Stan badań nad historią techniki w Polsce

Tadeusz Marian Nowak

(W arszaw a)

STA N BADAŃ N A D HISTO RIĄ T E C H N IK I W PO LSCE

Pełne przedstawienie stanu badań nad historią techniki w Polsce nie jest w chwili obecnej możliwe, ponieważ nie została jeszcze zakończona — zaini­ cjowana i prow adzona od 1976 r. przez redakcję „K w artalnika Historii N auki i Techniki” — akcja zmierzająca do uzyskania w tej dziedzinie kom ­ pleksowego obrazu poprzez opublikow anie cząstkowych opracow ań, doty­ czących stanu zaaw ansow ania b ad ań nad dziejami poszczególnych gałęzi techniki i . Niemniej, opierając się na dotychczas opublikow anych om ówieniach 2 oraz usiłując w ogólnych zarysach przedstawić dorobek w dziedzinach nie posiadających dotąd tego rodzaju omówień, m ożna się pokusić o szkicowe ujęcie zagadnienia.

Problem atyka ogólna, o charakterze m etodologicznym, poruszana spora­ dycznie począwszy od 1956 r., dotyczyła zagadnień takich, ja k : definicja pojęcia „technika” i „historia techniki” ; wzajemny stosunek historii nauki, historii techniki i historii kultury m aterialnej; podział historii techniki na „wewnętrzną” i „zew nętrzną” ; możliwość opracow ania historii techniki jed­ nego kraju; periodyzacja historii techniki itp A Jasny pod względem teore­ tycznym pogląd na najważniejsze z tych problem ów został wyrażony w 1976 r. w sform ułow aniu dotyczącym hutnictw a i mówiącym, że pojęcie „historia hutnictw a” obejmuje trzy odrębne działy, a m ianowicie: „historię nauk h ut­ niczych” — wchodzącą w zakres historii n a u k i; „historię techniki hutniczej” , stanow iącą część historii techniki; i „historię przemysłu hutniczego”, wchodzącą w skład historii gospodarczej, oraz że „historia techniki hutniczej obejmuje historię procesów, urządzeń, narzędzi, maszyn oraz ich zespołów, stosowanych w celu uzyskania metali z rud oraz ich przeróbki dla wykonania z nich określonych w yro bó w 4. Ten sam schemat zastosować m ożna i do innych

1 P o r. T. M . N o w a k , O po trzeb ie podsum ow ania dotychczasow ego dorobku p o lskieg o w dziedzinie historii techniki. „ K w a rta ln ik H isto rii N a u k i i T ec h n ik i” (cy to w an y d alej ja k o K H N iT ) r. X X I (1976), s. 43— 50.

2 P or. K H N iT r. X X I (1976), s. 4 5 5 - 4 7 3 i 709— 723; r. X X II (1977), s. 82— 109, 295— 310 i 577— 594; r. X X III (1978), s. 135— 156; r. X X IV (1979), s. 119— 135 i 3 8 9 - 4 0 8 ; r. X X V (1980), s. 523— 536.

3 D y sk u sję n a te tem a ty , to cz ąc ą się w la ta c h 1956— 1975, z refero w ał T. M . N o w a k , O p o trze b ie podsum ow ania, s. 44— 49.

4 J. P i a s k o w s k i , S ta n i ocena dotychczasow ych prac n a d historią hutnictw a na ziem iach polskich. K H N iT r. X X I (1976), s. 456—458.

gałęzi techniki, rozważanych w aspekcie historycznym. K larow ny ten podział nie znajduje jednak pełnego odzwierciedlenia w treściowym zakresie dotych­ czasowych opracow ań. Wiele prac poświęconych historii techniki zawiera liczne elementy historii nauk technicznych, a opracow ania, zajm ujące się dzie­ jam i rzemiosła i przemysłu, stanow ią niejednokrotnie kopalnię wiadomości 0 historii techniki. W rezultacie więc — omawiając dorobek z zakresu historii techniki — tru d no nieraz pom inąć prace z obu tych pokrew nych dziedzin, a także z dziedziny historii kultury m aterialnej i — ze względu na technikę ludow ą — etnografii.

IN W E N T A R Y Z A C J A I P U B L IK A C JA Ź R Ó D E Ł D O H IS T O R II T E C H N IK I W P O L S C E

Ź ródła do historii techniki — to, ogólnie biorąc, trójwymiarowe zabytki kultury m aterialnej, dzielone zazwyczaj na nieruchome,^ tkwiące w terenie 1 ruchom e, znajdujące się po części w zbiorach muzealnych, następnie dwu­ wymiarowe zabytki o charakterze ikonograficznym i wreszcie zabytki pisane, wśród których m ożna wyróżnić mniej lub więcej teoretyczne traktaty i pod­ ręczniki, praktyczne opisy i instrukcje dotyczące budowy i obsługi różnego rodzaju narzędzi, urządzeń i maszyn, dalej rachunki, kosztorysy i inwentarze obejmujące sprzęt techniczny, a na koniec liczne źródła ogólno historyczne: akta, kroniki, pamiętniki czy listy. Istnieją, oczywiście, obiekty łączące w sobie cechy dwóch lub kilku wymienionych rodzajów źródeł.

W odniesieniu do wszystkich źródeł postępow anie zmierzające do ich poznania i udostępnienia badaczom składa się z dwóch kolejnych etapów. Pierwszy z nich — to zarejestrowanie poszczególnych zabytków lub pełniejsza ich inwentaryzacja, a drugi — to ich publikacja w rozmaitej postaci, zależnie od charakteru źródła i możliwości wydawniczych.

W odniesieniu do pierwszej z wymienionych grup źródeł, k tó rą stanow ią nieruchom e zabytki kultury m aterialnej, m ożna stwierdzić, że obok zestawie­ nia tego rodzaju zabytków techniki w Polsce, opracowanego przez D anutę T rynkow ską5, znaczna część wchodzących w skład tej grupy obiektów z te­ renu Polski, w jej' obecnych granicach, została zarejestrow ana w wydanym przez Ośrodek D okum entacji Zabytków Zarządu M uzeów i Ochrony Z abyt­ ków w M inisterstwie K ultury i Sztuki Spisie zabytków architektury i budow­

nictwa (W arszawa 1964). Szczególną wartość dla badań nad historią techniki

m ają wydawane przez Instytut Historii K ultury M aterialnej PA N — pod re­ dakcją J. Pazdura — kolejne tomy Katalogu zabytków budownictwa przem y­

słowego w Polsce (t. I— V, W arszawa 1958— 1974). D użą pom oc stanow ią

wreszcie, pokrywające już znaczną część terytorium państw a, tomy Katalogu

zabytków sztuki w Polsce, wydawane stopniowo, zeszytami, przez Dział

Inwentaryzacji Zabytków Państwowego Instytutu Sztuki.

5 D . T r y n k o w s k a , N ieruchom e z a b y tk i tec h n iki w Polsce (w) M u ze a i z a b y tk i tech­ n ik i w Polsce, W arszaw a 1970, s. 141— 188.

S ta n badań nad historią tec h n iki w Polsce 93

To ostatnie wydawnictwo rejestruje również te obiekty z drugiej grupy źródeł, obejmującej trójwymiarowe zabytki ruchom e, które nie znajdują się w muzeach, lecz są przechowywane w kościołach, zam kach, pałacach i innych zabytkowych budynkach, rozrzuconych w terenie. N atom iast inwen­ tarze zbiorów muzealnych, jeżeli są publikow ane, co należy do rzadkości, to obejmują tylko w ybraną część zabytków 6. Podobną rolę odgrywają nie­

które, dokładniej opracow ane katalogi wystaw W yjątkowo tylko zabytki

tej kategorii są publikowane, zwykle w zestawieniach o charakterze tem a­ tycznym 8. W rezultacie, przy obecnym stanie rzeczy, uzyskanie orientacji w całokształcie zabytków nieruchomych wydaje się łatwiejsze niż zdanie sobie sprawy z zasobu trójwymiarowych zabytków ruchom ych, przechowywanych w muzeach, zwłaszcza, że nie chodzi tu tylko o największą i najpow aż­ niejszą z interesujących nas placówek — M uzeum Techniki Naczelnej O rgani­ zacji Technicznej w W arszawie — i muzea terenowe, częściowo o charakterze skansenów, związane ściśle z tem atyką techniczną9, lecz również o obiekty ważne dla historyka techniki, a znajdujące się w licznych m uzeach różnego rodzaju, rozsianych na terenie całego kraju 1().

