Inn¹, raczej tylko teoretyczn¹, mo¿liwoœci¹ by³oby umieszczenie takiego wiercenia bezpoœrednio na trzonie krystalicznym Tatr Wysokich, np. na wschodnim sk³onie elewacji Koszystej, na Polanie Palenica Bia³czañska. Jest to jednak niemo¿liwe, ze wzglêdu na przepisy ochrony przyrody obowi¹zuj¹ce w Tatrzañskim Parku Narodowym.
Literatura
BIRKENMAJER K. 1959 — Znaczenie Ska³ki Haligowieckiej dla geo-logii pieniñskiego pasa ska³kowego. Rocz. Pol. Tow. Geol., 29: 73–88. BIRKENMAJER K. 1974 — Carpathian Mountains. [W:] Mesozoic–Ceno-zoic Orogenic Belts. — Data for Orogenic Studies. (A. M. Spencer ed.). Geol. Soc. Spec. Publ., No 4. The Geological Society. Edinburgh–London. BIRKENMAJER K. 1985 — Carpatho-Balkan Geological Association, XIII Congress (Kraków, 1985). Guide to Excursion 2: Main geotraver-se of the Polish Carpathians (Kraków–Zakopane): 5–13; 31–36. War-szawa.
BIRKENMAJER K. 1988 — Exotic Andrusov Ridge: its role in pla-te-tectonic evolution of the West Carpathian Foldbelt. Stud. Geol. Pol., 91: 7–37.
BIRKENMAJER K. 2000 — Gosau–type Conglomerate in the Rusi-nowa Polana Area, Polish Tatra Mts: its Relation to the Lower Subtatric Nappe. Bull. Pol. Ac. Sci., Earth Sci., 48: 17–133.
CHOWANIEC J., JAWOR E. & POPRAWA D. 1992 — Dokumentacja wynikowa otworu Bukowina Tatrzañska PIG–1. CAG 1741/97. KOTAÑSKI Z. 1963 — O triasie Ska³ki Haligowieckiej i pozycji pale-ogeograficznej serii haligowieckiej. Acta Geol. Pol., 13: 295–313. LEFELD J. & JANKOWSKI J. 1985 — Model of deep structure of the Polish Inner Carpathians. Publs. Inst. Geophys. Pol. Acad. Sci., A16, 175: 71–99.
LEWANDOWSKI M., ¯ELANIEWICZ A., MAZUR S., ALEKSANDROWSKI P., JAROSIÑSKI M. & SKOMPSKI S. 2001 — ICDP a wiercenia badawcze w Polsce: zaproszenie do dyskusji. Prz. Geol., 49: 46–51.
MAHEL M. 1963 — Stratigrafia mezozoika ruzbasskeho ostrova. Geol. Pr. — Zpravy 30. Bratislava.
SIKORA W. 1980 — Przekrój geologiczny Kraków–Zakopane. Wyd. Geol.
WIECZOREK J. & BARBACKI A. 1997 — Przekrój geologiczny przez nieckê podhalañsk¹ i jej pod³o¿e na podstawie danych sejsmicz-nych i wiertniczych; implikacje dla geotermii. Prz. Geol., 45: 715–720.
Wiercenia badawcze ICDP a problematyka czwartorzêdu w Polsce
Teresa Madeyska*, Jerzy Nawrocki**
Jednym z problemów rozwi¹zywanych w ramach ICDP jest rekonstrukcja przebiegu zmian paleoklimatycz-nych w czwartorzêdzie. W tym celu do badañ s¹ typowane przede wszystkim du¿e jeziora (jak Bajka³, Titicaca i Mala-wi), w których osady gromadzi³y siê w d³ugich odcinkach czasowych i charakteryzuj¹ siê ci¹g³¹ sedymentacj¹. Tylko w takich miejscach istnieje w obrêbie kontynentów mo¿li-woœæ zachowania siê ci¹g³ego zapisu zmian klimatycz-nych.
Poza ICDP, realizowanych jest lub by³o wiele mniej-szych miêdzynarodowych programów dotycz¹cych zmian klimatu w czwartorzêdzie. W wielu tych programach czyn-ny udzia³ brali lub bior¹ naukowcy polscy, w kilku byli ini-cjatorami i pe³nili rolê wiod¹c¹.
W polskim czwartorzêdzie profile osadów jeziornych obejmuj¹ na ogó³ jeden cykl interglacjalny, rzadkie s¹ sta-nowiska z ci¹g³ym zapisem zmian klimatycznych d³u¿szych odcinków czasowych. Wynika to oczywiœcie z dzia³alnoœci l¹dolodów. W miarê ci¹g³e serie osadów reprezentuj¹ce czwartorzêd istniej¹ jedynie w lessach po³udniowej Polski i s¹siedniej Zachodniej Ukrainy. Cha-rakter sedymentu, jakim jest less nie daje jednak takiej gwarancji ci¹g³oœci sedymentacji, jak¹ mog¹ daæ osady jeziorne. Profile lessowe z glebami kopalnymi i seriami struktur kriogenicznych s¹ w wielu miejscach ods³oniête, dostêpne do szczegó³owych badañ. Ods³oniêcia umo¿li-wiaj¹ œledzenie zmian w poziomie i obserwowanie nie-ci¹g³oœci sedymentacyjnych, daj¹ wiêc pod tym wzglêdem wiêksze mo¿liwoœci badawcze ni¿ wiercenia.
