Zagadnienia badań nad polskimi osiągnięciami w dziedzinie techniki rakietowej w XIX w.

Tomasz Katajiasz

[Słupsk)

ZAGADNIENIE BADAN NAD POLSKIMI OSIĄGNIĘCIAMI W DZIEDZINIE TECHNIKI RAKIETOWEJ W XIX W.

PROBLEMATYKA

Technika rakietow a, wraz z różnorakim i możliwościami jej zastoso­ w ania znana była w Polsce bliżej od XVI w., kiedy zaczynają pojawiać się pierwsze, rodzime prace o charakterze traktatów , poświęcone temu zagadnieniu. Jednak aż do X V III w. rak iety budziły zainteresow anie prze­ de wszystkim z punktu widzenia ich przydatności do uśw ietniania róż­ nych uroczystości, w postaci rac fajerw erkow ych. Te pierwsze rakiety prochowe o dość prym ityw nej konstrukcji, rzadko tylko znajdow ały za­ stosowanie dla celów wojskowych. Przełom X V III/X IX w. zapoczątkował nowy etap w powszechnych dziejach rozwoju techniki rakietow ej. W prawdzie nadal popularne było w tym okresie w ykorzystyw anie rakiet w celach rozrywkowych, a naw et pisywano na ten tem at specjalne roz­ prawy, to jednak zasadniczy n u rt zastosowania techniki rakietow ej XIX w. wiązał się z ich użyciem na polu walki. Po latach niem al całkowitego zapomnienia, pojaw iają się rakiety bajowe, by przez kilkadziesiąt lat odgrywać dość znaczną rolę jako nowy rodzaj broni. Stało się tak na skutek doświadczeń, jakie angielskie wojska kolonialne wyniosły z kam ­ panii toczonych w Indiach w drugiej połowie XVIII w. Szczególnie wiele wniosły tu kolejne w ojny z hinduskim księstw em M aisur (ang. Mysore), którego władcy utw orzyli w szeregach swej arm ii pierwsze oddziały w y­ posażone w rakiety. Anglicy, zapoznawszy się z egzemplarzami prostych w budowie, lecz nader groźnych w działaniu, pocisków rakietow ych z gło­ wicami zapalającymi, przywieźli je do Europy i rozpoczęli prace nad adaptacją ich dla własnych potrzeb.

Nowy typ rakiety, pow stały jako efekt zaintersow ań m.in. płk. W illia­ ma Congreve’a, określać poczęto jego imieniem (w Polsce jako tzw. race kongrewskie). Użyte przez wojska brytyjskie po raz pierwszy w 1806 r., szybko rozpowszechniają się na kontynencie i szeroko stosowane pod­ czas wojen napoleońskich, trafiają do uzbrojenia niem al wszystkich państw europejskich, a naw et Egiptu. K olejnych m odyfikacji dokony­ wali konstruktorzy z kilku krajów, tworząc dalsze wzory rakiet (np.

380 T. Ka.tafia.sz

Schum acher w Danii, A ugustin w Austrii). W czterdziestych latach X IX w. odm ienny sposób stabilizacji lotu rakiety, zaproponowany przze Ame­ rykanina W illiama H ale’a, doprowadził do powstania nowego systemu broni rakietow ej, używanego zwłaszcza we flotach wojennych. W ynala­ zek ten stosują również inne państw a obu kontynentów am erykańskich (Kanada, Brazylia i in.) Rozpiętość terytorialna zastosowania rakiet była zresztą ogromna, w w yniku tak licznych w X IX w. podbojów kolonial­ nych i wielkich konfliktów międzynarodowych, sięgała bowiem aż po Azję i Afrykę. Dziewiętnastowieczny „renesans” rakiet trw ał aż do w y­ nalezienia dział gwintowanych, które celnością i donośnością przew yż­ szały zdecydowanie zarówno działa gładkolufowe, jak też ówczesne ra ­ kiety wszelkich systemów. Toteż po Wojnie K rym skiej (1853— 1856), w której obie walczące strony posługiwały się rakietam i na szeroką skalę i która uważana jest za apogeum tej broni, następuje powolny zmierzch, a w końcu zupełny zanik bojowych rakiet. Należy jednak zauważyć, że rakiety tzw. rotacyjne Robina stosowano aż do 1891 r., ostatni przypa­ dek posłużenia się rakietam i system u H ale’a miał miejsce w 1899 r. a do 1919 r. rak iety w ykazywane były w katalogach środków bojowych.

