konsensualny bd

(18) rywalizacyjny). Dla modelu konsocjonalnego waciwe jest konsensualne zachowanie elit, któremu odpowiada sfragmentaryzowane spoecze stwo (np. w Belgii, Holandii, Luksemburgu, a nawet Austrii)17. Tak uformowany system charakteryzuje si m.in.: podziaem wadzy wykonawczej midzy rónymi segmentami spoecze stwa, wielopartyjnoci, tendencj do rzdów wielkiej koalicji, wysokim po16. S o z a s k a, Konkurenci czy partnerzy?, s. 454-455. A. L i j p h a r t wród stabilnych systemów politycznych wyrónia jeszcze trzy typy demokracji: 1. zdepolityzowan (konsensualny styl elit i niski poziom fragmentaryzacji spoecze stwa; najblisza temu modelowi jest Szwajcaria); 2. rywalizacyjn odrodkow (rywalizacyjne stylowi uprawiania polityki towarzyszy sfragmentaryzowane kulturowo spoecze stwo, jak np. we Francji) i 3. rywalizacyjn dorodkow (rywalizacja elit wraz ze sabo zrónicowanym kulturowo spoecze stwwem, która ma miejsce np. w Wielkiej Brytanii czy pa stwach skandynawskich). A. L i j p h a r t, Democracy in Plural Societies. A Comparative Exploration, New Haven 1979, s. 106. 17.

(19) SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH. 105. ziomem autonomii poszczególnych filarów podziau administracyjnego, proporcjonalnoci wyborów (wynikajc chociaby z niskiego progu procentowego) oraz prawem do wyraania weta przez mniejszoci. Co ciekawe, powyszymi mechanizmami konsensualnymi nasycone s relatywnie take – nie okrelone jako demokracje konsocjonalne – systemy polityczne Woch i Irlandii18. Na podstawie powyszych zaoe mona zatem przyj , e model demokracji konsocjonalnej ma wiele wspólnego z natur partii chrzecija sko-demokratycznych, które powstay w Europie Zachodniej po 1945 r.19. Zaczynajc od sfery symbolicznej, ugrupowania chadeckie posiadaj tych samych twórców oraz uksztatoway si w tosamej przestrzeni politycznej, co demokracja konsocjonalna. Interesujcy wydaje si fakt, e to wanie kraje europejskie, w których po II wojnie rzdy objli chrzecija scy demokraci, byy równie pionierami konsensualnych mechanizmów na poziomie ponadnarodowym, charakteryzujcych polityki UE. Ten przypadek jest dodatkowo podkrelany nieobecnoci ugrupowa chadeckich i konsocjalizmu w systemach angloameryka skich, tudzie ich saboci w pa stwach skandynawskich. Bardziej charakterystyczne jest jednak to, e wyksztaciy si one na bazie tych samych elit politycznych w ramach sfragmentaryzowanej struktury spoecze stwa (w Holandii, Belgii, Austrii), podzielonego na polityczne podkultury (oparte na cechach przypisanych, takich jak rasa, religia, jzyk i narodowo , a niekiedy take zawód). Ponadto – w tym aspekcie – oba fenomeny s napdzane przez podobne mechanizmy. Jak twierdzi A. Lijphart, „istotn cech demokracji konsocjonalnej jest nie tyle poszukiwanie konkretnych rozwiza instytucjonalnych, co czynienie wspólnie przemylanych wysików przez elity do stabilizacji systemu”20. Tym samym model ten opiera si na formule samowiadomej unii opozycji, która brzmi po-. 18. A. L i j p h a r t, Demokracja w spoeczestwach sfragmentaryzowanych, w: Elity, demokracja, wybory, wybór i oprac. J. Szczupaczy ski, red. A Raciborska, Warszawa 1993, s. 88-92; A. A n t o s z e w s k i, R. H e r b u t, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej. Studium porównawcze, Wrocaw 1995, s. 166; J. w i e c a, Wspóczesne demokracje. Analiza instytucjonalna, „De Doctrina Europea. Rocznik Instytutu Europeistyki Wyszej Szkoy Humanitas w Sosnowcu” 5(2008), s. 138-140. 19 Kierowano si w tym wypadku – wyeksponowanym po raz pierwszy przez Giovanniego Sartoriego – zaoeniem mówicym, e partia polityczna jest podobna do systemu politycznego (jakkolwiek w ujciu wszym) i na tej podstawie oba zjawiska mona rozpatrywa za pomoc tych samych kategorii; G. S a r t o r i, Parties and Party Systems. A Framework for Analysis, Cambridge 1976, s. 346-347. 20 Cyt. za: P. A l b e r t i, R. L e o n a r d i, The Consociational Construction of Christian Democracy, w: Christian Democratic Parties in Europe since the End of the Cold War, ed. S. Van Hecke, E. Gerard, Leuven 2004, s. 31..

(20) 106. WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. dobnie do celów europejskiej chrzecija skiej demokracji i jej motta „zmieniania obcych w przyjació”21. Rozpatrujc konkretne przypadki w Europie Zachodniej mona zatem doj do wniosku, e rozwój partii chadeckich jest jednoznacznie ujmowany w kategoriach konwergencji na poziomie elit politycznych wielu autonomicznych grup, z których kada czy w sobie relatywnie odrbn tosamo kulturow ze wspólnymi interesami gospodarczymi. Tak zaleno ukazuje chociaby casus woskiej DC, która uksztatowaa si w latach 40. na zasadzie podobie stwa rónych si rodowiska katolickiego, pragncych skupi si w jednym ugrupowaniu politycznym. Podobnie sytuacja wygldaa w partiach holenderskich, które posiadajc silne zwizki z wieloma organizacjami spoecznymi, zapewniay im obecno w strukturze politycznej pa stwa (w organach wykonawczych i decyzyjnych) oraz rezerwujc miejsce dla ich kandydatów na listach wyborczych22. Na paszczy

(21) nie elit politycznych jedno i efektywno ugrupowa chadeckich oparta jest na staej wymianie pogldów midzy ich podkulturami, na bazie których powstay. Co prawda, wikszo formacji chadeckich jest przeciwna procesowi frakcjonalizacji we wasnym onie, jednake popieraj one nieformaln wymian pogldów miedzy wasnymi podkulturami oraz posiadaj sformalizowane mechanizmy integracji tych przekona (w postaci np. wspólnych komitetów doradczych)23. Spójno na poziomie wasnych elit politycznych stanowi zatem pierwszy warunek zaistnienia w gównych pa stwach Europy Zachodniej partii chrzecija sko-demokratycznych. Mona j wyrazi podobnymi do modelu demokracji konsocjonalnej cechami, z których przynajmniej jedna bya sygnalizowana powyej: 1. znaczn i wieloskadnikow równowag si midzy elitami poszczególnych subkultur ugrupowa chadeckich; 2. istnieniem zagroe zewntrznych w postaci formacji komunistycznych bd

