Jakub Marsza"kiewicz
Wy)sza Szko+a Bankowa w Gda6sku
WSPÓ%CZESNE SAMOLOTY KOMUNIKACYJNE
CHIN
R8kopis dostarczono: stycze6 2014
Streszczenie: Artyku+ przedstawia wspó+czesne konstrukcje samolotów komunikacyjnych
produkowanych w Chinach Ludowych. W ten sposób ukazano chi6ski przemys+ lotniczy, jako jeszcze zacofany wzgl8dem ameryka6skich i europejskich pot8g, ale powoli budujQcy pozycj8 lidera azjatyckiego, a mo)e i Vwiatowego. Materia+ porusza tak)e w skrótowej formie wp+yw zachodnich technologii na rozwój chi6skiego przemys+u lotniczego.
S"owa kluczowe: lotnictwo, Chiny, transport
1. WST,P
Transport jest jednym z g+ównych elementów +a6cucha logistycznego. YQczy on bowiem wszystkie jego etapy. Jednym z podstawowych rodzajów transportu w dzisiejszym Vwiecie jest natomiast lotnictwo komunikacyjne. W ciQgu kilkudziesi8ciu lat jego rozwoju przyzwyczailiVmy si8 do tego, )e ci8)ar jego rozwoju le)y w Ameryce pó+nocnej oraz w Europie. Obecnie jednak coraz wi8ksze osiQgni8cia w tej dziedzinie posiada Azja, z Chinami Ludowymi na czele.
Rynek przewozów lotniczych Azji nale)y obecnie do najbardziej dynamicznych na Vwiecie. Uwa)a si8 wr8cz, )e w najbli)szych dekadach nastQpi trend przesuni8cia punktu ci8)koVci rozwoju lotnictwa komunikacyjnego z Ameryki pó+nocnej i Europy w kierunku najbardziej rozwini8tych pa6stw Azji. PrzodujQ w tym Chiny, gdzie rozwój po+Qcze6 lotniczych jest stymulowany przez wzrost gospodarczy wynoszQcy obecnie 6,4%1. Szacuje si8, i) za 20 lat flota samolotów komunikacyjnych oraz ruch lotniczy w Chinach b8dzie trzykrotnie wi8kszy ni) obecnie. Najszybciej rozwija si8 tam rynek wewn8trzny, którego wzrost si8ga 6,9%. W ruchu krajowym praca przewozowa pasa)erów lotniczych zwi8kszy si8 z obecnych 403 mld pkm do 1523 bln pkm, co b8dzie stanowi_ 10,4% ruchu Vwiatowego. Ocenia si8, )e lotnicze przewozy mi8dzynarodowe b8dQ w Chinach ros+y w tempie 7,2%, w tym 6,3% do Ameryki pó+nocnej oraz 6,1% do Europy. Tak znaczny
1 Dane liczbowe i statystyczne pochodzQ z opracowania: R. Cliff, C. J. R. Ohlandt, D. Yang, Ready for Takeoff - China's Advancing Aerospace Industry, wyd. RAND, USA 2011.
wzrost ruchu powoduje koniecznoV_ pozyskania wielu nowych samolotów komunikacyjnych. Prawdopodobnie w niedalekiej przysz+oVci Chiny zakupiQ 5580 samolotów (16% floty Vwiatowej) o +Qcznej wartoVci 780 mld dolarów. Boeing ocenia, i) kraj ten b8dzie niebawem potrzebowa+ 3900 samolotów wQskokad+ubowych, 1340 szerokokad+ubowych (200-400 miejsc), 240 bardzo du)ych samolotów (VLA – Very Large Aircraft) oraz 240 mniejszych samolotów regionalnych2. Zapotrzebowanie to b8dzie zaspokajane nie tylko importem statków powietrznych z Europy i USA, ale tak)e wdro)eniem do produkcji nowych samolotów krajowych.
Chi6ski przemys+ lotniczy3 rozwinQ+ si8 w imponujQcym tempie w czasie minionej dekady. Jest to rezultatem zarówno rozwoju gospodarczego Chin, jak i wsparcia rzQdowego dla rodzimego przemys+u, który w za+o)eniu ma zaspokaja_ zapotrzebowanie chi6skich linii w coraz wi8kszym stopniu.