Rola polskich badaczy w realizacji programu ICDP w zakresie rekonstrukcji czwartorzêdowych zmian klima-tycznych mo¿e polegaæ na w³¹czaniu siê do zespo³ów opra-cowuj¹cych wiercenia w jeziorach o d³ugiej sekwencji osadowej. Mo¿liwoœci s¹ du¿e.
Szkieletem wszystkich rekonstrukcji paleoklimatycz-nych musi byæ chronostratygrafia. Du¿¹ role odegraæ tu mo¿e paleomagnetyzm. Podstawowe elementy magne-to-chronostratygrafii, to:
dobrze datowane granice chronozon
paleomagne-tycznych, zw³aszcza granicy Brunhes/Matuyama
dobrze datowane wycieczki paleomagnetyczne
(Bla-ke, Laschamp)
zmiany wiekowe pola geomagnetycznego zmiany natê¿enia pola geomagnetycznego.
Dodatkowo mog¹ byæ wykorzystane czu³e na zmiany klimatu parametry petromagnetyczne, np. podatnoœæ magnetyczna.
Stosowane i rozwijane s¹ w Polsce datowania metoda-mi 14C (Zak³ad Zastosowañ Radioizotopów Pol. Œl, Muzeum Arch.-Etn.w £odzi, Poznañskie Laboratorium Radiowêglowe), metodami opartymi na zjawisku lumine-scencji (Politechnika Œl¹ska, UMCS) uranowo-torow¹ (ING PAN), a tak¿e dendrochronologia (m.in. AGH), jest wprowadzana metoda elektronowego rezonansu parama-gnetycznego (Inst. Fizyki UAM).
Wa¿n¹ dla rekonstrukcji paleoklimatycznych metod¹ jest okreœlanie stosunków iloœciowych stabilnych izoto-pów pierwiastków lekkich, szczególnie tlenu, ale te¿ wêgla i siarki. W Polsce istnieje ju¿ kilka laboratoriów, w których s¹ prowadzone badania stosunków izotopów stabilnych tych pierwiastków w ró¿nych typach osadów, m.in. jezior-nych. W ma³ym stopniu s¹ wykorzystywane analizy geo-chemiczne osadów jeziornych, a tak¿e zmiany sk³adu 171
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002
*Instytut Nauk Geologicznych PAN, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa; tmadeysk@twarda.pan.pl
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jnaw@pgi.waw.pl
iloœciowego minera³ów ilastych. Mo¿liwoœci badawcze laboratoriów w tym zakresie s¹ du¿e.
Najbardziej powszechna podstaw¹ rekonstrukcji paleoklimatycznych s¹ metody mikropaleontologiczne. Najwa¿niejsz¹ metod¹ paleobotaniczn¹ wykorzystywan¹ do rekonstrukcji przebiegu zmian klimatu jest analiza py³kowa uzupe³niana analiz¹ makroszcz¹tków roœlinnych. Tego typu badania, których wynikiem jest charakterystyka sukcesji roœlinnoœci, stanowi¹ podstawê zdefiniowania ciep³ych jednostek klimatostratygraficznych rangi inter-glacja³u, czy te¿ interstadia³u oraz wyró¿niania w ich obrê-bie jednostek mniejszego rzêdu. Wœród roœlin szczególnie wa¿ne s¹ gatunki o znanych œciœle okreœlonych wymaga-niach klimatycznych (tzw. bioindykatory). Inn¹ metod¹ paleobotaniczn¹ jest diatomologia — badania zespo³ów kopalnych okrzemek. Na podstawie flory okrzemek odtwa-rzane s¹ warunki paleohydrologiczne, g³ównie zmian trofii i wahania poziomu wód w jeziorach, dziêki istnieniu gatunków stenotopowych mog¹ byæ wyci¹gane wnioski dotycz¹ce zmian termicznych. Sukcesje okrzemek mog¹ byæ tak¿e podstaw¹ wyró¿niania interglacja³ów. Wœród sk³adników zooplanktonu przydatne dla rekonstrukcji paleoklimatycznych, a tak¿e okreœlenia antropopresji s¹ szcz¹tki Cladocera. Dla odtwarzania paleoœrodowiska jest przydatna tak¿e intensywnie rozwijana w Polsce w ostat-nich latach malakologia.
Przyk³adem dobrego wykorzystania mo¿liwoœci pol-skich naukowców jest czynny udzia³ grona przedstawicieli
ro¿nych specjalnoœci (geochronolog, paleobotanicy, geo-chemicy) w europejskim programie wierceñ jeziornych (ELDP prowadzonym w Geoforschungs Zentrum Potsdam — patrz np. High-resolution lake sediment records in cli-mate and environment variability studies. 6thELDP Work-shop. Terra Nostra 2001/3.). W ramach udzia³u w tym programie prezentowali wielostronne opracowania rocznie laminowanych osadów jeziornych. Innym przyk³adem s¹ opracowania fauny Cladocera w osadach jezior, w³¹czone do programu PAGES, PEP III.