(22) socjalistycznych; 3. relatywnie niskim stopniem wpywu aparatu partyjnego na wewntrzny proces decyzyjny, jako konsekwencji pluralistycznej i zdecentralizowanej struktury tych partii24. O ile spójno na paszczy

(23) nie elit partyjnych osignito w sposób efektywny, o tyle tego samego nie mona odnie do poziomu mas czonkowskich, gdzie konwergencja nie bya na tyle wystarczajca, aby poczy ze sob podkultury (tj. 21 D. H a n l e y, Introduction: Christian Democracy as a Political Phenomenon, w: Christian Democracy in Europe. A Comparative Perspective, red. D. Hanley, New York 1996, s. 8. 22 M. D o n o v a n, Democrazia Cristiana: Party of Government, Christian Democracy in Europe. A Comparative..., s. 75-77; R.A. K o o l e, The Societal Position of Christian Democracy in the Netherlands, w: Christian Democracy in the European Union (1945/1995), ed. E. Lamberts, Leuven 1997, s. 144-145. 23 M.P. F o g a r t y, Christian Democracy in Western Europe, 1820-1953, London 1957, s. 133. 24 A l b e r t i, L e o n a r d i, The Consociational Construction..., s. 33-36..

(24) SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH. 107. wewntrzne frakcje) ugrupowa chadeckich, stale balansujce pomidzy integracj a autonomi. Wyrazem tego stanu rzeczy s zarówno ideologicznospoeczne pogldy partii chadeckich (w zaoeniach wykraczajce poza wsze cele tych formacji), jak i zamierzone zwizki z pewnymi grupami spoecznymi lub religijnymi. W konsekwencji – aby utrzyma swoje wpywy w spoecze stwie – toleruj one w wikszym stopniu wewntrzne subkultury, cieszce si niezwykym poziomem segmentowej autonomii i zachowujce si jak swoiste partie w partii. W niektórych przypadkach (np. w Austrii, Belgii czy Holandii) ugrupowania chadeckie byy nawet tworzone wspólnie i oddolnie przez róne chrzecija skie stowarzyszenia (rolników, robotników i przedsibiorców) oraz przez dugi okres utrzymyway system czonkostwa poredniego. Czsto ich wpywy spoeczne kompiluj jednak dania regionalne i lokalne. Przykadowo, niemiecka CDU i partie belgijskie w swojej dziaalno musz uwzgldnia nie tylko rónorakie interesy socjoekonomiczne wewntrznych grup, lecz take interesy o charakterze regionalnym25. Z drugiej strony pozostawienie poziomu masowego (wród subkultur ugrupowa chadeckich) w fazie horyzontalnego pluralizmu moe skutkowa stopniow utrat kontaktu z rzeszami wasnych zwolenników czy szerszymi masami spoecze stwa. Dowodzi tego chociaby przykad woskiej Chrzecija skiej Demokracji, która na skutek ustanowionego na pocztku swej dziaalnoci, sprawnego systemu mediacji i politycznej akomodacji (coraz bardziej zinstytucjonalizowanego i udoskonalanego z biegiem lat) przeksztacia si w – niezalen od Kocioa – parti kartelow z symbiotycznymi relacjami z pa stwem26. Taki model zapewnia jej polityczne przetrwanie, jednake powodowa take stopniowe oderwanie od spoecze stwa, a w rezultacie niezdolno do kontrolowania wasnego rodowiska i jego obrony przed zmianami politycznymi, skutkujc ostatecznie rozpadem partii na pocztku lat 90. XX wieku27. Zgodnie bowiem z koncepcj A. Lijpharta, demokracja konsocjonalna zakada nie tylko gotowo czci elit do wspópracy, lecz take ich zdolno do rozwizywania politycznych problemów w pa stwie. W ten sam sposób mona po czci uzasadni upadek w latach 60. francuskiego Ruchu Republika sko-Ludowego (Mouvement Républicain Populaire – MRP)28. 25. F o g a r t y, Christian Democracy..., s. 133-134. C. M a s a l a, Born for Government: The Democrazia Cristiana in Italy, w: Christian Democracy in Europe since…, s. 102-106. 27 Por. R. L e o n a r d i, P. A l b e r t i, From Dominance to Doom? Christian Democracy in Italy, w: Christian Democratic Parties in Europe…, s. 105-131. 28 A l b e r t i, L e o n a r d i, The Consociational Construction..., s. 37-39. 26.

(25) 108. WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. Trzecim i ostatnim warunkiem, który musia zosta osignity, aby w konsensualnej przestrzeni politycznej w Europie Zachodniej mogy wyksztaci si relewantne partie chadeckie, bya wewntrzna spójno subkultur ugrupowa na linii elity–masy czonkowskie, wyraajca si zdolnoci elit chadeckich do wspópracy i kompromisu bez utraty lojalnoci oraz poparcia we wasnych szeregach. Innymi sowy, musiay mie one si do podejmowania decyzji wicych wasne subkultury, których wewntrzna jedno zaleaa od umiejtnoci liderów chrzecija sko-demokratycznych do akomodacji (dopasowywania do siebie) rozbienych interesów i da . W efekcie owe wewntrzne grupy na paszczy

(26) nie relacji elity–masy przejawiay niezwykle siln spójno wertykaln i akceptacj polityki rzdów tworzonych przez przywódców tych nieformalnych struktur. Doskonale potwierdza to – zreszt nie po raz pierwszy wykorzystany w niniejszym podrozdziale – przypadek woskiej chadecji, która bya ugrupowaniem podzielonym wewntrznie na wiele frakcji. Pocztkowo przypominay one nieformalne stowarzyszenia skupiajce bezporednio indywidualne jednostki ze wzgldu na podobie stwo pogldów politycznych, dowiadcze , statusu socjoekonomicznego czy pochodzenia geograficznego. Kada z nich wyksztacia nastpnie powszechnie akceptowany model wewntrznych relacji o charakterze hierarchicznym z liderami majcymi zdolno do wykonywania i egzekwowania decyzji w imieniu wasnych frakcji. Z biegiem czasu system ten stawa si coraz bardziej zinstytucjonalizowany, przesdzajc jednoczenie o zdolnoci chadecji do kooperacji z jej rywalami na paszczy