Dok+adna liczba nowych samolotów b8dzie zale)e_ od stopnia rozwoju chi6skiej gospodarki oraz dost8pnoVci alternatywnych Vrodków transportu (zw+aszcza bardzo szybkiej kolei). Chi6skie przedsi8biorstwa transportu lotniczego prawdopodobnie zakupiQ kolejne 100 do 200 samolotów transportowych4, ale wiele spoVród nich mo)na uzyska_ drogQ przebudowy samolotów pasa)erskich starszych typów. W ostatnim czasie w Chinach Ludowych by+o zarejestrowanych oko+o 200 Vmig+owców cywilnych. Oczekuje si8, )e do 2018r. ich liczba zwi8kszy si8 o oko+o 1200.
Rynek lotniczy Chin stoi u progu „eksplozji wzrostu”, jednak póki co znacznym ograniczeniem sQ sztywne przepisy dotyczQce zarzQdzania przestrzeniQ powietrznQ, cz8sto pami8tajQce czasy zimnej wojny. Znacznie kr8pujQ one zw+aszcza u)ytkowanie lekkich samolotów prywatnych lotnictwa ogólnego (tzw. GA – General Aviation), praktycznie uniemo)liwiajQc ich wykorzystywanie poza kilkoma pa6stwowymi oVrodkami szkoleniowymi. W Chinach Ludowych lekkich statków powietrznych jest oko+o 800 (w Polsce oko+o 2000, a w USA blisko 230 000). Oczekuje si8, )e samolotów lotnictwa ogólnego b8dzie w Chinach przybywa_ co roku o 30% w ciQgu najbli)szych 10 lat, a do 2020r. ich +Qczna liczba powinna si8gnQ_ 10 000.
Z wyjQtkiem produkcji Vmig+owców, obecna zdolnoV_ Chin do zaspokojenia rodzimego popytu na nowe samoloty jest bardzo ograniczona. Samolot po+Qcze6 regionalnych ARJ21 powoli wchodzi do produkcji, ale budowa ci8)szych C919 nie rozpocznie si8 przed po+owQ dekady. B8dzie to jednak wciQ) samolot wQskokad+ubowy, lecz mogQcy jednak konkurowa_ na w+asnym rynku z Boeingiem 737 i Airbusem 320 (oraz ich pochodnymi). Samolotów pasa)erskich szerokokad+ubowych chi6ski przemys+ jeszcze nie oferuje. Istnieje tez obawa chi6skich producentów, i) cz8V_ u)ytkowników nadal b8dzie preferowa+a sprawdzone konstrukcje zagraniczne. C919 jest w stanie wywalczy_ sobie
2 Powy)sze dane zaczerpni8to z: J. Liwi6ski, D"ugoterminowe prognozy rynku lotniczego, w: „Lotnictwo” nr
11/2013, s. 25-26.
3 Chi6ski przemys+ lotniczy powsta+ praktycznie po wojnie przy pomocy ZSRR. Pierwszym masowo
budowanym samolotem w Chinach by+ radziecki myVliwiec MiG-15 z lat 50., którego ChRL produkowa+y jako J-1. Historia chi6skiego przemys+u lotniczego zosta+a opisana w: Y. Gordon, D. Komissarov, Chinese Aircraft. China's aviation industry since 1951, wyd. Hikoki 2008.
4 Chi6ski przemys+ opracowa+ niedawno ci8)ki samolot transportowy Xian Y-20, jednak póki co wystepuje
on jedynie w wersji wojskowej. Samolot ma dysponowa_ udnwigiem rz8du 50 000 - 55 000 kg, a w ogólnym uk+adzie przypomina ameryka6skiego Boeing C-17. Patrz: B. G+owacki, Najwi%kszy samolot ChRL, w: "Raport", nr 4/2013, s. 30-32 oraz T. Szulc, Chi&ski samolot transportowy Y-20, w: „Nowa Technika Wojskowa” nr 5/2013.
pozycje na rynku chi6skim, jeVli zapewni równie wysokQ niezawodnoVci za ni)szQ cen8. Innym sposobem zaspokajania wewn8trznego popytu po+Qczonego z rozwojem przemys+u jest zakup licencji. Chi6ski rzQd stara si8 kupowac na ca+ym swiecie projekty konstrukcji lotniczych oraz licencji na ich produkcj8 lub monta). Dzi8ki temu mo)liwe by+o powstanie takich konstrukcji jak samoloty pasa)erskie ARJ21 oraz C919. Czo+owe firmy lotnicze z ca+ego Vwiata sQ obecnie zaanga)owane w wiele projektów wspó+pracy z przemys+em lotniczym Chin.