Mo¿liwoœci udzia³u polskich badaczy czwartorzêdu w rekonstrukcjach zmian klimatu, czyli w realizacji jednego z celów ICDP, s¹ du¿e i mog¹ byæ realizowane w formie udzia³u do opracowania rdzeni osadów du¿ych jezior, a tak¿e poprzez w³¹czanie siê do mniejszych programów dotycz¹cych wybranych odcinków czasowych lub mniej-szych regionów.
Literatura
ALEXANDROWICZ S.W. 1995 — Stan i zaawansowanie badañ nad czwartorzêdem w Polsce. Prz. Geol., 43: 676–681.
MAHER A. B. & THOMPSON R. (red.) 1999 — Quaternary Climates, Environments and Magnetism. Cambridge University Press. 390. NAWROCKI J., BAKHMUTOV V., BOGUCKI A. & DOLECKI L. 1998 — The paleo- and petromagnetic record in the Polish and ukra-inian loess-paleosol sequences. Phys. Chem. Earth (A), 24: 773–777. RALSKA-JASIEWICZOWA M., GOSLAR T., MADEYSKA T. & STARKEL L. (red.) 1998 — Lake Goœci¹¿, Central Poland — a monographic study. W. Szafer Institute of Botany, Kraków.
Strefa Koszalin–Chojnice — klucz do wyznaczenia granicy Baltiki i Avaloni
na obszarze TESZ
Stanis³aw Mazur*
Transeuropejska strefa szwu (TESZ) to szeroka iz³o¿ona strefa akrecji terranów oddzielaj¹ca kraton wschodnioeuropejski od m³odszej litosfery œrodkowej i zachodniej Europy (Pharaoh, 1999). Najwiêkszym spoœród terranów, który w strefie TESZ uleg³ akrecji do SW krawê-dzie Baltiki jest wschodnia Avalonia. W wyniku jej kolizji z Baltik¹ utworzy³ siê front kaledoñski. Przebiega on na pó³noc od Rugii, przez œrodkowe Pomorze i dalej ku po³udniowi, gdzie zbiega siê z lini¹ Teisseyre’a–Tornqu-ista.
Eksperymenty sejsmiczne (Guterch i in., 1999) dowodz¹, ¿e skorupa ziemska na SW od frontu kaledoñskiego ma trójwarstwow¹ strukturê sejsmiczn¹. Skorupa ta siêga ku SW po uskok Dolska (Guterch i in., 1975; Znosko, 1979; Grad i in., 2002). Najni¿sz¹ warstwê tworzy tam silnie refleksyjna skorupa o wysokich prêdkoœciach fal sejsmicz-nych (Guterch i in., 1994; Grad i in., 2002). Dolna skorupa o podobnych w³aœciwoœciach wystêpuje tak¿e pod po³udniow¹ Dani¹ i pó³nocnymi Niemcami, na obszarze po³o¿onym miêdzy frontem kaledoñskim a lineamentam dolnej £aby. Jej wystêpowanie zosta³o rozpoznane na
refleksyjnych profilach sejsmicznych MONA LISA (Abra-movitz i in., 1998) i DEKORP BASIN (Krawczyk i in., 1999).
Obecnoœæ refleksyjnej dolnej skorupy o wysokich prêdkoœciach fal sejsmicznych na SW od frontu kaledo-ñskiego nie jest typowa dla pozosta³ego obszaru wschod-niej Avalonii i by³a dot¹d interpretowana na dwa sposoby. Franke (1995) oraz Tanner i Meissner (1996) uznali, ¿e pod³o¿e platformy paleozoicznej pomiêdzy lineamentem dolnej £aby a frontem kaledoñskim tworzy osobny terran okreœlany jako terran wschodniej £aby. Wkrótce potem Berhtelsen (1998) zaprezentowa³ pogl¹d, zgodnie z którym dolna skorupa na SW od frontu kaledoñskiego stanowi wycieniony brzeg Baltiki podœcielaj¹cy czêœæ kaledonidów pó³nocnych Niemiec i Polski. Hipoteza Berthelsena zyska³a poparcie w szeregu opublikowanych ostatnio prac. Na przyk³ad w interpretacji Grada i in. (2002) dolna skoru-pa Baltiki siêga w pod³o¿u platformy skoru-paleozoicznej niemal a¿ po uskok œrodkowej Odry.
O ile przed³u¿anie siê dolnej skorupy Baltiki na SW od frontu kaledoñskiego jest akceptowane wiêkszoœci opubli-kowanych ostatnio prac (np.: Pharaoh, 1999; McCann & Krawczyk, 2001; Grad i in., 2002), to pozycja tektoniczna przykrywaj¹cych j¹ serii skalnych jest przedmiotem
172
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002
*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski,