Niezbyt dobrze przedstaw iają się również możliwości orientacji w zabyt­ kach następnej grupy źródeł, obejmującej ikonografię. Zbiory ikonograficzne, znajdujące się w odpowiednich działach bibliotek naukowych, archiwów i muzeów, wyjątkowo tylko posiadają opublikow ane drukiem katalogi. Z punktu widzenia zainteresowań historyka techniki zwraca uwagę m .in. Katalog pomia­

rów zabytków architektury i budownictwa, opracow any przez M . C harytyńską

i P. Maliszewskiego (W arszawa 1967) oraz w pewnym stopniu Katalog

rysunków z Gabinetu Rycin Biblioteki Uniweryteckiej w Warszawie, opracow a­

ny przez T. Sulerzycką i S. Sawicką (cz. 1—2, W arszawa 1967— 1969). Rzadko również zdarza się pełna publikacja jakiegoś fragm entu zbiorów iko­ nograficznych* stanowiącego tematyczną całość 11.

Lepszą orientację uzyskuje badacz, jeśli chodzi o zbliżone do ikonogra­ ficznych źródła kustograficzne, może się tu bowiem oprzeć na opracowanej przez D. K osacką publikacji: Zbiory kartograficzne w Polskiej Rzeczypospo­

litej Ludowej (W arszawa 1972) oraz na opracowanym przez M . Łodyńskiego

6 P rz y k ład o w o : M uzeu m W ojska. Inw entarz. W iek X V I I I i pierw sza połow a w ieku X IX . W arszaw a 1923.

7 P rz y k ład o w o : K atalog w ystaw y jubileu szo w ej z a b y tk ó w z czasów kró la S tefa n a i Ja n a I I I w gm achu M u ze u m W ojska. W arsz aw a 1933.

8 P rz y k ład o w o : M . G r o d z i c k a , Z a b y tk o w e działa spiżow e w zbiorach p o lskich . „S tu d ia i M a teriały d o H isto rii W ojsk o w o ści” (cytow ane d alej jak o S M H W ) t. V I cz. 2, W arszaw a 1960, s. 358— 414.

g J. J a s i u k , N ajw ażniejsze m uzea techniki w Polsce (w) M u zea i z a b y tk i techniczne, s. 135— 140.

10 S. B r z o s t o w s k i , S. O r y s i a k , M uzea w P olsce. P rzew odnik-inform ator. W arsza w a 1968; S. L o r e n t z , P rzew odnik po m uzeach i zbiorach w Polsce, W arszaw a 1971.

11 P rz y k ład o w o : T. M . N o w a k , R ys u n ki dział zd o b ytyc h p rz e z S zw edów w Polsce w X V I I i na p o c zą tku X V I I I w. S M H W t. X X , W arszaw a 1976, s. 287— 335.

Centralnym katalogu zbiorów kartograficznych (zeszyt I— IV, W arszawa

1961— 1968). Rozpoczęta w 1939 r. publikacja Monumenta Poloniae Cartogra-

phica, zawierająca edycję zabytków kartografii polskiej, przerw ana brutalnie

przez okupanta, który zniszczył znajdujące się jeszcze w drukarni pierwsze arkusze tego wydawnictwa, nie została dotąd wznowiona. W rezultacie więc dysponujem y jedynie zmniejszonymi reprodukcjam i dawnych m ap polskich — zamieszczonymi w opracow aniach naukow ych dotyczących historii kartogra­ f i i 12 i katalogach niektórych z b io ró w 11.

Przechodząc do pierwszej grupy źródeł pisanych, obejmującej traktaty -i podręczniki, m ożna stwierdzić, że jeśli chodzi o okresy wcześniejsze, sięgające do drugiej połowy XIX w „ to zarów no stan ich zarejestrowania w sensie bibliograficznym, jak i udostępnienia poprzez wydania krytyczne, m ożna uznać za niezły. M am y tu bowiem nieocenioną Bibliografię polską

techniczno-przemyslową ... do końca 1874 roku (W arszawa 1894) Feliksa

Kucharzewskiego, kilka tematycznych zestawień dawnego piśmiennictwa' tech­ nicznego i sporą ilość edycji i tłum aczeń dawnych traktatów z różnych dziedzin techniki, m .in. z zakresu geodezji (prace M arcina z Żurawicy, Stanisława Grzepskiego, Olbrychta Strumieńskiego, Jana Brożka, Stanisława Solskiego); górnictwa i hutnictw a (prace W alentego Roździeńskiego, Adam a Schróttera, Krzysztofa W intera); budownictw a (anonim owa Krótka nauka bu-

downicza); rolnictwa (praca Anzelma G ostom skiego); techniki wojennej (tech­

niczna część pracy M arcina Bielskiego, obie prace Andrzeja dell’A qua, rozpraw ka Oswalda K rugera, dzieła K azim ierza Siemieńowicza, Józefa N arono- wicza-Narońskiego, rap o rt Józefa Bema).

Ogrom nie rozproszone źródła pisane, nie będące traktatam i lub pod­ ręcznikami, są tylko w bardzo niewielkiej części ujęte w drukow anych katalogach 14, a w jeszcze mniejszej części wydane drukiem . D uże znaczenie dla historii techniki m a tu m .in. liczący już 20 tom ów cykl lustracji dóbr królewskich XVI— X V II 15 oraz wydania inwentarzy dóbr ziemskich z tego o k re s u 16, wreszcie publikacje instrukcji dotyczących zarówno g ó rn ictw a17, jak gospodarki ro ln e j18, a także edycje różnego rodzaju aktów >9.

>2 K . B u c z e k , D zieje k a rto g ra fii p o lsk ie j o d X V do X V I I I w. W ro cław 1963.

13 W . K r e t , K atalog daw nych m ap R ze czyp o sp o litej P olskiej w k o lekcji E m e ry k a H utten- -C zapskiego i w innych zbiorach. T. I; M a p y X V — X V I w ieku. W ro cław 1978; D . K o s a c k a , P lany W arszaw y X V I I — X V I I I w. w zbiorach polskich. Katalog. W arszaw a 197...

14 P rz y k ład o w o : Katalog inw entarzy dóbr ziem skich X V I — X V I I I w. W arszaw a 1959. 15 Z estaw ien ie w ydanych d o tą d to m ó w z n ajd u je się m .in . w H istorii k u ltu ry m aterial­ nej P olski, t. III, W ro cław 1978, s. 448, p rzy p is 5.

i<> Z estaw ien ie tam że, t. IV , W ro cław 1978, s. 403— 404.

17 In stru kcje górnicze dla żup k ra k o w sk ic h z X V I — X V I I I w. W yd. A . K e c k o w a . W ro cław 1963.

18 In stru kcje gospodarcze dla dóbr m agnackich i szlacheckich X V I I I — X I X w., t. I— II, W arszaw a-W ro cław 1958— 1963.

ig P rz y k ład o w o : R a ch u n ki kró lew skie z lat 1471— 1472 i 1476— 1478. W ro cław 1960; M a teria ły do budow y za m ku w arszaw skiego. R a ch u n k i budowy z lat 1569— 1572. „T ek i A

rchi-S ta n badań n a d historią tech n iki w Polsce 95

O P R A C O W A N IA Z Z A K R E S U H IS T O R II T E C H N IK I P O L S K IE J

Omówienie dotychczasowego stanu opracow ań z zakresu historii techniki polskiej wypada zacząć od stwierdzenia, że brak dotąd dzieła, przedstaw ia­ jącego w syntetyczny sposób całość jej dziejów. Istnieją natom iast w artoś­ ciowe publikacje poświęcone dwom pokrewnym dziedzinom. Jedna z nich — to

Historia nauki polskiej, której kolejno ukazujące się tom y zawierają niezbyt

obszerne, ale usiłujące ująć najważniejsze zagadnienia rozdziały dotyczą­ ce rozwoju wiedzy, a następnie nauk technicznych w P o lsce20. D ruga — to sześciotomowa Historia kultury materialnej Polski w zarysie 21, zawierająca — zarów no w swej treści, jak w zestawieniach bibliograficznych — wiele m ateriału związanego z historią techniki oraz z historią rzemiosła i przemysłu, nie mogąca jednak zastąpić dzieła, którego zasadniczym tematem byłyby dzieje techniki polskiej. Opracowanie takiego dzieła jest postulatem , który powinien być w najbliższym czasie realizowany.

Opracow ania o charakterze syntetyzującym podzielić m ożna na dwa ro ­ dzaje. Pierwszy z nich obejmuje wszystkie lub wiele dziedzin techniki, ale

rozważa je tylko w jednym aspekcie; drugi zaś ogranicza się do jednej tylko dziedziny, ale traktuje ją wielostronnie. D o pierwszego rodzaju za­ liczyć m ożna prace na tem at historii polskiego piśmiennictwa technicznego. Wymienić tu trzeba przede wszystkim dawne, trzytomowe dzieło Feliksa K ucha- rzew skiego22 oraz powojenną pracę Tadeusza M . N ow aka, który, przedsta­ wiając najważniejsze pozycje polskiej literatury technicznej z lat 1450— 1850, zaopatrzył je w próbki tekstów, przez co powstał rodzaj antologii Istotną dla historii techniki spraw ą dawnego czasopiśmiennictwa technicz­ nego zajmował się niegdyś również Feliks K ucharzew ski24, a ostatnio Jan Pazdur 25.