Obecnie oko+o 1% importu elementów przemys+u lotniczego do USA pochodzi w+aVnie z Pa6stwa prodka5. SQ to coraz cz8Vciej zaawansowane nowoczesne systemy. O skali nowoczesnoVci chi6skiej myVli technicznej Vwiadczy opracowanie kilku modeli satelitów komunikacyjnych i meteorologicznych. Chiny sQ tak)e trzecim pa6stwem na Vwiecie, które wys+a+o cz+owieka w kosmos.
Oczywistym jest tak)e, i) rozwój chi6skiego przemys+u produkujQcego samoloty komunikacyjne jest VciVle powiQzany z mo)liwoVciami produkcji wojskowej. Z czasem mo)e to doprowadzi_ do zachwiania prymatu technologicznego USA (czy szeroko poj8tego Zachodu) w dziedzinie techniki wojskowej.
Obecnie produkcja konstrukcji lotniczych w Chinach skupiona jest wokó+ kilku czo+owych koncernów, w tym AVIC (Aviation Industry Corporation of China) oraz
COMAC (Commercial Aircraft Corporation of China, Ltd). AVIC utworzono w 1993r. W 1999r. sk+ada+ si8 z dwóch zak+adów: AVIC I oraz AVIC II, zaV w roku 2008 wydzielono z niego korporacj8 COMAC.
2. CHI-SKIE SAMOLOTY KOMUNIKACYJNE
Obecnie6 w Chinach produkowane sQ trzy typy cywilnych samolotów komunikacyjnych: MA60 (b8dQcy rozwini8ciem radzieckiego Antonowa An-24), ARJ21 oraz C919. Na licencji produkuje si8 tam tak)e brazylijskie Embraer ERJ-145 oraz montuje si8 europejskie Airbusy A320 z cz8Vci sprowadzanych z zagranicy.
MA60
Jest to 60-miejscowy samolot turboVmig+owy wytwarzany przez nale)Qce do AVIC zak+ady XAC (Xi’an Aircraft Corporation). Jego konstrukcja bazuje na radzieckim An-24
5 Ostatnio Pentagon paradoksalnie zgodzi+ si8 nawet na wykorzystanie niektórych chi6skich podzespo+ów w
najnowszych myVliwcach F-35. Chodzi m.in. o warte po zaledwie 2 dolary magnesy produkowane przez Chengdu Magnetic Material Science & Technology Co, u)yte w radiolokatorach AN/APG-81 AESA Northrop Grummana jako komponenty japo6skie oraz o elementy podwozia i pokryw. Elementy MADE IN CHINA pojawiajQ obecnie sie tak)e w innych ameryka6skich wojskowych statkach powietrznych. Jest to wydarzenie bez precedensu. Oficjalnie w USA obowiQzuje zakaz wykorzystywania w produkcji uzbrojenia komponentów z ChRL. Patrz: Zgoda na chi&skie cz%*ci w F-35, w: „Raport” nr 01/2014, s. 68.
6 PierwszQ prób8 budowy samolotu komunikacyjnego w Chinach podj8to w 1970r., kiedy opracowano
projekt Szanghaj (Shanghai) Y-10 (Yun-10), bardzo podobny do Boeinga 707. Zbudowano tylko trzy prototypy, gdy) chi6ski przemys+ nie by+ w stanie wtedy jeszcze opanowa_ produkcji seryjnej samolotu tej klasy. Po raz pierwszy samolot ten wzniós+ si8 w powietrze 26 wrzeVnia 1980 r. i by+ eksperymentalnie eksploatowany w chi6skich liniach do 1984r.
z 1963r., który by+ budowany w Chinach na licencji jako Yun-7 (Y-7). Pierwszy prototyp MA60 oblatano w marcu 2000r. Producent podaje, i) do wrzeVnia 2008r. zbudowano 52 MA60, a w 2010r. zamówiono jeszcze 150 tych maszyn, w tym 50 dla odbiorców zagranicznych. Prasa zachodnia donios+a jednak, i) w 2009r. jedynie cztery egzemplarze operowa+y na liniach chi6skich, a wiele MA60 wycofano z powodów technicznych. Trudno powiedzie_ na ile te dane sQ prawdziwe.
Produkcj8 zmodernizowanej wersji MA60-100 (zwanej tak)e MA600) rozpocz8to w 2008r. XAC podaje, i) jest w stanie budowa_ 12-15 takich maszyn rocznie.