Badacz problem atyki związanej z zastosowaniem rakiet wojskowych w X IX w. uwzględniać musi kilka charakterystycznych jej aspektów. Objęcia badaniam i wymaga zarówno strona techniczna zagadnienia (czyli konstrukcja rak iet i ich oprzyrządowania, prace naukowe i eksperym enty doświadczalne, a także inne problem y związane z produkcją i zaopatry­ waniem wojsk w rakiety oraz uzyskane efekty), jak też organizacja od­ działów a rty lerii rakietow ej. Z innych kw estii trzeba wskazać na zależ­ ności międzyzałożoną teoretycznie w okresie pokojowym rolą techniki rakietow ej w przyszłej wojnie, a jej faktyczną przydatnością bojową. Interesujące jest tu więc zagadnienie poziomu wyszkolenia jednostek ra­ kietników przy uwzględnieniu stosowanych w procesie szkoleniowym re ­ gulaminów i typów ćwiczeń specjalistycznych oraz ogólnowojskowych. Były one wszak odbiciem opinii fachowych panujących na tem at broni rakietow ej i obowiązujących ją zasad taktycznych. Sposób, w jaki po­ szczególni dowódcy liniowi korzystali z usług form acji rakietników (w zależności od stopnia posiadanej przez nich wiedzy o w alorach i wadach sprzętu), wreszcie sam przebieg akcji bojowych stanowią praktyczną ilustrację całej wskazanej sfery taktyczno-szkoleniowej.

Określenie miejsca Polski w rozwoju światowej techniki rakietow ej omawianego okresu, możliwe dzięki posiadaniu i w ykorzystyw aniu przez oddziały Wojska Polskiego w X IX w. rakiet bojowych, m usi być prze­ prowadzone przy uw zględnieniu w szystkich wyżej wyszczególnionych elementów, widzianych w perspektyw ie osiągnięć innych krajów europej­ skich, a także am erykańskich. Szczególnie skrupulatnie w ypada to uczy­ nić w odniesieniu do okresu zbliżonego w czasie do badań eksperym en­

Polskie osiągnięcia w dziedzinie technik i ra k ie to w e j w X I X w. 381

talnych prowadzonych w K rólestwie Polskim oraz do przypadków stoso­ wania broni rakietow ej w polskich pow staniach narodow ych (1830— —1864).

ŹRÓDŁA

Problem atyka techniki broni rakietow ej XIX w. znalazła oświetlenie w trojakiego rodzaju pisanym m ateriale źródłowym. Podział ten, podykto­ w any względami form alnym i, zarazem w dużym stopniu odpowiada trzem etapom: a) konstruow ania broni rakietow ej, b) w prowadzania jej do uzbrojenia specjalnych form acji wojskowych, c) bojowego jej w yko­ rzystania.

Grupę pierwszą stanowią prace, pow stałe jako efekt teoretycznych rozważań uczonych i wynalazców w zakresie m atem atyki, fizyki i chemii, oraz eksperym entów pirotechnicznych, prowadzonych w celu w yjaśnienia czynników um ożliwiających lot pocisków rakietow ych i w ypracow ania optym alnych param etrów dla budowy różnych ich typów i wzorów. Ponadto do źródeł tych należą te tra k ta ty (bądź ich fragm enty) pisarzy wojskowych, które dotyczą perspektyw praktycznego zastosowania broni rakietowej w różnych w arunkach pola walki, Oraz związanych z tym zagadnień organizacyjnych bądź technologicznych. W oparciu o tę pod­ budowę teoretyczną oraz różne Wskazówki wojskowych praktyków , mo­ żliwe było opracowanie regulam inów dla projektow anych tylko, czy też istotnie tworzonych, oddziałów rakietników .