D rugi rodzaj opracow ań syntetycznych stanow ią dzieła, usiłujące przed­ stawić historię wybranej gałęzi techniki w całości lub na przestrzeni długiego okresu czasu. Opracowania takie posiada tylko kilka dziedzin, przy czym każde z nich m a innych charakter, wszystkie jednak spełniają jeden zasad­ niczy warunek, a mianowicie zawierają uporządkow any zbiór wiadomości,

w aln e” t. II, W arszaw a 1954; M a teria ły do dziejów górnictw a i hutnictw a z archiw ów m etro ­ politalnego i kapitulnego w K rakow ie (1479— 1640). „ S tu d ia z D ziejó w G ó rn ic tw a i H u t­

n ictw a ” (cy to w an e dalej ja k o S D G H ) t. III. W arszaw a 1959.

2,1 H istoria n auki po lskiej, t. I. W ro cław 1970, s. 327— 333, t. II. W ro cław 1970, s. 148— 154, 330 n n ., t. III. W ro cław 1977, s. 629— 645, t. V I. W ro cław 1974 (p o r. T. M . N o w a k , O tom ie biograficznym ..H istorii n a u ki p o lskie j". K H N iT t. X X I (1976),

s. 106— 110), t. VII W ro cław 1975. s. 12. 99, 133. 186— 187. 214 i 264. 21 H istoria ku ltu ry m aterialnej P olski w zarysie, t. I— V W ro cław 1978, t. V I W ro cław 1978. 22 F . K u c h a r z e w s k i , Piśm iennictw o techniczne p o lskie, t. I— III. W arszaw a 1908— 1922. 23 T. M . N o w a k , C ztery w ieki p o lsk ie j k s ią ż k i technicznej. W arszaw a 1961.

24 F . K u c h a r z e w s k i , C zasopiśm iennictw o techniczne p o lsk ie p r z e d ro kiem 1875. W arsz aw a

1904. N

obrazujący aktualny stan wiedzy o historii danej gałęzi techniki, m im o że dzieła te najczęściej nie są poświęcone wyłącznie technice, lecz trak tu ją ją jak o jeden z elementów szerzej pojętej dziedziny działalności ludzkiej.

Historię geodezji polskiej do połowy X IX w. przedstawił w 1960 r. w postaci popularnonaukow ych, lecz bogatych w treść szkiców Kazimierz Sawicki, uzupełniając swą książkę później w dwóch następnych w ydan iach 26. N aukow y charakter m a zarys historii geodezji polskiej M . Milewskiego i M . O dlanickiego-Poczobutta, opublikowany w 1966 r. i sięgający swą treścią aż do 1939 r.27 Zw iązana z geodezją tematycznie kartografia d o ­ czekała się, po przedwojennych pracach Bolesława Olszew icza2ii, opracow a­ nia K arola Buczka, łączącego w sobie elementy analizy i syntezy, a obejm u­ jącego czasy od XV do XV III w.2y oraz pracy Bogusława Krassowskiego, poświęconej historii polskiej kartografii wojskowej w latach 1918— 194530, a także pożytecznego omówienia polskiego piśmiennictwa kartograficznego od jego początków w XVII w. aż do 1939 r. — pióra T. G w a rd a k a s i . Pełny, sięgający aż do 1939 r. obraz dziejów kartografii otrzym ała dzięki pracom J. Janczaka i H. K o ta 32 jed n a z najlepiej pod tym względem wyposażonych dzielnic Polski, a mianowicie Śląsk. W ydaje się, że głównym postulatem pow inno być w tej dziedzinie opracowanie historii kartografii polskiej o obcej, dotyczącej ziem polskich w XIX i XX w.

Dzięki pracy Juliana B a rty sia ^ uzyskaliśmy obraz dotychczasowego stanu bad ań nad historią techniki rolnictwa w Polsce, określonej przez niego jak o „dzieje rozwoju konstrukcji i zastosowań narzędzi i urządzeń rolniczych, użytkowanych w produkcji roślinnej, hodowlanej i w dom owym , wiejskim przerobie płodów rolnych, głównie na własny użytek producenta” 34. Syntetyczne ujęcie historii techniki rolnictw a w Polsce od najdawniejszych czasów aż do końca XV III w. zawarte jest w opracowanym zbiorowo

Zarysie historii gospodarstwa wiejskiego w Polsce (t. I— II W arszawa 1964),

brak natom iast opracow ania całości następnego okresu, trwającego do dziś i charakteryzującego się rozwojem mechanizacji rolnictwa, m im o że istnieje

26 K . S a w i c k i . Pięć w ieków geodezji po lskiej. S z k ic e h istoryczne od X V do X I X w ieku. W arszaw a 1960, III w yd. W arszaw a 1966.

27 M . M i l e w s k i , M . O d l a n i c k i - P o c z o b u t t , Z a r y s dziejów geo d ezji p o lsk ie j do roku 1939. „ S tu d ia i M a te ria ły z D z iejó w N a u k i P olskiej” , S eria B zeszyt 10. W arszaw a 1966.

2S B. O l s z e w i c z , P olska k a rto g ra fia w ojskow a. W arsza w a 1921; t e n ż e , K artografia p o l­ s k a X V — X V I w., L w ów 1930; t e n ż e , K artografia p o lsk a X V I I w ., L w ów 1931; t e n ż e , K artografia p o lsk a X V I I I w., L w ów 1932.

29 K . B u c z e k , D zieje ka rto g ra fii p o lsk ie j od X V do X V I I I w. W ro cław 1963.

Jo B. K ra sso w sk i, P o lska ka rto g ra fia w ojskow a w latach 1918— 1945. W arszaw a 1974. ■'i T. G w a r d a k , P o lskie p iśm iennictw o ka rto g ra ficzn e (1659— 1939). W arszaw a 1977. 32 J. J a ń c z a k , Z a rys dziejów k a rto g ra fii ślą sk iej d o ko ń ca X V I I I w. O p o le 1976; H . K o t , H istoria n o w o żytn ej ka rto g ra fii Ś lą sk a 1800— 1939. K a to w ic e 1970.

*! J. B a r t y ś . S ta n i p o trze b y badań nad historią techniki rolnictw a w Polsce. K H N iT r. X X II (1977), s. 577 594.

S ta n badań n a d historią tech n iki w P olsce 97

na ten tem at znaczna ilość prac m onograficznych, dotyczących poszczegól­ nych etapów tego ro zw o ju 15 lub jego przebiegu w różnych rejonach kraju -if>. Łączy się z tym zagadnienie konstrukcji, techniki produkcji i użytkow ania maszyn rolniczych, dotąd w wystarczający sposób nie opracowane.

Stan badań w zakresie wiążących się z historią techniki rolnictw a dzie­ jów techniki przemysłu spożywczego został również omówiony przez Juliana B arty sia,7. D o końca XVIII w. zagadnienie to, przedstawione w sposób syntetyczny we wspomnianym Zarysie historii gospodarstwa wiejskiego w Pol­

sce, sprow adza się głównie do historii techniki młynarskiej, k tó ra doczekała

się licznych opracow ań. N ależą do nich przede wszystkim praca M . D em ­ bińskiej, dotycząca średniowiecza -18 i M . Francića, obejm ująca XVI i X V II w.39 i mówiąca o m łynach wodnych, podczas gdy młyny wietrzne stały się tematem opracow ania E. D ąb sk iej40.

Z innych działów przemysłu spożywczego, rozwijających się przeważnie dopiero w X IX i XX w., jedynie cukrow nictwo i gorzelnictwo posiadają prace dotyczące techniki ich produkcji, ograniczające się zresztą do przedsta­ wienia tego zagadnienia w niewielkim przedziale terytorialnym i czasowym, obejmującym kilkadziesiąt lat XIX w. 41 Inne gałęzie przemysłu spożywczego, jak browarnictw o, przemysł ziemniaczany, mięsny itp., nie posiadają dotąd prac wyjaśniających stosow aną przez nie w X IX i XX w. technikę pro­ dukcji.

W stanie badań nad historią techniki leśnictwa i drzewnictwa w Pol­ sce orientują prace A ntoniego Ż abko-Potopow icza42. Dziedzina ta rozpo­ rządza obecnie trzema syntetyzującymi dziełami zbiorowymi, obejmującymi, obok wielu innych, .również zagadnienia z zakresu historii techniki. Są to:

35 P rzy k ład o w o : J. B a r t y ś . P oczątki m echanizacji rolnictwa polskiego. W rocław 1966, 36 P rz y k ład o w o : S. B o r o w s k i , R o zw ó j m echanizacji p ra c y w rolnictw ie W ielko p o lski latach 1823— 1890. „R o c z n ik i D ziejów S połecznych i G o s p o d a rc z y c h ” r. X V III (1956/7) i t e n ż e , R o zw ó j m echanizacji p ra c y w rolnictw ie W ielko p o lski w latach 1890— 1918, tam że r. X IX (1957); E. K o t o w s k i , R o zw ó j m echanizacji rolnictwa i fo r m y j e j upow szechniania w W ielkopolsce w latach 1919— 1939. P o z n a ń 1969.