(27) nie gabinetowej, a tym samym o utrzymaniu wysokiej pozycji na woskiej scenie politycznej do pocztku lat dziewi dziesitych.29 Analogiczny proces – z pewnymi odstpstwami – odnotowano take odnonie innych klasycznych ugrupowa o orientacji chrzecija sko-demokratycznej (powstaych w Belgii, Holandii, Austrii, Niemczech, Szwecji, Luksemburgu czy nawet Irlandii). Wszystkie one na pocztku obecnego stulecia nadal pozostaway bowiem silnie uzalenione od zdolnoci swoich elit politycznych do utrzymania wertykalnej spójnoci – zarówno poszczególnych stanowisk, jak i rónobarwnego pluralizmu – przekraczajcej podziay socjopolityczne midzy nimi. Posuenie si – zaproponowanym przez A. Lijpharta – modelem demokracji konsocjonalnej w odniesieniu do ugrupowa chadeckich pozwala ukaza nie tylko ich charakterystyczne cechy, lecz take rónice na tle stopniowej zmiany waciwoci tych formacji30. Zachodnioeuropejskie ugrupowania chrzecija sko29. Zob. szerzej: D o n o v a n, Democrazia Cristiana..., s. 77-81. Zarysowany model heurystyczny – bazujcy na koncepcji demokracji konsocjonalnej A. Lijpharta – moe by przydatny nie tylko do teoretycznego zrozumienia fenomenu zachodnioeuropejskich partii chrzecija sko-demokratycznych, lecz take stanowi punkt wyjcia do 30.

(28) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 109. demokratyczne – jakkolwiek zaliczane do tego samego typu formacji – róĪniáy siĊ od siebie stopniem zarówno pluralizmu kulturowego wewnątrz partii, jak i konsensualizmu w zachowaniach elit politycznych. Idąc tropem A. Lijpharta, wĞród partii chadeckich znalazáy siĊ ugrupowania bardziej konsocjonalne od innych podmiotów politycznych, a zatem wpáyw powyĪszych elementów trzeba traktowaü jako swoiste kontinuum, co obrazuje poniĪszy rysunek.. Rysunek 2. Zachodnioeuropejskie ugrupowania chadeckie w konsocjonalnej przestrzeni politycznej (na tle innych „rodzin” partii) ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: A l b e r t i, L e o n a r d i, Democrazia Cristiana..., s. 31-39.. Na tle innych ugrupowaĔ warto rozpatrzyü przykáad niemieckiej CDU, która funkcjonuje w systemie politycznym nie odpowiadającym modelowi demokracji konsocjonalnej. Z powyĪszego rysunku wynika, iĪ ma ona wewnĊtrzną konstrukcjĊ kulturową bardziej homogeniczną aniĪeli inne ugrupowania chadeckie w Europie Zachodniej, co jest czĊĞciowo odzwierciedleniem struktury spoáeczeĔstwa w Niemczech, które nigdy nie byáo w takim stopniu sfragmentaryzowane jak dalszych badaĔ szczegóáowych, dotyczących ugrupowaĔ o tym profilu ideologiczno-programowym z innych czĊĞci Europy, na które zabrakáo miejsca w niniejszej pracy. Z drugiej strony, wymaga on – ze wzglĊdu na pewne niedoskonaáoĞci kategorii zaproponowanej przez Lijpharta, wyartykuáowane przez niektórych politologów (a w szczególnoĞci Matthijsa Boogardsa) – poprawek na uĪytek prowadzonych analiz. Por. M. B o o g a r d s, The Uneasy Relationship between Empirical and Normative Types in Consociational Theory, ,,Journal of Theoretical Politics” 12(2000), No 4, s. 395-424..

(29) 110. WOJCIECH SOKÓ, MICHA KOZERA. spoecze stwo Belgii czy Holandii. Taki stan rzeczy stanowi take wypadkow dowiadcze historycznych partii (nie funkcjonujcej na podstawie sieci organizacji czy frakcji chrzecija skich) i jej kompozycji klasowej, wykazujcej niski udzia warstw robotniczych oraz wyra

(30) n nadreprezentacj wyszej klasy redniej. W dodatku waciwoci strukturalne wi si z zachowaniami chadeckich elit politycznych w Niemczech, które – wychodzc vis à vis swoich zachodnioeuropejskich odpowiedników – wysuway w pocztkowych latach funkcjonowania CDU konkurencyjne dania, prowadzce do odrodkowych pkni (tj. rywalizacji midzy elitami) i wzmacniajce w pó

(31) niejszym czasie wewntrzn homogeniczno ugrupowania. Po wewntrznej konsolidacji swoich szeregów styl zachowa kierownictwa partyjnego nadal cechowa mniej konsensualny stosunek do mniejszoci partyjnej, wynikajcy z uwarunkowa systemowych, tj. wzrastajcego znaczenia i hegemonii kanclerza. W rezultacie przejawy opozycji w onie CDU byy stopniowo marginalizowane i neutralizowane, za partia ewoluowaa technokratycznie w stron zdepolityzowanej „maszyny” na usugach lidera partyjnego, a faktycznie szefa rzdu31. W ten sposób mona zatem wyjani dlaczego formacja niemiecka wykazuje raczej dorodkowy kierunek rozwoju i jest mniej podatna na tendencje odrodkowe, pomimo mniej konsensualnego stylu elit politycznych w porównaniu do innych ugrupowa chadeckich w Europie Zachodniej. CDU musi mie jednak na uwadze, e nadmierna depolityzacja moe j odsun od faktycznych problemów spoecznych i w efekcie niemiecka chadecja moe podzieli los woskiej DC32. Zrónicowany stopie konsocjonalizmu zachodnioeuropejskich ugrupowa o profilu chadeckim rzutuje zarówno na ich zdolno do wspópracy zewntrznej (tj. na arenie krajowej), jak i wzorce zachowa koalicyjnych. Przykadowo, mniej konsensualna CDU bya bardziej skora do wspópracy z bliszym jej ugrupowaniem centrowym, zaliczanym do rodziny partii liberalnych (Woln Parti Demokratyczn) anieli z lewic socjaldemokratyczn. Z kolei Austriacka Partia Ludowa i irlandzka Fine Gael preferoway ju kooperacj z ugrupowaniami socjaldemokratycznymi, podobnie jak woska DC, która jednak stosunkowo nierzadko wchodzia take w sojusze z prawic. Wreszcie najsilniej konsensualne formacje z krajów Beneluksu (Belgii, Holandii, Luksemburga) tworzyy czsto koalicje za31. U. L a p p e n k ü p e r, Beetween Concentration Movement and People’s Party: The Christian Democratic Union in Germany, w: Christian Democracy in Europe since…, s. 25-27; D. B r o u g h t o n, The CDU-CSU in Germany: Is There Any Alternative?, w: Christian Democracy in Europe. A Comparative…, s. 107-117; F. B ö s c h, Two Crises? Two Consolidations? Christian Democracy in Germany, w: Christian Democratic Parties in Europe…, s. 56-63. 32 Por: P. C y w i s k i, Chadecja bez duszy, „Rzeczpospolita” z 28.12.2011, s. A13..