Rys. 1. Xian MA60 linii Air Zimbabwe
ARJ21
Jest to 90-miejscowy regionalny samolot komunikacyjny o nap8dzie odrzutowym, którego konstrukcja bazuje na ameryka6skim samolocie McDonnell Douglas MD-90 (kilka takich maszyn zbudowano w Chinach na licencji w latach 90.). Jest on rozwijany od 2008r. przez COMAC we wspó+pracy z kanadyjskimi zak+adami Bombardier. Wszystkie bardziej zaawansowane systemy pok+adowe do ARJ21 sQ sprowadzane z USA, a ich producentami sQ g+ównie General Electric, Rockwell Collins oraz Honeywell. Skrzyd+a oraz du)a czeV_ reszty konstrukcji zosta+a zaprojektowana przez biuro Antonowa z Ukrainy.
W pandzierniku 2010r. COMAC posiada+ ju) 257 zamówie6 na ARJ21, a pierwsze dostawy przewidziano dla linii Chengdu Airlines (wi8kszoV_ udzia+ów posiada tam COMAC). Kolejne samoloty zamówi+y inne regionalne chi6skie linie: Henan Airlines, Xiamen Airlines, Joy Air oraz Shanghai Airlines. Oprócz tego narodowy przewonnik Laosu (Laos Airlines) zamówi+ dwa ARJ21, a indonezyjska korporacja Merkukh Enterprises wst8pnie zamówi+a dziewi8_.
Rys. 2. COMAC ARJ21
G"ówni poddostawcy zagraniczni w programie ARJ21:
Dostawcy z USA:
Alcoa, Inc. – stopy metali dla p+atowca, wzmocnienia skrzyde+ i kad+uba, prowadnice
siedze6
B/E Aerospace, Inc. – wyposa)enie tlenowe;
Eaton Corporation – panele tablicy przyrzQdów, urzQdzenia kontrolne i ich oVwietlenie; General Electric Propulsion – silniki, ich gondola i akcesoria;
Goodrich Hella Aerospace – wyposa)enie Vwietlne;
Hamilton Sundstrand – pomocniczy system zasilania APU; Honeywell International – system sterowania lotem;
Kidde Aerospace – systemy przeciwpo)arowe;
MPC Products Corporation – APU, oprzyrzQdowanie drzwi;
Parker Aerospace – elektroniczne systemy kontrolne instalacji paliwowej i hydraulicznej; Rockwell Collins – zintegrowany system awioniczny;
Rosemount, Inc. – wycieraczki i podgrzewanie szyb kabiny pilotów; Zodiac Air Cruisers Company – system ewakuacji awaryjnej.
Dostawcy europejscy i kanadyjscy:
Antonov ASTC (Ukraina) – projekt skrzyde+, analiza wytrzyma+oVci strukturalnej; Avio-Diepen (Holandia) – zarzQdzanie materia+owe;
CAE Inc. (Kanada) – kabinowy symulator lotu;
Fisher Advanced Composite Components (Austria) – kokpit, wn8trza kabin, kuchnie i
toalety;
Liebherr Aerospace Toulouse (Francja) – system zarzQdzania lotem; Liebherr Aerospace Lindenberg (Niemcy) – system hamowania podwozia;
Meggitt Vibro-Meter SA (Szwajcaria) - system kontroli silników i monitorowania ich
drga6;
Safran Sagem (Francja) – zestaw sterowania lotem;
Saint-Gobain Sully (Francja) – szyby i systemy ich otwierania.
C919
COMAC 919 jest wQskokad+ubowym samolotem pasa)erskim o pojemnoVci 130-170 miejsc. Stanowi on chi6ski odpowiednik Boeinga B737 oraz Airbusa A320. Program jego
rozwoju ruszy+ w 2009r. z za+o)eniem rozpocz8cia produkcji w 2014r. COMAC zak+ada+ budow8 kilkuset egzemplarzy dla czo+owych linii chi6skich, jednak póki co zamówienia oscylujQ jedynie wokó+ kilkudziesi8ciu egzemplarzy. Przysz+oV_ programu zale)y, wi8c od niezawodnoVci C919, atrakcyjnej ceny i odpowiedniego marketingu.
G"ówni poddostawcy z USA w programie C919:
Eaton Corporation Pipelines – systemy paliwowe i hydrauliczne;
General Electric Propulsion (CFM International) - gondole silników, odwracacze
ciQgu, element awioniki, rejestratory parametrów lotu;
Goodrich Corporation – oVwietlenie zewn8trzne, elementy podwozia i gondol
silnikowych;
Hamilton Sundstrand – generatory energii elektrycznej, prze+Qczniki w kabinie pilotów; Honeywell International – elementy systemu sterowania, pok+adowy generator energii
APU, ko+a i opony, system hamowania kó+, systemy nawigacji inercyjnej i danych aerodynamicznych;
Kidde Aerospace – systemy przeciwpo)arowe i wykrywajQce nadmiernQ temperatur8; Parker Aerospace – systemy paliwowe i hydrauliczne;
Rockwell Collins – systemy komunikacyjne i nawigacyjne.