37 J. B a r t y ś , Stan i p o trze b y badań nad historią techniki przem ysłu spożyw czego w Polsce. K H N iT r. X X III (1978), s. 135— 154.

38 M . D e m b i ń s k a , P rzetw órstw o zbożow e w P olsce średniow iecznej X — X I V w. W rocław 1973.

39 M . F r a n c i e , Technika m łynów wodnych w P olsce w X V I — X V I I w ieku „ K w a rta ln ik H isto rii K u ltu ry M a te ria ln e j” (cytow any dalej ja k o K H K M ) r. II (1954) s. 79— 103.

4(1 E. D ą m b s k a , Budownictwo i architektura m łynów w Polsce. K ra k ó w 1967.

41 C. Ł u c z a k , Technika cukrow nicza w W ielkopolsce it’ latach 1826— 1861. K H K M r. IV (1956), s. 36— 61; H. R o ż e n o w a , P rodukcja w ódki i sprawa pijaństw a w K rólestw ie P ol­ s k im 1815— 1836. W arszaw a 1961.

42 A. Ż a b k o - P o t o p o w i c z , M y ś l techniczna w leśnictw ie i drzew nictw ie p o lsk im i j e j dzieje. K H N iT r. X X II (1977), s. 83— 104; t e n ż e , P olskie piśm iennictw o leśne w w iekach X V I — X V I I na tle leśnej literatury europejskiej. „ F o lia F o re s ta lia P o lo n ic a ” seria A zeszyt 13 (1967), s. 321— 365; t e n ż e , Z a r y s rozw oju w iedzy leśnej do p ierw szej w ojny św iatow ej. W ro cław 1968.

Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce (W arszawa 1965); Twórcy i organizatorzy leśnictwa polskiego na tle jego rozwoju (W arszawa 1974)

i N auki leśne w Polsce w latach 1920— 1970 (W rocław 1977). Poza tym posiada dość liczne edycje źródeł, głównie o charakterze instrukcji 4-ł oraz opracow ania m onograficzne, dotyczące czy to poszczególnych okresów i regionów k r a ju 44, czy to różnych działających na tym polu o s ó b 45. Brak syntetycznej pracy przedstawiającej dzieje techniki budownictwa. Stan badań w tej dziedzinie omówił swego czasu Andrzej W y robisz4'’, który jest również autorem prac dotyczących średniowiecznych cegielni i bu­ downictwa m urow anego47. N iektóre wiadomości na ten ostatni tem at znaleźć m ożna w dziełach poświęconych historii arch itek tu ry 48. Odrębne grupy sta­ nowią prace mówiące o budownictwie drewnianym różnych o k resó w 4y, o budownictwie przym słow ym 5(1 i o budownictwie mieszkaniowym s '.

N ie m a również dzieła obejmującego całość historii techniki prac inży­ nieryjnych. Wiele elementów tej tematyki znajduje się w pracach dotyczą­

43 W ydane m .in. w pu b lik acji: Instrukcje gospodarcze dla dóbr m agnackich i szlachec­ kich X V I I I — X I X w. t. I— II, W ro cław 1 9 5 8 - 1963.

44 P rzy k ład o w o : J. B r o d a , G ospodarka leśna w dobrach żyw ieckich do końca X V I I I w. W arszaw a 1956.

4? P rz y k ład o w o : A. Ż a b k o - P o t o p o w i c z , Leśnictw o w dziełach K luka (w) K r z y s z to f . K l u k — p rzyro d n ik i p isa rz rolniczy. W rocław 1976.

4fl A. W y r o b i s z , S ta n badań nad historią budow nictw a w Polsce do k ońca X V I I I w. „ S tu d ia z D ziejów R zem io sła i P rzem y słu " (cy to w an e dalej ja k o S D R P ) t. IV (1964), s. 11— 30.

47 A . W y r o b i s z , Średniow ieczne cegielnie w w iększych ośrodkach m iejskich w Polsce, S D R P t. I (1961), s. 55— 8 2; t e n ż e , Budow nictw o m urow ane w M alopolsce w X I V — X V wieku. S D R P t. III (1963); p o r. M . A r s z y ń s k i , Technika i organizacja budow nictw u ceglanego w Prusach w końcu X V w. S D R P t. X (1970), s. 47— 131.

48 J. Z a c h w a t o w i c z , A rchitektura polska. W arszaw a 1966; A . M i ł o b ę d z k i , Z arys dziejów a rch itektu ry w Polsce. W arsza w a 1963, II w yd. W arszaw a 1968; p o r. T. Z a r ę b s k a , P o czą tk i p olskiego piśm iennictw a urbanistycznego. W arszaw a 1975; S. ł. o z a , A rc h ite kc i i bu­ dow niczow ie w Polsce. W arszaw a 1954.

49 Z. G l o g e r , Budownictwo drzewne i w yroby z drzewa w dawnej Polsce, T . I— II. W arszaw a 1907— 1909; G . C i o ł e k , B udow nictw o drew niane w X V I I — X V I I I w ieku (w) H istoria sz tu k i po lskiej, W arszaw a 1965; H . S z w a n k o w s k a , Drewniana zabudow a W arszaw y O świece­ nia (w) W arszaw a X V I I I w., z. 1 (1972), s. 1 9 1 - 2 2 8 .

W . O s t r o w s k i , B udow nictw o przem ysło w e Zagłębia Staropolskiego w okresie K róle­ stw a K ongresow ego. P ra c e In s ty tu tu U rb a n isty k i i A rc h ite k tu ry , t. I (1951) z. 2, s. 71— 86; J. P o p ł a w s k a , A rch itektu ra przem ysło w a L o d zi w X I X w., W arszaw a 1973.

?| E. B y r s k a , Próba sy s te m a ty k i k o n stru kcji dom ów m ieszka ln ych na ziem iach po lskich we w czesnym średniow ieczu. A c ta A rc h ae o lo g ica U n iv ersitatis L odziensis, t. IV (1956), s .-71 — 79: J. K a ź m i e r c z y k , Budownictwo m ieszkaniow e z drewna iv V I— X I I I w. na obszarze Ślą ska . „A rch eo lo g ia Pol o n a ” t. X IV (1969) z. 1 s. 167— 214; H. S z w a n k o w s k a , B udow nictw o m ieszkaniow e w W arszaw ie drugiej połow y X V I I I w. W ybrane zagadnienia. „ R o cz n ik W ar­ szaw ski” t. V II (1966), s. 188— 194; I. P o p ła w s * k a , Budownictwo dom ów robotniczych Lodzi w drugiej połow ie X I X w. „ K w a rta ln ik A rc h ite k tu ry i U rb a n isty k i” r. IX (1964) z. 4, s. 295— 312; H . J a s i ń s k i , D aw na kam ienica k ra k o w sk a , j e j u kła d i w nętrze. K ra k ó w 1934.

S ta n badań nad historią techniki w Polsce 99

cych dziejów tran sp o rtu ?-, w tym również kolejnictwa 5-\ m ostow nictw a54, spławu i budowy kanałów spławnych 55. Łączy się z tymi zagadnieniami sprawa historii techniki budowy środków transportu lądow ego56 i — szerzej rozwinięta w polskiej literaturze naukowej — wodnego 57. O drębną dziedzinę związaną z historią inżynierii stanow ią dzieje techniki zaopatrzenia w wodę, którym również poświęcono w literaturze sporo uw ag i58.

Długie tradycje i rozwinięte badania m a w Polsce historia górnictwa. Stan prac w tym zakresie przedstawił niedaw no Jan P a z d u r59. Dzieło, syntetyzujące dotychczasowy dorobek historiografii polskiej w tej dziedzinie, stanowi wydany przez Instytut Historii K ultury M aterialnej PAN Zarys

dziejów górnictwa na ziemiach polskich (t. I— II, Katowice 1960— 1961).

Poza tym poszczególnym działom górnictwa poświęcono odrębne prace o znacznym zasięgu terytorialnym i chronologicznym . Historię, m ającego w XX w. podstawowe znaczenie gospodarcze górnictw a węglowego, zawiera cykl prac Jerzego J a ro s a h(). Dzieje odgrywającego dużą rolę w średniowieczu górnictwa solnego przedstawiła A. Keckowa, a jego stroną techniczną zajął

A . W i e l o p o l s k i , Z a r y s dziejów transportu. Szczecin 1969; J. K a l i ń s k i , B. L i b e r a d z k a , Z a r y s dziejów transportu lądowego w Polsce w X I X i X X w ieku. W arszaw a 1976.