(32) SPECYFIKA PARTII CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNYCH. 111. równo z lewic, jak i prawic. Wobec powyszych rozwaa prawdziwa wydaje si zatem teza, i wraz ze wzrostem konsocjonalizmu w partiach chadeckich zwiksza si take ich zdolno do kooperacji w ramach konkurujcych biegunów rywalizacji, a zwaszcza z formacjami lewicy socjaldemokratycznej. Zachodnioeuropejskie ugrupowania chadeckie ze wzgldu na ich konsensualne zachowania (zewntrzpartyjne33) na arenie krajowej mona zatem podzieli na: 1. dopuszczajce wspóprac zarówno z liberalnym centrum, jak i socjaldemokratyczn lewic (holenderska CDA, belgijska CD&V, luksemburska CSV, a take DC we Woszech w latach 1943-1994) oraz 2. preferujce wspódziaanie jednobiegunowe, wystpujce w dwóch wariantach – z jedn stron rywalizacji politycznej wycznie (np. irlandzka FG z lewic, KD w Danii z konserwatywn prawic) bd

(33) z maym wyjtkami (CDU/CSU i Austriacka Partia Ludowa, które dwukrotnie podjy wspóprac odpowiednio z socjaldemokratami i radykalno-konserwatywn prawic)34.. 3. UGRUPOWANIA CHRZE CIJASKO-DEMOKRATYCZNE PASTW UE JAKO FENOMEN CATCH-ALL I PARTII CENTRUM. Wyznacznikiem przynalenoci do rodziny partii chrzecija sko-demokratycznych jest przede wszystkim tre programów i apeli wyborczych, które – cho czsto róni si rozoeniem akcentów – prezentuj pewne cechy wspólne. Za najistotniejsz z nich mona uzna nie tyle odwoanie do katolickiej nauki spoecznej, ile denie do stworzenia alternatywy dla rywalizacji opartej na konflikcie klasowym, którego gównymi uczestnikami s partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne) oraz – z drugiej strony – konserwatywne i liberalne (tzw. trzecia droga). W swych apelach programowych chrzecija ska demokracja – pomimo przylgnicia do niej „atki” ugrupowa klasy redniej zawsze staraa podkrela sw aklasowo , wystpujc przeciwko polityce, która byaby jednoznacznie prosocjalna, jak równie jednoznacznie prorynkowa, sytuujc si, uywajc sformuowania Keesa van Kersbergena, „midzy Scyll kapitalizmu a Charybd socjalizmu”35. Takie stanowisko wpywa na stosowanie strategii typu ca33. W tym ujciu kilka partii chadeckich wystpujcych na scenie politycznej potraktowano jako jeden podmiot kooperacji (casusy Belgii, Holandii). 34 A. A n t o s z e w s k i, Partie chadeckie w Europie Zachodniej w latach 1945-1998, w: Chrzecijaska demokracja we wspóczesnym wiecie, s. 66-67; A n t o s z e w s k i, H e r b u t, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej..., s. 165-166. 35 K. v a n K e r s b e r g e n, The Distinctiveness of Christian Democracy, w: Christian Democracy in Europe. A Comparative…, s. 34..

(34) 112. WOJCIECH SOKÓà, MICHAà KOZERA. tch-all, którą po raz pierwszy zaproponowaáy wáaĞnie – samookreĞlające siĊ w tym kontekĞcie mianem partii ludowych – ugrupowania chadeckie, odwoáując siĊ do wyborców ze wszystkich Ğrodowisk spoáecznych i káadąc silniejszy (Skandynawia) lub sáabszy (paĔstwa Beneluksu) nacisk na kwestie związane z moralnoĞcią. Owa strategia pozwala na skonstruowanie apelu wyborczego przecinającego oĞ podziaáu socjoekonomicznego (klasowego), pomimo bezpoĞrednich związków chrzeĞcijaĔskiej demokracji z prawicą36 (szczególnie tam, gdzie nie istnieje silna formacja konserwatywna) i ulokowania jej w wymiarze wyznaniowym (rysunek 3).. Rysunek 3. Rozmieszczenie chadeków, socjaldemokratów i liberaáów na skali lewica–prawica oraz w Ğwietle wymiaru wyznaniowa–Ğwiecka ħródáo: W. S o k ó á, Klasyfikacja partii, w: Wspóáczesne partie i systemy partyjne. Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, red. W. Sokóá, M. ĩmigrodzki, Lublin 2005, s. 44.. Oznacza to, Īe apel partii chadeckich jest umiarkowany, a postulaty programowe umieszczają je blisko centrum ideologicznego systemu partyjnego, w ramach którego dziaáają37. Potwierdza to takĪe poáoĪenie chrzeĞcijaĔskiej demokracji na skali lewica–prawica (w wymiarze socjoekonomicznym) w Ğwietle innych dychotomii socjopolitycznych: miasto–wieĞ i centrum–peryferie. Jak wskazuje poniĪszy rysunek, partie chadeckie – pomimo wyraĨnie miejskiego charakteru – mogą niekiedy aspirowaü do reprezentowania interesów ludnoĞci wiejskiej, co 36. Partie chrzeĞcijaĔsko-demokratyczne najczĊĞciej zaliczane są do tzw. postĊpowej prawicy ze wzglĊdu na centrolewicowe poglądy w sferze socjoekonomicznej i liberalno-konserwatywne wartoĞci w wymiarze aksjologicznym. 37 v a n K e r s b e r g e n, The Distinctiveness..., s. 31-35; S o k ó á, Klasyfikacja partii, s. 224..