U progu X IX w. najobfitszym piśmiennictwem poświęconym technice rakietowej mogła poszczycić się Anglia, która na skutek w spom nianych doświadczeń wojen kolonialnych, pierwsza dokonała powtórnego niejako przeniesienia rakiet bojowych na grunt europejski i stworzenia now ożyt­ nej broni rakietow ej. W ybitnym i naukowcami, pracującym i w tej dzie­ dzinie w laboratorium artyleryjskim w Woolwich byli sir W illiam Con- greve i W illiam Moore, autorzy pierwszych, pionierskich prac. Znane są trzy kolejne, w krótkich odstępach czasu wydane drukiem dziełka Con- greve’a, przy czym ostatnie z nich przetłum aczone zostało i w ydane również w N iem czechł. Tablice, które druki te uzupełniają, pozw alają przypuszczać, iż jednocześnie stanow iły one nam iastkę regulam inów dla żołnierzy-rakietników. Prace Congreve’a były w Europie powszechnie znane i bez w ątpienia w płynęły na określony rozwój techniki rakietow ej w innych państwach. Zapewne tylko w ąskiem u gronu wojskowych spec­ jalistów angielskich znany był natom iast tra k ta t W illiama Moore’a pt.

1 W. C o n g r e v e : The Details of the Rocket S ystem . London 1814; t e n ż e : A Concise Account on the Origin and Progress of th e R ocket S yste m . Dublin 1817; t e n ż e : Treatise on the Congrève-rocket system . London 1827 (tł. niem.: Weimar 1829)

382 T. K atafiasz

A Treatise on the Motion of Rockets, pow stały wcześniej, niż drukow a­

ne prace Congreve’a 2.

W ślad za Anglią prace nad racam i kongrewskimi szybko podejm ują inne państw a, przede wszystkim jej przeciwnicy: cesarska Francja Napo­ leona I i Dania, a zaraz potem Szwecja, A uustria, P ru sy i wreszcie Ro­ sja. Przeprow adzonym w tych państw ach w pierwszej połowie X IX w. (na latach sześćdziesiątych kończąc) doświadczeniom towarzyszy wzrost ilości rozpraw i dzieł naukowych w zakresie techniki rakietow ej, choć nie wszystkie z nich zyskały ten sam rozgłos 3. Inną drogą przysw ajania na gruncie poszczególnych państw osiągnięć techniki rakietow ej było tłum a­ czenie i wydanie w łasnym nakładem szczególnie uznanych i cenionych dzieł autorów obcych, przede wszystkim prac Congreve’a, a także rosyjskiego generała K. I. K o n stantinow a4.

Od szerokiego n u rtu europejskiego nie odbiegało i polskie piśmien­ nictwo wojskowe. Obserwacje poczynione przez polskich wojskowych podczas wojen napoleońskich stanow iły dla nich inspirację do podjęcia, już w krótce po utw orzeniu K rólestw a Kongresowego własnych, samo­ dzielnych badań nad możliwościami adaptacji rakiet Congreve’a. Uwień­ czeniem tych prac, prowadzonych od 1818 r., był napisany w języku francuskim przez kpt. Józefa Bema raport, przeznaczony dla Naczelnego Wodza — Wielkiego Księcia Konstantego Pawłowicza. Raport ten powie­ lony został w 1819 r. metodą litograficzną w Biurze Sztabu K w ater­ m istrzostwa Generalnego celem zapoznania z jego treścią innych specja­ listów wojskowych: przedstawiony został również w 1820 r. warszawskie­ mu Towarzystwu Przyjaciół Nauk 5. Dalsze losy raportu dają podstawę ! W. M o o r e: A Treatise on the Motion of Rockets: to which is addet, an Essay on Naval Gunnery, in Theory and Practice; D esigned for the Use of the Arm y and Navy, and in all places of M ilitary, Naval, and Scientific Instruction. Royal M ilitary Academ y. W oolwich-London 1813.

5 Z ważniejszych prac tego rodzaja: A. P. D i e m i d o w: O stiellaiach, fiejer- wierocznych korpusach i nieczto o raspolonji uwiesjelitieln ych ogniej. Sankt- -Pietierburg 1820; Capitaine de frégate M o n t g e r y : Traité des fusées de guerre. Imprimerie royale. Paris 1826; Maréchal M a r m o n t : Mémoires et „L’esprit des institutions m ilitair es”. Paris 1845; Josef V c h a t i v s : Die K u nst-F ev erw erke rei zu Lande. Wien 1848: K. I. K o n s t a n t i n o w : O bojew ych rakietach. Sankt- -Pietierburg 1856; t e n ż e : O boje w y ch rakietach. Lekcji. Sankt-Pietierburg 1864 i cały szereg innych rozpraw, m.in. na łam ach czasopism a „Artillerijskij Żurnał” z lat 1857—1870.