*3 H. H i l c h e n , H isto ria drogi żela zn e j w arszaw sko-w iedeńskiej (1835— 1848). W arszaw a 1912; M . P i s a r s k i , K oleje p o lsk ie 1842— 1972. W arsza w a 1974; S tudia z dziejów k o le i że ­ laznych m’ K rólestw ie P o lskim (1840— 1914) p o d re d . R. K o ł o d z i e j c z y k a . W arsz a w a 1970; T. L i j e w s k i , R o zw ó j sieci ko lejo w ej P o lski, W arszaw a 1959.

54 J. J a n k o w s k i , M o sty w Polsce i m ostow cy polscy (o d czasów najdawniejszych do 1 wojny św ia to w ej). W ro cław 1973; W. S t e r n e r , M o sty W arszaw y. W arszaw a 1960.

55 J. B u r s z t a , M ateriały do techniki'spław u rzecznego na Sanie i średniej Wiśle z X V I I i X V I I I w. K H K M r. III (1955), s. 752— 782; J. G ó r e w i c z , B. O r ł o w s k i , K anał A ug u sto w ski, A u g u stó w 1973.

-Sl' J. M a t u s z e w s k i , P o czą tk i now ożytnego zaprzęgu konnego. K H K M r. I (1953), s. 79— 108 i r. II (1954), s. 636— 663; R . K u t y ł o w s k i , H isto ria pojazdów kołow ych. K H K M r. X X II (1974), s. 728— 734.

?7 K . W a l i g ó r s k a , K onstrukcja sta tkó w pływ ających na Sanie i W iśle w X V I I I w. K H K M r. V III (1960), s. 209— 242; W . A r k u s z e w s k i , W iślane s ta tk i p a sa żersk ie X I X i X X vt\ G d a ń sk 1973; P. S m o l a r e k , S ta n i p e rsp e k ty w y badań nad rozw ojem sz k u t- nictw a w Polsce (do k o ń ca X V I I I w .) K H K M r. V II (1959), s. 229— 268; t e n ż e , Bu­ dow nictw o o krętow e na ziem iach p o lskich do końca X V I I I w ieku. „B u d o w n ictw o O k rę to w e ” r. X I (1966), s . ‘ 386— 391; t e n ż e , S tudia n a d szku tn ictw em P om orza G dańskiego X — X I I I w ieku. G d a ń sk 1969. H istoria budownictwa okrętow ego na w ybrzeżu g d a ń skim . P ra c a z b io ro w a pod red. E. C i e ś l a k a . G d a ń sk 1972.

?s E. B a l c e r z a k , S ta n i p ro b lem a tyk a badań n a d dzieja m i zaopatrzenia w wodę daw nych m iast P olski (do X V I I I w .). S D R P t. IV (1964) s. 5— 10.

59 J. P a z d u r , Stan i kierunki prac nad historią n auki i techniki górniczej. K H N iT r. X X I (1976), s. 709— 723.

<’n J. J a r o s , H istoria górnictw a węglowego w Z agłębiu G órnośląskim do 1914 r. W ro cław 1965; t e n ż e , H istoria górnictw a węglowego w Zagłębiu G órnośląskim w latach 1914— 1945. K a to w ice 1945; t e n ż e , H istoria górnictw a węglowego w P olsce Ludow ej (1945— 1970) K a ­ tow ice 1973.

się A. D ługosz61. Popularny zarys dziejów wydobywania soli w Polsce dał Kazimierz M aślankiew icz62. H istoria górnictwa kruszcowego była przed­ miotem badań Tadeusza D ziekońskiego63 i D anuty M o lend y64, a dziejami techniki wydobywania, transportu i magazynowania ropy naftowej zajmowali się Jan Cząstka i Stanisław R achw ał65.

Poważne osiągnięcia m a również historia hutnictw a, której stan badań przedstawił niedawno Jerzy Piaskow ski66. Długoletnie badania na tem at wielkiego ośrodka hutniczego, czynnego w starożytności w rejonie G ór Świętokrzyskich, zostały podsiim owane w pracy K . B ielenina67. Również długotrwałe badania metaloznawcze starożytnych i wczesnośredniowiecznych przedm iotów żelaznych z terenu ziem polskich dały w wyniku obraz tech­ niki wytapiania żelaza i stali w Polsce od VIII w. p.n.e. do XIV w. n.e. przedstawiony w wielu pracach J. Piaskow skiego68. D la późniejszego okresu brak tego rodzaju badań, w związku z czym dotyczące tych czasów prace są uważane za popularnonaukow e69. Całość dziejów odlewnictwa na ziemiach polskich usiłował przedstawić K. Gierdziejewski 70. Poza tym wiele elementów historii techniki znajduje się w opracow aniach dotyczących historii hutnictwa, wśród których wymienić m ożna przede wszystkim prace N . Gąsio- rowskiej 71. i B. Zientary 72.

Brak syntetycznej pracy przedstawiającej rozwój m echaniki i budowy m a­ szyn w Polsce; nie posiadam y również omówienia stanu badań w tym zakresie. Wiele elementów tej problem atyki znaleźć m ożna w opracow aniach

si A . K e c k o w a , S a lin y ziem i k ra k o w sk ie j do końca X I I I w. W arsza w a 1965; t a ż , Ż u p y k ra k o w sk ie w X V I — X V I I I w. W ro cław 1969; A . D ł u g o s z , W ie lic z k a — M a gnum S a l ja k o za b y te k ku ltu ry m aterialnej. W arszaw a 1958.

62 K . M a ś l a n k i e w i c z , Z dziejów górnictwa solnego w Polsce. W arszaw a 1965.

w T. D z i e k o ń s k i , W ydobyw anie i m etalurgia kru szcó w na D olnym Ś lą sk u od X I I I do połow y X X w. W ro cław 1972.

64 D . M o l e n d a , Górnictwo kruszcow e na terenie złó ż śląsko-krakow skich do połowy X V I w. W ro cław 1963; t a ż , K opalnie rud ołowiu na terenie złó ż ślą sko -kra ko w skich w X V I — X V I I w. W ro cław 1972; t a ż , S ta n badań nad historią górnictw a i hutnictw a m e ta li n ieżelaz­ nych w Polsce feu d a ln e j. S D G H t. I (1957), s. 52— 76.

65 J. C z ą s t k a , N a fta w Polsce. K ra k ó w 1972; S. R a c h w a ł , Z dziejów techniki m a ­ gazynow ania i transportu ropy na fto w ej w Polsce. W ro cław 1967.

6ń J. P i a s k o w s k i , S ta n i ocena dotychczasow ych prac nad historią hutnictw a na ziem iach p o lskich. K H N iT r. X X I (1976), s. 4 5 5-^179.

67 K . B i e l e n i n , Starożytne górnictw o i hutnictw o żelaza w Górach Ś w iętokrzyskich. W arszaw a 1974.

os M .in . „ W iad o m o ści H u tn icz e ” t. X V III (1962) z. 1, t. X IX (1963) z. 11 i 12. 69 M .in. M . R a d w a n , R udy, kuźnice i huty żelaza w Polsce. W arszaw a 1963, a zw łasz­ cza P. M u r z a - M u c h a , J. Z i e m k i e w i c z , C złow iek i żelazo. W arszaw a 1967.

70 K . G i e r d z i e j e w s k i , Z a rys dziejów odlewnictwa polskiego. S talin o g ró d 1954.

71 N . G ą s i o r o w s k a , Górnictwo i hutnictw o w K rólestwie P olskim 1815— 1830. W arszaw a 1922.

S ta n badań n a d historią tech n iki w Polsce 101

dotyczących historii ro ln ictw a7-1, przemysłu spożyw czego74, gó rn ictw a75 i in­ nych gałęzi wytwórczości, m .in. produkcji lo k o m o ty w 76, m o to ry zacji77, k o n­ strukcji lotniczych78 czy budowy k o p a re k 79.

Obszernego opracow ania, usiłującego objąć całość jej zagadnień, docze­ kała się natom iast historia elektryki polskiej w postaci pięciotom owego dzieła pod redakcją K . Kolbińskiego. Obejmuje ono kolejno: sprawy nauki, piśmiennictwa i zrzeszeń; elektroenergetykę; elektronikę i telekom unikację; przemysł i instalacje elektryczne, a wreszcie trakcję elektryczną80. Niezależnie od tego stan bad ań w zakresie dziejów telekomunikacji w Polsce omówił w odrębnym artykule R. W ajdow icz81. Zw raca tu uwagę przede wszystkim praca S. M iszczaka o historii radiofonii i telew izji82.