(35) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 113. wynika z ich prorolniczej orientacji programowej. Wiele ugrupowaĔ agrarnych, chcąc rozszerzyü bazĊ poparcia spoáecznego i zwiĊkszyü swoje wpáywy na scenie politycznej, przechodzi takĪe na pozycjĊ chrzeĞcijaĔsko-demokratyczną (np. Polskie Stronnictwo Ludowe, rumuĔska PNğCD). Z kolei na planie centrum–peryferie partie chadeckie z reguáy reprezentują tendencje centralizacyjne, jakkolwiek wyáoniáy siĊ takĪe chadeckie ugrupowania regionalne (np. niemiecka CSU, Demokratyczna Unia Katalonii, wáoska Demokratyczna Unia na rzecz Europy – Ludowcy na rzecz Poáudnia) bądĨ etniczne (np. Poáudniowotyrolska Partia Ludowa, sáowacka Partia WĊgierskiej Koalicji). Jak twierdzi Anton Pelinka, w wymiarze materializm– postmaterializm formacje chadeckie sytuują siĊ podobnie, gdzieĞ „miĊdzy tradycyjnie materialistyczną socjaldemokracją a swoiĞcie postmaterialistcznymi partiami ekologicznymi”38. Poza owymi wymiarami, traktowane są z reguáy jako ugrupowania antykomunistyczne i proeuropejskie39. PowyĪsze okolicznoĞci mają szczególnie istotne znaczenie dla potencjaáu koalicyjnego partii chadeckich.. Rysunek 4. Usytuowanie europejskich partii chrzeĞcijaĔskich demokratycznych na planie lewica– prawica oraz w Ğwietle wymiarów miasto–wieĞ i centrum–peryferie ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie: P e l i n k a, European Christian Democracy..., s. 200-206.. 38. P e l i n k a, European Christian Democracy..., s. 194. W ostatnim czasie pojawiają siĊ w tym kontekĞcie wyjątki. Przykáadowo, po rozpadzie Związku Radzieckiego w 1991 r. znacznie osáabáy nastroje antykomunistyczne w zachodnioeuropejskich partiach chadeckich (niemiecka CDU, wáoscy chrzeĞcijaĔscy demokraci). Zaobserwowaü moĪna równieĪ zjawisko radykalnej chadecji (wykazującej eurorealistyczne podejĞcie do procesu integracji bądĨ umiarkowany eurosceptycyzm), które wystĊpuje zarówno w Europie Zachodniej (np. holenderska CU, austriacka CPÖ), jak i w Europie ĝrodkowo-Wschodniej, gdzie jeszcze wyraĨniej eksponuje siĊ kwestie narodowe (Liga Polskich Rodzin, rumuĔska PNDC). Relatywnie negatywny stosunek do UE widoczny jest takĪe w niektórych Ğrodkowoeuropejskich partiach o klasycznie chadeckim charakterze (np. EstoĔscy ChrzeĞcijaĔscy Demokraci, áotewska KDS). 39.

(36) 114. WOJCIECH SOKÓà, MICHAà KOZERA. Nie zmienia to faktu, iĪ programy partii chrzeĞcijaĔsko-demokratycznych oraz platformy wyborcze, a takĪe promowana na ich podstawie polityka konstruowane są w oparciu o takie wartoĞci, jak: transcendentna godnoĞü osoby ludzkiej, solidaryzm, rola rodziny czy sprzeciw wobec aborcji, rozwodów, eutanazji i związków partnerskich. Z drugiej strony silnie akcentowana jest sfera socjalna (np. ochrona praw pracowniczych, aktywna polityka socjalna). Z nimi teĪ chadecja kojarzona jest do tej pory najczĊĞciej. Nie zawsze znajdowaáo to (i nadal znajduje) wyraz w kampaniach wyborczych czy teĪ aktywnoĞci na páaszczyĨnie parlamentarnogabinetowej. Trafne wydają siĊ twierdzenia Petera Maira, czy Andrzeja Antoszewskiego, którzy podkreĞlają, Īe wspóáczeĞnie trudno spodziewaü siĊ, aby partia chrzeĞcijaĔsko-demokratyczna czyniáa z polityki aborcyjnej, liberalizacji rozwodów czy nauki religii w szkoáach gáówny temat swojej kampanii wyborczej40. Tendencja ta przenosi siĊ jednak na páaszczyznĊ parlamentarną i rządową, co wiąĪe siĊ – zwáaszcza w paĔstwach, gdzie chadecja stanowi powaĪną siáĊ polityczną (Niemcy, Austria, Belgia, Luksemburg, a w przeszáoĞci takĪe Wáochy) – ze strategicznym celem tych podmiotów, to jest z utrzymaniem wáadzy w paĔstwie. Za przykáady zachowaĔ potwierdzających owy trend moĪna wskazaü chociaĪby podpisanie ustaw niezgodnych z etyką chrzeĞcijaĔską przez Austriacką PartiĊ Ludową (ustawa o rejestrowanym partnerstwie z 2009 r.), czy wáoską DC (ustawa o ochronie macierzyĔstwa i dobrowolnym przerywaniu ciąĪy z 1978 r.) oraz ciche przyzwolenie belgijskiej CD&V i luksemburskiej CSV na wprowadzanie przez ich koalicjantów – wspólnie z opozycją – praw sprzecznych z wartoĞciami chrzeĞcijaĔskimi (odpowiednio ustawa legalizująca aborcjĊ z 1990 r. i ustawa o eutanazji z 2008 r.)41. PowyĪsze dziaáania partii chadeckich na arenie krajowej pokazują istnienie naturalnej sprzecznoĞci miĊdzy formuáą partii catch-all a chrzeĞcijaĔsko-demokratyczną toĪsamoĞcią ideologiczno-programową. Sáusznie moĪna bowiem mniemaü, Īe chrzeĞcijaĔska, (a w zasadzie katolicka) etykietka partii wyklucza zdolnoĞü do wyraĪania oraz reprezentowania interesów bezwyznaniowej czĊĞci spoáeczeĔstwa (a takĪe zachowania sprzeczne z nauczaniem KoĞcioáa). Z drugiej strony, przykáadowo w paĔstwach zachodnioeuropejskich, gdzie od 30 do 40% populacji stanowią zadeklarowani czáonkowie KoĞcioáa katolickiego, ugrupowanie próbujące zmobilizowaü wyáącznie katolików nie mogáo by liczyü na zdobycie wiĊkszoĞci parlamentarnej. Europejska chadecja, chcąc zatem przezwyciĊĪyü 40 P. M a i r, Party System Change, Approaches and Interpretations, Oxford 1997, s. 21; A n t o s z e w s k i, Partie chadeckie…, s. 57. 41 V. P a l k o, Pod záą gwiazdą chrzeĞcijaĔskiej demokracji, „Fronda” 2011, nr 58, s. 120129, 134-137..