4 Général K o n s t a n t i n o f f : Lecture sur les fusées du guerre. Morris 1861. 5 Notes sur les fusées incendiaires, faites par Joseph Bem, capitaine d’artillerie légère à cheval polonaise. Imprimerie Litographique du Quartier Gén[eral] de TArmée. V arsovie 1819. Bem powiadom ił ponadto TPN, że zamierza jeszcze „[...] ułożyć w polskim języku dzieło zupełne i dokładne o rakietach Hongrewskich [sic!], które w ostatnich latach tak w iele m iały znaczenia i datąd m ają”, jednak nie wiadomo, by dane mu było pracę tę choćby rozpocząć, zob. „Rocznik TPN* T. 13. 1820 s. 203 nn.

Polskie osiągnięcia w dziedzin ie techniki r a k ie to w e j w X I X w. 383

do przypuszczenia, że zastosowane przez polskich konstruktorów rozw ią­ zania w zbudziły duże zainteresowanie także za granicą. Otóż jedna z litograficznych odbitek w niew yjaśniony sposób trafiła do rąk oficera baw arskiej Gwardii Królewskiej, ppor. M. Schuha, za spraw ą którego ukazał się w lipcu 1820 r. w W eimarze niemiecki przekład pracy Bema s. To właśnie wydanie posłużyło za podstawę edycji tekstu francuskiego i tłum aczenia polskiego tego interesującego źródła w 1953 r. 7 W oma­ wianym okresie dokonywano również tłum aczeń na język polski obcych dzieł (rosyjskich, francuskich) z zakresu techniki rakietow ej, tak na uży­ tek praktyczny oficerów arty lerii 8, jak też dla szerszych celów nauko­ wych 9.

Bardzo szybko rakietam i jako nowym środkiem bojowym zaintereso­ wał się w ybitny polski dowódca i pisarz, Ignacy Prądzyński. Ciekawe, no­ w atorskie koncepcje rac zastosowanych do uzbrojenia oddziałów p a rty ­ zanckich w ysunął on już w 1819 r., przy okazji opracowywania cyklu wykładów dla oficerów K w aterm istrzostw a G eneralnego 10. Problem atyka broni rakietow ej znalazła też pewne odzwierciedlenie w program ach szkol­ nictwa wojskowego w Królestwie, m.in. w Szkole A plikacyjnej, w której na kursie artylerii wykładano w drugiej klasie ,,o pociskach i ogniach w ojennych” n .

• Erfahrungen über die Congrevschen B rand-Raketen bis zu m Jahr 1819 in der König [Lichen] Polnischen Artillerie gesam m elt und an Seine K aiserliche Hoheit den Grossfürst K onstantin, General en Chef aller K ö n ig lic h e n ] Polnischen Truppen, berichtet von Joseph Bern, Hauptmann in der K ö n ig lich en ] Polnischen reitenden A rtillerie. — N eben dem Französichen O riginal-T ext in Teutscher

Übersetzung und m it beigefügten Anm erkungen der Angaben glaubw ürdiger

Schriftseller herausgegeben von M. Schuh, L ieutenant im Königl [ichen] Baieri- schen G renadier-G arde-Regim ent — Mit 2 Abbildungen in Steindruck. — Weimar, in Verlage des Grossherzoglichen S ä ch sisch en ] p riv ileg ie rten ] Landes-Indus- tries-Comptoires. 1820.

7 J. B e m: Uwagi o rakietach zapalających. Przygotow ali do druku Tadeusz Nowak i Jan Lasota. Warszawa 1953. W ostatnich latach odnaleziono w Polsce dwa oryginalne egzem plarze litograficzne tej pracy: WAP w Krakowie — Oddział na W awelu, Archiwum D zikow skie Tarnowskich, sygn. 276 i Bibl. PAN — Oddział w Gdańsku, sygn. III 23256.