D okładną orientację w stanie badań nad dziejami technik — związanych z produkcją w zakresie włókiennictwa i skórnietw a — zawdzięczamy Irenie T u rn a u 81, autorce licznych prac z tej dziedziny84. D la dziejów technik włókienniczych podstaw owe znaczenie m a dzieło zbiorowe pod redakcją J. Kamińskiej i I. Turnau, zatytułow ane Zarys historii włókiennictwa na zie­

miach polskich do końca X V I I I wieku (W rocław 1966), obejmujące okres

wytwórczości rzemieślniczej i m anufakturow ej. Okres późniejszy, charaktery­ zujący się produkcją przemysłową, w znacznie większym stopniu zm echani­ zowaną, nie posiada opracow ania obejmującego całość zagadnienia w sen­ sie chronologicznym czy terytorialnym , istnieją jednak wydawnictwa źródłowe i opracow ania m onograficzne dotyczące poszczególnych ośrodków i okresów,

73 P rzy k ład o w o : S. G r z y m a ł o w s k i i K . C h o r z e w s k i , Produkcja m aszyn i narzędzi rol­ n iczych w Polsce w latach 1805— 1918, W ro cław 1970; J. B a r t y ś , M echanizacja gospo­ darstw a w iejskiego w K rólestw ie P o lskim w p ierw szych latach X X w ieku. W ro cław 1969. 74 P rzy k ład o w o : H. W i e l o w i e j s k a , M ateriały do historii m łynów parow ych w Galicji do 1 w ojny św iatow ej. „ S tu d ia z D ziejó w G o s p o d a rs tw a W iejsk ieg o ” t. X II (1970). s. 289— 308.

75 P rzy k ład o w o : A. K l i c h , R ozw ój ko nstrukcji urządzeń wyciągowych w górnictw ie węgla kam iennego w P olsce do połow y X I X w. S D G H t. IX (1965). s. 70— 261.

76 J. D ą b r o w s k a , P rzem ysł lokom otyw ow y w Polsce. W arszaw a 1928.

77 K . G r o n i o w s k i , Technika m otoryzacyjna w P olsce w okresie m iędzyw ojennym . W ro­ cław 1965.

78 A . G l a s s , P olskie konstrukcje lotnicze 1893— 1939. W arszaw a 1976. 79 A. W i ś l i c k i , R ozw ój koparek w przekroju historycznym . W arszaw a 1976. 80 H istoria e le k try k i polskiej, t. I— V. W arszaw a 1971— 1977.

81 R. W a j d o w i c z , D otychczasow y dorobek nauki p o lsk ie j w dziedzinie historii telekom u­ n ika cji w Polsce. K H N iT r. X X IV (1979), s. 119— 135.

82 S. M i s z c z a k , H istoria radiofonii i telewizji w Polsce. W arszaw a 1972.

83 I. T u r n a u , Stan i potrzeb y badań nad historią technik włókienniczych na ziem iach p o lskich . K H N iT r. X X IV (1979), s. 523— 536; t a ż , S ta n i p o trze b y badań n a d historią

technik skó rn iczych na ziem iach p olskich. K H N iT r. X X V (1980), s. 523— 536. 84 M .in. Z m ia n y w p o lskiej produkcji w łókienniczej X V I I I wieku. W rocław 1962.

w .tym przede wszystkim przemysłu łódzkiego8?. W dziedzinie historii skórnictw a polskiego jedynym dotąd ujęciem całości jej popularnonaukow y wstęp pióra I. Turnau do album u Polskie skórnictwo (Wrocław 1981). Większe okresy obejm ują prace na tem at garbarstw a«6 i skórnictw a odzie­ żowego 87. Obok nich rozporządzam y licznymi, wartościowymi opracowaniami o charakterze przyczynków 88.

Brak dotąd opracow ania omawiającego stan badań w zakresie historii chemii technicznej w Polsce. Wgląd na tę problem atykę ułatwiają prace E. Kwiatkowskiego, mówiące o dziejach chemii i przemysłu chem icznego89, a także opracow ania dotyczące różnych gałęzi tej produkcji, m .in. przemysłu farm aceutycznego9'1, farbiarstw a91 lub szklarstw a9-.

O statnią z przedstawianych tu dziedzin jest historia techniki wojennej, łączącej w sobie wiele poprzednio omówionych gałęzi techniki, ale stanowiącej pewną odrębną całość ze względu ma cel którem u służy, a mianowicie przygotowanie sił zbrojnych kraju do prowadzenia działań wojennych. Dzie­ dzina ta posiada opracow ane przez Tadeusza M . N ow aka i aktualizowane przez niego co pewien czas omówienie stanu b a d a ń 9-1. Zwracają tu uwagę nieliczne prace usiłujące objąć kilka kierunków wchodzących w skład tech­

85 P rz y k ład o w o : Ź ró d ła do historii p rzem ysłu w łókienniczego okręgu łódzkiego. W arszaw a 1966; I. I h n a t o w i c z , P rzem ysł łó d zk i w latach 1860— 1900. W ro cław 1965; A . N a h l i k , Z agadnienie tech n iki w łókienniczej w okresie przew ro tu p rzem ysłow ego w I połow ie X I X w ieku. „ R o cz n ik Ł ó d zk i” t. X II (1967), s. 45— 57.

86 I. T u r n a u , G arbarstwo na ziem iach polskich w X V I — X V I I I wieku. W rocław 1975; T. D o p i e r a ł a , R o zw ó j p rzem ysłu garbarskiego w Polsce w latach 1945— 1970. W arszaw a 1978.

87 I. T u r a n u , Skórnictw o odzieżow e w Polsce X V I — X V I I I w ieku. W rocław 1975. 88 P rzy k ład o w o : M . H o r n , R zem iosło skórzane w m iastach ziem i p rzem yskiej i sanoc­ k ie j w latach 1550— 1650. K H N iT r. X X (1972) n r 1; A. K i e r e k , R o zw ó j p rzem ysłu g ar­ barskiego w K azim ierzu D olnym w latach 1820— 1944. L ublin 1960.

89 E. K w i a t k o w s k i , P rzem yśl chem iczny, jeg o znaczenie i p o c zą tk i w Polsce. W arszaw a 1921; t e n ż e , Zagadnienie przem ysłu chem icznego na tle W ielkiej W ojny. W arszaw a 1923; t e n ż e , D zieje chem ii i p rz em y s łu chem icznego. W arszaw a 1962.

90 T. K ik ,ta , P rzem yśl fa rm a c e u ty czn y w Polsce (1823— 1939). W arszaw a 1972.

91 E. K o w e c k a , S ta n badań nad historią farbiarstw a tekstylnego w Polsce u- X V I I I i p ierw szej połow ie X I X w. S D R P t. I (1961), ś. 39— 53; t a ż , Farbiarstwo te k styln e na zie­ m iach p o lskich (1790— 1870). W ro cław 1963.

92 Z. K a m i e ń s k a , Stan badań nad historią produkcji i użytkow ania szklą iv Polsce. „S zkło i c e ra m ik a ” r. X V II (1966) n r 9, s. 226— 228; t a ż , Z dziejów tech n iki szkla rskie j w Polsce X V I I I i 1 połow y X I X w ieku. K H N iT r. III (1955) s. 687— 751.; A . W y r o ­ b i s z , S z k ło w Polsce od X I V do X V I I w ieku. W ro cław 1968; P olskie s z k ło do połow y X I X w ieku (p o d red. Z. K a m i e ń s k i e j ) . W ro cław 1974.

93 T. M . N o w a k , Badania nad historią techniki wojennej w Polsce. Stan i p erspektyw y rozw oju, K H N iT r. X X II (1977), s. 295— 310; t e n ż e , Stu d ies o f the histo ry o f m iłitary technology in Poland. K H N iT r. X X V (1980), s. 721— 731; t e n ż e , Badania n a d historią rozwoju daw nej techniki wojennej u> Polsce w latach 1974— 1978. S M H W t. X X III (1981), s. 367— 376.

S ta n badań n a d historią tech n iki w Polsce 103

niki w ojennej94, a obok nich opracow ania dotyczące bronioznaw stw a histo­ rycznego95, dziejów fortyfikacji96 i kartografii w ojskow ej97.