(37) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 115. ową barierĊ i przetrwaü na krajowych scenach politycznych, stanĊáa przed dylematem przeobraĪenia siĊ w siáĊ atrakcyjną takĪe dla bezwyznaniowych wyborców lub czáonków innych wyznaĔ chrzeĞcijaĔskich, kosztem jednak spadku poparcia elektoratu katolickiego. Ten trudny wybór byá jakkolwiek istotny w kontekĞcie uwarunkowaĔ spoáeczno-politycznych na przeáomie lat 60. i 70., kiedy to staáe znaczenie religii jako czynnika wyborczej mobilizacji zostaáo osáabione tendencjami sekularyzacyjnymi w Europie. Konsekwencją owego dylematu – w perspektywie wystĊpujących wówczas przesáanek socjopolitycznych – okazaáa siĊ formuáa catch-all, która nie musiaáa oznaczaü spadku poparcia Ğrodowisk katolickich dla partii chadeckich. K. van Kersbergen, analizując religiĊ jako element politycznego apelu, wskazuje na pozytywny aspekt obrania takiej strategii, zwracając uwagĊ na duĪe zdolnoĞci mobilizacyjne europejskich ugrupowaĔ chrzeĞcijaĔsko-demokratycznych, wynikające z inspirowanej religijnie ideologii politycznej. Mówiąc ĞciĞlej, ze wzglĊdu wáaĞnie na posiadanie przez chrzeĞcijaĔską demokracjĊ katalizatora politycznej artykulacji w postaci religii, uniknĊáa ona negatywnych nastĊpstw powyĪszego dylematu. W przeciwieĔstwie na przykáad. do partii socjaldemokratycznych, o masowym poparciu dla ugrupowaĔ chadeckich nie decydowaá bowiem apel do okreĞlonej klasy spoáecznej jako gáównej podstawy artykuáowania interesów (w przypadku umiarkowanej lewicy do robotników), lecz odwoáanie siĊ do czynnika religijnego, przecinającego klasowy podziaá socjopolityczny. Tym samym związek z daną grupą spoáeczną (zawodową lub wyznaniową) – tak zagraĪający europejskiej socjaldemokracji – okazaá siĊ korzystny dla chadecji, która zaczĊáa marginalizowaü ideologiczne znaczenie czynnika socjoekonomicznego w celu promowania idei ogólnego kompromisu i pojednania, zgodnego z duchem chrzeĞcijaĔstwa. Uwypuklając swój aklasowy charakter, nadal odwoáuje siĊ ona do katolickoĞci w programach politycznych, niekiedy jednak umiejĊtnie pomijając ten element na arenie wyborczej czy parlamentarno-gabinetowej, co jest efektem kalkulacji politycznych. W tym sensie inspirowaną religijnie toĪsamoĞü partii chadeckich paĔstw UE naleĪy uznaü za zgodną z „zagospodarowaną” przez nie formuáą catch-all42. Niemniej jednak, wskazaü moĪna dystynkcje ideologiczno-programowe, odróĪniające chadecjĊ od innych ugrupowaĔ, takie jak umiarkowany interwencjonizm paĔstwowy (ograniczony zasadą pomocniczoĞci), inspirowana katolicką nauką spoáeczną polityka dobrobytu (tzw. chrzeĞcijaĔska demokratyzacja kapitalizmu) oraz dostosowywanie swojej toĪsamoĞci do wzorców wspóápracy na arenie krajowej i ponadnarodowej z siáami politycznymi dąĪącymi do kompromisu 42. v a n K e r s b e r g e n, The Distinctiveness…, s. 38-39..

(38) 116. WOJCIECH SOKÓà, MICHAà KOZERA. w kwestiach ekonomicznych, kulturowych. PowyĪsze cechy, a zwáaszcza ostatnia z nich, wskazują na labilnoĞü ideologiczną partii chrzeĞcijaĔsko-demokratycznych. Jako ugrupowania ulokowane w centrum systemu partyjnego, preferują odwoáanie siĊ do wartoĞci liberalnych, konserwatywnych i socjaldemokratycznych, tworząc na tej bazie swoistą mieszaninĊ idei, która pozostaje w fazie ruchomej, co umoĪliwia rewizjĊ programów politycznych oraz adaptowanie ich do zmieniających siĊ warunków Īycia politycznego (otoczenia), zarówno na arenie krajowej, jak i transnarodowej43. Z konserwatystami áączy chadecjĊ – poza klasycznymi wartoĞciami, takimi jak niezbywalne prawo wáasnoĞci prywatnej czy niechĊü do komunizmu – przede wszystkim opowiedzenie siĊ za tradycyjnym áadem spoáecznym, opartym na wartoĞciach chrzeĞcijaĔskich, rygoryzmem obyczajowym, silnym i sprawnym paĔstwem oraz umiarkowaną polityką prorynkową. W rezultacie granica ideologiczno-programowa miĊdzy tymi ugrupowaniami jest trudna do oddzielenia44. Prowadzi to do sytuacji wystĊpowania silnych partii chadeckich tam, gdzie nie funkcjonują formacje konserwatywne, bądĨ peánią marginalną rolĊ (i odwrotnie)45. W tym kontekĞcie moĪna zauwaĪyü takĪe inny ciekawy mechanizm, to jest przesuwanie siĊ ugrupowaĔ chadeckich w stronĊ toĪsamoĞci konserwatywnej dla pozyskania dodatkowego, tradycyjnie prawicowego, elektoratu i przeciwnie – konserwatystów w kierunku centrowego, chrzeĞcijaĔsko-demokratycznego charakteru, co czĊsto podyktowane jest wcháoniĊciem mniejszych podmiotów o tym profilu lub/i potrzebą zwiĊkszenia swojego znaczenia na páaszczyĨnie transnarodowej (a ĞciĞlej w PE). Pierwszy wariant wybraáy w Europie Zachodniej przykáadowo Austriacka Partia Ludowa czy niemiecka CDU, które po pewnym czasie swojego funkcjonowania same zaczĊáy siĊ okreĞlaü mianem „formacji demokratycznych i konserwatywnych”46; z pewnym odstĊpstwami tendencja ta wystĊpuje takĪe w naleĪących do UE paĔstwach postkomunistycznych (wĊgierska KDNP, sáowacka KDH). Natomiast drugi kierunek zmian cechowaá takie ugrupowania zachodnioeuropejskie, jak hiszpaĔska PP czy grecka ND, a w demokracjach Ğrodkowo-wschodniej czĊĞci UE – litewski Związek Ojczyzny, wĊgierski Związek Máodych Demokratów-WĊgierska Unia Obywatelska (Fiatal Demokraták Szövetsége-Magyar Polgári Szövetség – FIDESZ-MPSZ) oraz buágarski SDS. Warto dodaü jednak, Īe przy pierwszej 43. T e n Ī e, Social Capitalism. A Study of Christian Democracy and the Welfare State, London–New York 1995, s. 50-51. 44 To, co odróĪnia partie chadeckie, to pozytywny stosunek do interwencji paĔstwa w gospodarkĊ, silnie akcentowany solidaryzm spoáeczny i tolerancja dla innych wyznaĔ. 45 v a n K e r s b e r g e n, The Distinctiveness…, s. 33; A n t o s z e w s k i, Partie i systemy…, s. 120-129, 156. 46 P e l i n k a, European Christian Democracy..., s. 205..