8 Z asady nauki artylerii z rosy jskiego na polski j ę z y k przetłumaczone przez J. Kosińskiego, kpt. artylerii konnej gwardii z rozkazu Jego Cesarskiej Mości Wielkiego Księcia Naczelnego Wodza do druku podane. W arszawa 1820. Na s. 187 jest tu opis ogólnej budowy i sposobu sporządzania rakiety oraz zasady jej w zn o­ szenia się.

s O ogniach ochotnych. [Z rysunkam i], Z dzieła: Recreations chemiąues, par J. C. Herpin, tudzież L ’art de faire a peu de frais les feu x d ’artifice. „Izys P olsk a” t. II cz. 1 nr 5, W arszawa 1827/28.

10 O sztuce wojennej. Kurs ta kty ki. Biblioteka U niw ersytecka KUL, rkps 66. 11 Raport z czynności naukowych Szkoły Aplikacyjnej w ciągu roku szkolnego 1822—1823. AGAD, Akta Kom isji Rządowej Wojny, nr 265. Załącznik do raportu komendanta Szkoły Aplikacyjnej dla gen. M. Hauke, z 1 IX 1823 r.

384 T. K ata jia sz

O ryginalnym dziełem polskiej wojskowej myśli technicznej są reg u­ laminy, opracowane w arm ii K rólestw a Polskiego dla polskiego Korpusu Rakietników. Do dnia dzisiejszego zachowały się rękopisy M usztry Ra­

kietników K onnych z 1823 r. i Przepisu ćwiczeń dla Rakietników K on­ nych z 1829 r., ułożonych przez kpt. Józefa Jaszow skiego12. Są one

cennym i intersującym źródłem, obok bowiem m ateriału z zakresu służby liniowej i szkolenia pododdziałów, zaw ierają szczegółowe dane charak­ teryzujące uzbrojenie i wyposażenie polskich jednostek arty lerii rak ie­ towej. Ilustracją do analogicznych instrukcji przeznaczonych dla rak iet­ ników pieszych były zapewne przechowywane w M uzeum Wojska Pol­ skiego w W arszawie dwie akw arele J. Bema, przedstaw iające rakietników przy w yrzutniach i jaszczach; poszczególne sylw etki zostały bowiem w charakterystyczny sposób oznaczone num eram i funkcyjnych 13. Dziś jed­ nak nie da się określić, jakie to były instrukcje i kto je opracował.

Po upadku Powstania Listopadowego, w zmienionej sytuacji politycz­ nej narodu polskiego, możliwości rozwoju jakiejkolw iek gałęzi myśli w oj­ skowej zostały znacznie ograniczone. A przecież, w dokonujących się w Europie lat czterdziestyich i pięćdziesiątych wielkich przem ianach w za­ kresie szybkostrzelności i donośności broni palnej, nie zabrakło także gło­ su polskich teoretyków. Specyficznym dla w arunków polskich determ i­ nantem kierunków rozwoju teorii w ojennych była świadomość koniecz­ ności przygotowania nowego powstania narodowego, jednak w bez po­ rów nania gorszej, niż w roku 1830, sytuacji m ilitarnej, przy braku w łas­ nej regularnej armii. W poszukiwaniu drób wyjścia nawrócono — być może nieświadomie — do dawniejszych propozycji I. Prądzyńskiego i ob­ darzono baczniejszą uw agą możliwość stworzenia powstańczej arty lerii rakietow ej. Myśl ta przyśw iecała'anonim ow em u autorow i nieznanej nie­ m al naszym historykom, rękopiśm iennej rozpraw ki O racach kongrew-

skich u .

O zastosowaniu rakiet pisano także na łamach emigracyjnego „Demo­ k ra ty Polskiego” w kontekście przydatności różnych rodzajów i systemów

ls Obie instrukcje znajdują się w Zbiorach Specjalnych Centralnej Biblioteki W ojskowej, w zespole Papierów Jaszowskich, w tece oznaczonej jako rps 185. Adnotacje poczynione na s. 1 rękopisu M usztry w ym ieniają trzykrotne jej edycje: w latach 1823, 1824 (poprawiona) i 1825 (poprawiona), ale dotąd nie odnaleziono żadnego śladu tych wydań.