*

* *

Powyższe omówienie, nie roszcząc sobie pretensji do wyczerpania tem atu, z konieczności uwzględnia jedynie najważniejsze problem y i najpoważniejsze dzieła dotyczące historii techniki polskiej, w znacznej mierze druki zwarte. W związku z tym w arto może zwrócić uwagę na serie wydawnicze i cza­ sopisma naukowe, publikujące liczne prace na tem at historii różnych dziedzin techniki w Polsce. W śród serii wydawniczych wymienić tu trzeba przede wszystkim publikowane przez Instytut Historii N auki, Oświaty i Techniki PAN „Studia i M ateriały z Dziejów N auki Polskiej. Seria D . H istoria Techniki i N auk Technicznych” oraz trzy serie wydawane przez Instytut Historii K ultury M aterialnej PAN, a mianowicie „Studia z Dziejów G ospo­ darstwa Wiejskiego” , „Studia z Dziejów G órnictw a i H utnictw a” i „Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu”, a wśród czasopism: wydawany przez Instytut Historii N auki, Oświaty i Techniki PA N „K w artalnik Historii N auki i Techniki”, publikujący w każdym numerze „Bibliografię bieżącą historii nauki i techniki” , która obejmuje jak o dział VII historię nauk technicznych i techniki; wydawany przez Instytut Historii K ultury M aterial­ nej PAN „K w artalnik Historii K ultury M aterialnej” , wydawany przez K o­ m itet A rchitektury i Urbanistyki PAN „K w artalnik A rchitektury i U rbani­ styki” i wydawane niegdyś przez Wojskowy Instytut Historyczny, a obecnie przez K om itet N auk Historycznych PAN „Studia i M ateriały do Historii W ojskowości” . Ponadto artykuły z historii techniki drukują liczne techniczne czasopisma branżowe, przy czym chodzi tu zwykle o prace p opularnona­ ukowe.

g4 T. M . N o w a k , Z dziejów techniki wojennej iv dawnej Polsce. W arszaw a 1965; t e n ż e , P olska technika wojenna X V I — X V I I I ir. W arszaw a 1970; T echnika w ojskow a L W P . X X X lal rozwoju 1943— 1973. W arszaw a 1973.

C h a ra k te r syn tety zu jący m a tu d zieło Z. Ż y g u l s k i e g o , Broń w daw nej Polsce na tle uzbrojenia E uropy i B liskiego W schodu. W arszaw a 1975. Z p ra c m o n o g raficz n y c h p rz y ­ k ład o w o w ym ienić m o żn a A . N a d o l s k i e g o S tu d ia nad uzbrojeniem p o lsk im X , X I i X I I w ieku. L ódź 1954 i A . Z a h o r s k i e g o U zbrojenie i p rz e m y s ł zbrojeniow y w p ow staniu k o ś­ ciuszkow skim . W arszaw a 1957.

1.6 Brak syntetycznej pracy o historii fortyfikacji w Polsce. O p ra co w an ia ó większym zasięgu tery to rialn y m i ch ro n o lo g iczn y m — to : B. G u e r q u i n , Z a m k i p o lskie. W arszaw a 1974; J. W i d a w s k i , M iejskie m itry obronne iv państw ie p o lsk im do p o c zą tk u X V w. W arszaw a 1973 i A. G r u s z e c k i , B astionow e z a m k i w M alopolsce. W arszaw a 1962.

1.7 C h a ra k te r syntetyzujący m a ciągle jeszcze n iez astą p io n a w całości — p ra c a B. O l s z e - w ic z a , Polska karto g ra fia w ojskow a. W arszaw a 1921, z n ajd u jąc a z n a k o m itą k o n ty n u ac ję w o p raco w an iu B. K r a s s o w s k i e g o , P olska ka rto g ra fia wojskow a w latach 1918— 1945. W arszaw a 1974.

Ogólnie biorąc — cechą charakterystyczną om awianych tu badań nad histo­ rią techniki w Polsce jest ich nierównom ierne zaawansowanie, jeśli chodzi o poszczególne gałęzie techniki i o poszczególne okresy ich rozwoju. W związku z tym wydaje się, że — obok prac o charakterze m etodolo­ gicznym — należy w przyszłości poświęcić uwagę pracom z zakresu nauk pomocniczych historii techniki, przede wszystkim m etrologii, m ateriałoznaw ­ stwa i terminologii historycznej. N astępnie — w zakresie najszerzej pojętego źródłoznaw stw a — należałoby kontynuow ać inwentaryzację i publikację zabyt­ ków kultury m aterialnej oraz prace nad krytycznymi wydaniami ważniej­ szych, zwłaszcza rękopiśmiennych, traktatów . Należałoby również rozpocząć kwerendę m ateriałów archiwalnych dotyczących historii techniki w Polsce, a równocześnie dążyć d o opracow ania pełnej bibliografii druków z tego zakresu.

Rozpatrując dotychczasowy stan bad ań z myślą o przyszłym opracowaniu syntetycznego dzieła o historii techniki polskiej, m ożna zauważyć, że więk­ szość gałęzi techniki (geodezja i kartografia, rolnictw o i przemysł spożyw­ czy, leśnictwo i drzewnictwo, górnictwo, włókiennictwo i skórnictwo, technika wojenna) m a już ujęcia syntetyczne lub liczne prace monograficzne, umożli­ wiające włączenie tych gałęzi do ogólnego opracow ania, obejmującego okresy do końca XV III w. N atom iast praca nad syntezą dalszych okresów będzie wymagała, podobnie jak opracowanie gałęzi nie m ających dotąd wystarcza­ jących ustaleń, dotyczących wcześniejszych czasów (budownictwo, inżynieria, chemia techniczna, m echanika), przeprowadzenia dodatkow ych badań wstęp­ nych i opracow ań monograficznych.

R ecen zen t: M arian K rw aw icz

T. M . HoeaK

COCTOflHHE PAEOT H A A H C TO PHEH TEXHM KM B nOJIblHE

OnySjMKOBaH b KBapTajibHOM iKypHajie H c t o p h h HayKH h TexHHKH u h k h CTaTeń, o6cy*maK)iUHX cocTosnme u nepcneKTHBbi HecjieflOBaHHii b o ó jiacra hcto p h h OTfle;ibHbix OTpacjieił nojibCKofi TexHmcn, flonojmeHHbra aaHHbiMH, icacaiomHMHCH bnpnim nne He oroBapeH- h w x e m e OTpacjieii, HBjiseTca ocho bo h cocTaBJieHHa, oxBaTbiBaiomero b iipHiuiHne cocroanHe HCCjreaoBaHHH b oójiacTH h c to p h h TexHHKH, h o ra K *e ripHUHMaromero b o BHHMaHHe ;use 6jtH3KHe K H H M o6jiaCTH a HMeHHO H CTOpHK) TeXHHHeCKHX HayK H B HeÓOJIbUIOH CTeiieHH HC TO pH K ) npOMbllHJieHHOCTH.

OCHOBOH HCCJieaOBaHHH H aa HCTOpHeń TeXHHKH JJBJIJHOTC» flOBOJIbHO lieOflHOpO/iHbie

h c t o h h h k h , K0T0pwx ywer, a oco6enHo nyónHKauHH, nocTynaeT b Ilo jib m e Me/uiemio.

B O T H O U ie H H H K T p e X M C p H b IM HenepeflBHJKHblM n a M SIT H H K a M M O K H Ó C Ka3aT b, H T O npHHHTbl H a yn eT hbjijhotck w ac T n w H O a p x H T e K T y p H b iM H n a M H T H H K a M H a raioice n a M H T H H K a M H npo- M b iu u ie H H o r o C TpoH TejibCTBa, a b O T H o m e H H H k nepe/iBHacHbiM n a M H T H H K a M 0n y6n H K0Banbi TOJibKO H e M H o r n e M y 3 e a j i b H u e H H B e H T a p H h K a t a n o ™ H 3 BbictaBOK.

S ta n badań n a d historią tech n iki w Polsce 105

Ecjih penb híjét o AByxMepHbix naMaTHHKax, t o KpoMe ne.MHorHX neiaTaHHbix HHBeHTa-

pneft nepTeaceñ, cymecTByeT HecKOJibKO nyójiHKanHH oÓJiernaioiuHx opeHTHpoBicy b KapTorpacJjH- MecKHX M aTepnajiax. H3 orpoM HOro KO.iHMecTBa nHCMeHHbix h c to h h h k o b TOJibKO H eóojibm aa nacTb a o * fla n a c b npHHarna Ha ynéT, a em e M eiibiuaa ny6jiHKanMH. H a ñ ó o jie e nojiHO — ÓJiaro 6n6jiHorpa(f)HH <l>ej[HKca Kyxa>KeBCK0i 0 — oxBaneHbie apeBHHe nojibCKHe Tpyflbi h TexHH- MecKne yweóiiMKH; nacTb H3 hhx a o * a a jia c b k p h th h c c k h x u i u s l h h ü a b cjiynae TpyaoB

HanncaHHbix b noflJiHHHHKe Ha HHOCTpaHHbix aibiKax — nepeBOflOB Ha nojibCKHií H3biK.

nepexo.ua k TpyaaM mohcho CKa3aTb, hto Her no chx nop Tpyaa, npeflCTaBJiaiomero HCTOpHK) nOJIbCKOH TeXHHKH B UejIOM. KpaTKHH OHepK HCTOpHH TeXHH'ieCKHX HayK MO>KHO