Rys. 3. Komputerowa wizja przysz+ego C919
.
3. ZAGRANICZNE SAMOLOTY KOMUNIKACYJNE
BUDOWANE W CHINACH
Airbus A320
We wrzeVniu 2008r. filia zak+adów Airbus w Chinach FALC (Airbus Final Assembly Line China), za+o)ona razem ze strefQ wolnego handlu Tianjin oraz AVIC rozpocz8+a monta) samolotów serii Airbus A320, wy+Qcznie na rynek chi6ski. Pierwsze samoloty dostarczono w czerwcu 2009r., a do sierpnia 2010r. zmontowano 20 A320 oraz 5 A319.
Co ciekawe obecnie jednostkowy koszt zmontowania Airbusa w Chinach jest wy)szy (!), ni) analogiczna budowa w Europie, cho_ Airbus zapewnia, i) nied+ugo ulegnie on obni)eniu.
Embraer ERJ-145
Utworzone w 2003r. zak+ady Harbin Embraer Aircraft Industry Company (HEAI) nale)Q do brazylijskiego koncernu Embraer SA of Brazil oraz chi6skiego Harbin Aircraft Industrial Group (HAIG, nale)Qcego z kolei do AVIC). W 2004r. ruszy+a tam produkcja licencyjna samolotów Embraer ERJ-145. Jest to 50-miejscowy odrzutowiec komunikacji regionalnej. Jego produkcja w Chinach napotyka+a wiele problemów, zarówno technicznych jak i ekonomicznych. Linii produkcyjnej grozi+o zamkni8cie. Zak+ady sQ w stanie wyprodukowa_ 24 samoloty rocznie, cho_ do 2010r. uzyska+y zamówienie jedynie na 36 ERJ-145, wszystkie dla Chineese Airlines.
PodsumowujQc, chi6ski rynek transportu lotniczego w najbli)szych dekadach prawdopodobnie b8dzie najdynamiczniej rozwijajQcym si8 na Vwiecie. Chi6ski przemys+ lotniczy cierpliwie skupuje zachodnie i wschodnie technologie, opracowujQc stopniowo coraz bardziej zaawansowane konstrukcje. Na razie prymat w produkcji samolotów komunikacyjnych nadal wiedzie Ameryka pó+nocna i Europa, jednak w ciQgu najbli)szych 20-30 lat mo)e to ulec zmianie i na lotniskach Europy mo)emy ujrze_ tak)e samoloty produkcji chi6skiej. Jest bardzo prawdopodobne, )e z czasem Chiny opanujQ tak)e produkcj8 samolotów szerokokad+ubowych i stanQ si8 powa)nym graczem na rynku producentów lotniczych. Chi6scy producenci raczej nie podwa)Q pozycji Boeinga i Airbusa w USA i Europie, jednak w azjatyckich, afryka6skich oraz by_ mo)e niektórych po+udniowoameryka6skich krajach rozwijajQcych si8 mogQ wywalczy_ sobie z czasem wa)nQ pozycj8.
Bibliografia
1. B. G+owacki, Najwi%kszy samolot ChRL, w: "Raport", nr 4/2013, s. 30-32
2. J. Liwi6ski, D"ugoterminowe prognozy rynku lotniczego, w: „Lotnictwo” nr 11/2013, s. 25-26. 3. R. Cliff, C. J. R. Ohlandt, D. Yang, Ready for Takeoff - China's Advancing Aerospace Industry, wyd.
RAND, USA 2011.
4. T. Szulc, Chi&ski samolot transportowy Y-20, w: „Nowa Technika Wojskowa” nr 5/2013.
5. Y. Gordon, D. Komissarov, Chinese Aircraft. China's aviation industry since 1951, wyd. Hikoki 2008. 6. Zgoda na chi&skie cz%*ci w F-35, w: „Raport” nr 01/2014, s. 68.
7. Materia+y z bada6 w+asnych.
MODERN COMMERCIAL AIRLINE AIRCRAFT OF CHINA
Abstract: The article presents modern airline transport aircraft manufactured in People's Republic of China.
The aim was to show the Chinese aviation industry, as yet underdeveloped in comparison to the U.S. and Europe, but slowly building a leadership position in Asia, and perhaps the world. The material concerns also an impact of western technology on the development of China's aviation industry.