(39) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 117. prawidáowoĞci ideologiczny Ğrodek ciĊĪkoĞci zostaá poáoĪony na idee chrzeĞcijaĔsko-demokratyczne, zaĞ w drugiej – na wartoĞci konserwatywne. Tym samym, mając na uwadze róĪne rozáoĪenie tych akcentów, moĪemy mówiü odpowiednio o partiach konserwatywno-chadeckich i chadecko-konserwatywnych. Dodatkowo ugrupowania zaliczane wyĪej do pierwszej kategorii silnie akcentują swoją orientacjĊ prosocjalną, co wynika z chrzeĞcijaĔsko-demokratycznej filozofii solidaryzmu (przypominającej w pewnym stopniu socjaldemokratyczny kolektywizm), zakáadającej istnienie wspólnoty, która ma wspieraü i uzupeániaü jednostkĊ (osobĊ ludzką), a nie odwrotnie47. W tym aspekcie zaproponowano okreĞlenie tych formacji mianem socjalkonserwatywnej chadecji. Co ciekawe, związek siá chrzeĞcijaĔsko-demokratycznych z konserwatyzmem uwarunkowany jest takĪe – zwáaszcza tam, gdzie od dawna nie funkcjonują one jako samodzielne podmioty – poprzez liberalizm (zwáaszcza aksjologiczny, pozwalający chadekom na zniwelowanie konserwatywnego fundamentalizmu w sferze kulturowej)48, który przynosi jeszcze ciekawsze konsekwencje organizacyjno-programowe. Przykáadowo, we Francji chrzeĞcijaĔscy demokraci skupieni w MRP, a póĨniej Centrum Demokratów Spoáecznych (Centre des Démocrates Sociaux – CDS), zanim zostali wcháoniĊci przez ugrupowanie gaullistowskie – konserwatywną UniĊ na rzecz Ruchu Ludowego (Union pour un Mouvement Populaire – UMP), tworzyli wspólnie z siáami centro-liberalnymi UniĊ na rzecz Demokracji Francuskiej (Union pour la Démocratie Française – UDF). Po ukonstytuowaniu siĊ UMP stali siĊ trzecią co do wielkoĞci frakcją wewnĊtrzną (po konserwatystach i liberaáach), podzieloną jednak na dwie grupy (klasycznych chadeków i bardziej konserwatywnych czáonków Partii ChrzeĞcijaĔsko-Demokratycznej). Ze wzglĊdu na swoją multitoĪsamoĞciowoĞü UMP naleĪaáoby zatem uznaü za ugrupowanie liberalno-konserwatywne, nie wyrzekające siĊ jednak zabarwienia chrzeĞcijaĔskodemokratycznego. Podobne spostrzeĪenia moĪna odnieĞü do polskiej Platformy Obywatelskiej czy sáowackiej SDKÚ-DS, która jednak wyáoniáa siĊ w wyniku przesuniĊcia z pozycji konserwatywno-chadeckiej w stronĊ liberalizmu, zarówno kulturowego, jak i socjoekonomicznego. Dla tych partii liberalno-konserwatywnych o zabarwieniu chadeckim zasadne jest posáuĪenie siĊ kategorią partii jako. 47. F o g a r t y, Christian Democracy..., s. 17-18. Do partii liberalnych chrzeĞcijaĔską demokracjĊ upodabnia przywiązanie do wolnoĞci jednostki (jakkolwiek nie w znaczeniu socjoekonomicznym, lecz szerszym, bo personalistycznym. tj. jako niezbĊdnego i oczywistego aspektu, nierozerwalnie związanego z toĪsamoĞcią czáowieka), gospodarki wolnorynkowej (jednakĪe z ograniczonym interwencjonizmem paĔstwowym) oraz – w niektórych przypadkach – odejĞcie od fundamentalizmu aksjologicznego. 48.