HaHTH b eooTBeTCTBeHHbix pa3.ne.nax onepeaHbix tomob Hctophh noJibCKoñ HayKH, a MHoro

3jieMeHTOB CBS3aHHbix 6ojiee hjih MeHee nenocpe/iCTBeHHO e HCTopneH tcxhhkh b uiecTH-

tomhoh Hctophh MaTepHajibHoií KyjibTypbi nojibUJH b onepice. HeK0T0pbie OTpacjiH tcxhhkh

HMeioT yace iiarincaHHyio hctophio aBJiaiomyioca nonbiTKoñ CHHTeTHnecKoro hx npeacTaBjie-

hhh, a Bce 6oJiee hjih MeHee MHoroHHCJieHHbie rpyabi h /lonojiurnejibubie MaTepnajibi Ka-

caiomweca OT/iejibHbix npo6jieM h uepuo/iOB. XapaKTepHbiM üBjieHHeM aBJiaeTca 3HaHHTenbHO

6ojibiuaa C T e n e H b o6pa6oTKH paHHeñ hctophh (a o KOHua X V III BeKa hjih b HeKoropbix

cjiyMaax n o nojioBHHbi X IX BeKa) neM HOBeñineH hctophh (BTopaa nojiOBHHa X IX h X X b.).

CHHTeTH3HpyK>mHe T p y ab I, nOCBHméHHbie OITiejIbHblM O TpaC JTSM TeXHHKH OXBaTbIBaHDT

KaK npaBH Jio KpoMe h c t o p h h tcxhhkh T aK * e h c t o p h io HayKH h nacTO ajieMeHTbi h c t o p h h — cooTBeTCTByjomeH a a n n o ñ h c t o ph h — npoMbiuuieHHocTH. T p y a b i, k o t o p h x aB T op n o n b iT a a c a oxBaTHTb Bcé hjih ó o jib iiie nepHOiibi hx h c t o p h h h m c io t re o a e 3 H a ( a o nojiOBHHbi X I X BeKa)

h KapTorpa<j)HH ( a o KOHua X V I II BeKa), TexHHKa eejibCKoro xo3añcTBa, jiec0B 0acT B 0, ropH O - a o ó b iB a io m a a npoMbiuiJieiiHOCTb y r n a h c o jih, MépHaa M e T a ju iy p rn a , jiHTeÜHoe a e jio , TeKCTHJib- iio e npoH 3B oacTB o ( a o KOHua X V III BeKa) a r a io K e 3JieKTpoTexHHKa. X y^ce n p e acT aB a eH a

b r p y a a x HCTopua tcxhhkh cTponTejibCTBa, M H *eiiepiioe a e a o , CTaHK0CTp0HTejibCUB0 h tc x h h- wecKaa x h m h b.

T. M . N o w a k

D E R F O R S C H U N D S S T A N D Ü B E R D IE G E S C H IC H T E D E R P O L N IS C H E N T E C H N IK

D er im „ K w a rta ln ik H isto rii N a u k i i T ec h n ik i” (V ie rteljah ressch rift fü r G esc h ich te der W issenschaft und T ech n ik ) verö ffen tlich te Z y k lu s von A rb e ite n , in den en der S ta n d u n d die Persp ek tiv en d e r F o rs ch u n g e n im Bereich d e r G e sc h ich te d er einzelnen Z w eige d e r p o ln isch en T echnik b e sp ro ch e n w e r d e n ....e rg än z t d u rc h A n g a b en , die n o c h n ich t b e sp ro ch e n e Zw eige betreffen — stellt die G ru n d la g e einer B earb eitu n g d a r, die im G ru n d e g en o m m e n den S ta n d d e r F o rsch u n g en im B ereich d e r G esch ich te d e r T echnik u m fasst, a b e r a u ch zwei ihr v erw an d te G e b iete b erü ck sic h tig t, u n d z w ar die G esc h ich te d e r tech n isch en W issen sch af­ ten und — in gew issem , geringem G ra d — die G e sc h ich te d e r In d u strie.

D ie G ru n d la g e der F o rsch u n g en ü b e r die G esc h ich te d e r T ech n ik stellen ziem lich u n tersch ied lich e Q uellen d a r, d eren In v e n ta risie ru n g , u n d in sb e so n d e re V erö ffen tlich u n g , in P olen langsam vo rsich g eh t. H insichtlich d e r d re id im en sio n alen unbew eglichen D e n k m ä le r k an n m an feststellen, dass die D e n k m äle r d e r A rc h ite k tu r sow ie des In d u strieb a u w e se n s teilw eise in v en tarisiert sin d , hin sich tlich d e r bew eglichen D e n k m ä le r sind dag eg en n u r w enige M u seu m s- in v en tare u n d A u sstellu n g sk a ta lo g e v erö ffen tlich t w o rd en .

S ofern es sich um zw eidim ensionale D e n k m ä le r h an d elt, so besteh en — n eb en w enigen g e d ru ck ten In v e n ta re n von tech n isch en Z eich n u n g en —. einige P u b lik a tio n e n , die d ie O rie n tie ru n g in den k a rto g ra p h is ch e n M a terialien erleich tern . V on d e r riesigen A n zah l d e r sch riftlich e n

Q uellen h at n u r ein k lein er Teil d ie R eg istrieru n g erleb t, und n o c h ein g erin g erer — die P u b lik atio n en . A m v o llstän d ig sten sind — d a n k d er B ib lio g rap h ie von F e lik s K u c h arz e w sk i — die frü h ere n p o ln isch en T ra k ta te u n d technischen L eh rb ü c h e r erfasst w o rd e n ; ein Teil von ih n en h a t k ritisch e A u sg ab en e rle b t u n d — im F a lle, d ass das W erk im O riginal in einer F re m d sp ra ch e geschrieben w a r — l b ersetzu n g en in die p o ln isch e S p rach e.

A u f die B earb eitu n g en ü b e rg eh e n d , k a n n m a n feststellen, d ass es b ish e r an ein er A rb e it fehlt, die die G e sa m th e it der G esc h ich te d e r p o ln isch en T echnik d a rste llt. E inen b ü n d ig en A b riss d e r G esch ich te d e r technischen W issenschaften k a n n m an in den en tsp rech en d en A b sch n itte n d er au fein a n d e rfo lg e n d e n B än d e d e r „ H is to ria n a u k i p o lsk iej” (G esch ich te d e r p o l­ nischen W issenschaft) fin d en , dagegen viele m it d e r G esch ich te d e r T ech n ik m eh r o d er w eniger d ire k t v e rb u n d en e E lem ente — in d er sech sb än d ig en „ H isto ria k u ltu ry m aterialn ej Pol- ski w z ary sie” (G esch ic h te d er m ate rie llen K u ltu r P o len s im A briss). H ingegen besitzen einige Z w eige d e r T ech n ik b e reits B e arb eitu n g en , die einen V ersu ch d er sy n th etisch en E rfassu n g ih rer G esc h ich te d a rstellen , dagegen alle — m eh r o d er w eniger zah lreich e A rb e ite n u n d B eiträge, die die einzelnen P ro b le m e u n d Z e ita b s c h n itte betreffen. E ine c h ara k te ristis ch e E rsch ein u n g ist d ab ei d e r b ed eu ten d grö ssere G ra d d e r B e arb eitu n g d e r frü h eren G e sch ich te (bis zum E nde d es 18. Jh . o d e r —-in einigen F ä llen — bis z u r M itte des 19. Jh .) als d e r n eu eren G esch ich te (zw eite H älfte des 19. Jh . u n d 20. Jh.).

D ie sy n th etisieren d e n A rb e ite n , die den einzelnen Zw eigen d e r T ech n ik g ew idm et sin d , um fassen gew ö h n lich — neben d er G esc h ich te d e r T ech n ik — ebenfalls die G esch ich te der W issen sch aft sow ie o ftm als E lem ente d er — dem gegebenen Z w eig en tsp rech en d en — In d u strie. A rb e ite n , die versu ch en , die G a n zh e it o d e r grosse Z eita b s c h n itte ih rer G esch ich te zu erfassen, b esitzen ; die G e o d äsie (bis M itte des 19. Jh .) u n d die K a rto g ra p h ie (bis E n d e des 18. Jh .), d ie T ech n ik d e r L an d w irtsc h aft, des F o rstw esen s, des K o h le n - u n d S a lzb erg b au s, d e r E isen in d u strie, d er G iesserei. d e r T ex tilin d u strie (bis E nde des 18. Jh.) sow ie d er E lek tro te ch n ik . In den B e arb eitu n g en ist die G esch ich te d e r T echnik und des B auw esens, des Ingenieurw esens, des M a sc h in en b a u s u n d d e r tech n isch en C h em ie sch w äch e r re p rä se n tie rt.