(40) WOJCIECH SOKÓà, MICHAà KOZERA. 118. konfederacji idei – konserwatyzmu, liberalizmu i chrzeĞcijaĔskiej demokracji49. Posáugując siĊ wyĪej wymienionymi kryteriami, postanowiono potraktowaü dwie osobne rodziny partii politycznych paĔstw UE (chadecką i konserwatywną) – záączone jednakĪe wspólnotą wartoĞci – jako jedną stronĊ rywalizacji politycznej, wykluczając jednak z tego zabiegu radykalną chadecjĊ oraz klasyczne formacje konserwatywne. W tabeli 3 wymieniono podmioty reprezentujące tak skonstruowany biegun konserwatywno-chadecki. Uniwersalizmu ideologii chrzeĞcijaĔsko-demokratycznej i ciągáej atrakcyjnoĞci funkcjonujących na tej podstawie partii dowodzi fakt, Īe coraz mniej widoczny jest w paĔstwach UE związek miĊdzy strukturą wyznaniową a wystĊpowaniem silnych partii chadeckich (konserwatywno-chadeckich). Warunkiem ich rozwoju bowiem nie musi byü – jak w przypadku pierwszych powojennych ugrupowaĔ o tym profilu – tylko silna pozycja KoĞcioáa katolickiego (Austria, Belgia, Wáochy), czy wzglĊdna równowaga katolicyzmu z protestantyzmem (Niemcy, Holandia), lecz takĪe przewaga wyznania prawosáawnego (Buágaria, Grecja), protestanckiego (paĔstwa skandynawskie, àotwa) czy nawet dominacja ateizmu (Czechy). Tabela 3. Partie reprezentujące biegun konserwatywno-chadecki w paĔstwach UE Podrodzina partii 1 Klasyczna chadecja. Konserwatywno-chadecka („socjalkonserwatywni” chadecy). Chadecko-konserwatywna. Liberalno-konserwatywna o zabarwieniu chrześcijańsko-demokratycznym. 49. Partie Polityczne (nazwa lub/i skrót, rok powstania) 2 belgijskie CD&V i CDH – 1972; czeska KDU-ČSL – 1919; duńska KD – 1970; irlandzka FG – 1933; łotewska KDS – 1991; luksemburska CSV – 1944; holenderski CDA – 1980; szwedzka KD – 1964 Austriacka Partia Ludowa – 1945; Fińscy Chrześcijańscy Demokraci (Suomen Kristillisdemokraatit – SKD) – 1958; niemiecka CDU – 1945; węgierska KDNP – 1943; włoska Unia Centrum (Unione di Centro – UDC) – 2008; maltańska PN – 1926; słowacka KDH – 1990; Słoweńska Partia Ludowa – 1892; Nowa Słowenia – Chrześcijańska Partia Ludowa – 2000 Bułgarskie SDS i Partia Demokratyczna (Demokraticeska Partija – DP) – 1996; estońska EDK –1990; grecka ND – 1974; węgierski FIDESZ-MPSZ – 1988; litewska TS-LKD – 1993; hiszpańska PP – 1989 Zgromadzenie Demokratyczne (Dimokratikos Synagermos – DISY) – 1976; francuska UMP – 2002; włoski Lud Wolności (Il Popolo della Libertà – PDL) – 2009; Platforma Obywatelska RP – 2001; Słowacka Unia Demokratyczna i Chrześcijańska – Partia Demokratyczna – 2000. à. J a k u b i a k, System partyjny Francji, w: Systemy partyjne paĔstw Unii Europejskiej, red. B. Kosowska-Gąstoá, Kraków 2010, s. 128-134; A n t o s z e w s k i, Partie i systemy…, s. 150-151..

(41) SPECYFIKA PARTII CHRZEĝCIJAēSKO-DEMOKRATYCZNYCH. 119. 1. 2 bułgarska Agrarna Partia Ludowa (Zemedelski Naroden Sajuz – ZNS) – 1996; Polskie Stronnictwo Ludowe – 1931; portugalskie Centrum Demokratyczno-Społeczne – Partia Ludowa Chadecko-agrarna (Centrum Democratico e Social – Partido Popular – CDS-PP) – 1974; rumuńska PNŢCD – 1989 niemiecka CSU – 1946; włoska Demokratyczna Unia na rzecz Europy– Ludowcy na rzecz Południa (Unione Democratici per l'Europa – Popolari per il Sud – UDEUR) – 1999; Etniczna (regionalna) o orientacji chadeckiej Południowotyrolska Partia Ludowa (Südtiroler Volkspartei – SVP) – 1945; Partia Węgierskiej Koalicji (Strana Madarskej Koalície – SMK) – 1998; Demokratyczna Unia Katalonii (Unió Democràtica de Catalunya – UDC) – 1931. ħródáo: Opracowanie wáasne.. Ponadto, wspólną cechą wymienionych w powyĪszej tabeli ugrupowaĔ reprezentujących biegun konserwatywno-chadecki jest ich stosunkowo máody wiek. Z wyjątkiem Czech, Hiszpanii, Malty i Irlandii, Īadne z nich nie zostaáo zaáoĪone pod obecną nazwą w okresie miĊdzywojennym, a znaczna ich czĊĞü powstaáa juĪ w drugiej poáowie XX wieku (w Europie ĝrodkowej i Wschodniej nawet pod koniec ubiegáego stulecia). Ma to wpáyw na ich usytuowanie w przestrzeni politycznej, rodzaj stosowanych strategii i zmiany formuáy organizacyjnej. O ile przedwojenne ugrupowania wyznaniowe i nawiązujące do ich dziaáalnoĞci tuĪ po 1945 r. chrzeĞcijaĔsko-demokratyczne podmioty partyjne powstaáy jako formacje masowej integracji katolickiego elektoratu, mobilizując go do walki z antyklerykalnymi ugrupowaniami socjalistycznymi, a niekiedy przeciwko prawicowym siáom protestanckim (Holandia i czĊĞciowo Niemcy), o tyle – poczynając od lat 50. – chadecja przyjmuje formĊ partii profesjonalno-wyborczej, okreĞlanej takĪe przez A. PelinkĊ mianem „partii catch-all centroprawicy”50. Proces ten dotknąá zarówno ugrupowania duĪe, jak i maáe, a wiĊc mogące organizowaü wokóá siebie koalicje lub jedynie byü ich uczestnikiem jako máodszy partner. Dodatkowo pierwsza grupa formacji, poprzez formalne i nieformalne strategie kooperacyjne, przeistoczyáa siĊ w duĪej iloĞci przypadków w partie kartelowe (np. niemiecka CDU/CSU, Austriacka Partia Ludowa, belgijska CD&V, holenderska CDA, a w Europie ĝrodkowo-Wschodniej – Platforma Obywatelska, sáowacka SDKÚ-DS), gwarantując sobie – czĊsto niezaleĪnie od wyników wyborów – permanentny wpáyw na wáadzĊ w paĔstwie. W ten sposób moĪna takĪe táumaczyü rewizjĊ programów tradycyjnych ugrupowaĔ chadeckich oraz chrzeĞcijaĔską demokratyzacjĊ formacji konserwatywnych. Model partii chadeckich (konserwatywno-chadeckich) o charakterze kartelowym uksztaátowaá siĊ zwáaszcza w ramach demokracji 50. P e l i n k a, European Christian Democracy..., s. 206..