13 Muzeum Wojska Polskiego w W arszawie, nr inw. 53152 i 53153. Na obu egzem plarzach w lew ym dolnym rogu napis „Varsovie — au 1823”, w prawym — „J. Bem. C apitaine”.

14 O racach kongrewskich. Biblioteka Ossolińskich w e W rocławiu, rkps 5444/1. A utorstw o tego rękopisu przypisywano m ylnie, na podstaw ie napisanej ołówkiem notatki, gen. J. Bemowi. Ze tak nie jest, przekonuje dokładniejsza analiza tekstu, •lak się w ydaje, powstanie rozprawki należy datować na lata czterdzieste XIX. Natom iast m iejsca jej napisania n ie znamy.

Polskie osiągnięcia w dziedzin ie techniki r a k ie to w e j w X I X w. 385

u zb ro je n ia1S. Nieprzypadkowo wreszcie tuż niem al przed wybuchem Powstania Styczniowego, w 1860 r., wydano w Krakowie rodzaj podręcz­ nika omawiającego technologię produkcji r a k ie t16. Od jesieni 1863 r. tu w łaśnie pracować będzie powstańcza w ytw órnia rac kongrewskich.

Do drugiego rodzaju źródeł, obrazujących w zasadzie problem y orga­ nizacyjne i życie codzienne powołanych form acji arty lerii rakietow ej, należą różne m ateriały typu aktowego. A rchiw alia te są odbiciem faktycz­ nego stanu realizacji program u i efektów badań w dziedzinie techniki rakietow ej w danej arm ii. Jeśli chodzi o wojskowość polską, wskazać trzeba, że do dyspozycji badacza stoi tu przekazany przed kilku laty z rąk pryw atnych i udostępniony do korzystania w Zbiorach Specjal­ nych C entralnej Biblioteki Wojskowej w W arszawie, nader obszerny zes­ pół ak t po Półbaterii R akietników K onnych z la t 1822— 1830, o nieoce­ nionej w prost w arto ści17. Mimo, że zespół ten nie jest kom pletem doku­ mentów całej działalności kancelaryjnej wymienionej formacji, to sta­ nowi dość rzadki przypadek zachowania do naszych czasów tak w yczer­ pującej dokum entacji jednostki rakietników , na przestrzeni ty lu lat.. Uzupełnieniem tych akt w pew nym stopniu są nieliczne dokum enty, przeważnie wyższych władz wojskowych, obejm ujące również rak ietn i­ ków, z okresu w ojny 1831 r. Dziś w dużej mierze już nieistniejące (po­ chodziły bowiem m.in. ze spuścizny po płk. M arcinie Klemensowskim w zbiorach Biblioteki O rdynacji K rasińskich, zniszczonej podczas II w oj­ ny światowej) dostępne są dzięki edycji B. Pawłowskiego 18. P rzetrw ały natom iast w niektórych zasobach archiw alnych kraju, dość jednak frag ­ mentaryczne, m ateriały dotyczące zakupów i transportu rac bojowych, oraz projektow ane etaty pododdziałów rakietniczych w r. 1863 i 1864.

15 [b.a.] O broniach w ogólności [O fortecach, racach i kawalerii], „Demokrata P olsk i” R. 18: 1856 s. 31—32, 34^-36, 38—39.

16 F. P a r e ń s k i : Z więzła nauka przyrządzan ia ogni sztucznych. Kraków 1860. 17 Zbiory specjalne CBW, Papiery Jaszowskich: rps 181 — Zbiór rozkazów do­ tyczących organizacji i służby 1/2 baterii rakietników konnych 1822 r.; rps 183 — K sięga służbowa Półbaterii R akietników Konnych; rps 184 — Księga rozkazów do­ tyczących służby w półbaterii R akietników K onnych 1826—1830; rps 185 — bez tytułu [Varia]; rps 186 — Dokum enty zw iązane z 1/2 baterią rak. konnych d-ną przez Józefa Jaszowskiego 1823—1830; rps 187 — L isty płac oficerskich oraz listy żołdow e podoficerów i żołnierzy 1/2 baterii R akietników Konnych; rps 188 — 3 dokum enty w ystaw ione przez burmistrza m. Warki i parafię rz.-katolicką w związku ze stacjo­ now aniem 1/2 baterii rakietników konnych 1826— 1828 r.; rps 189 — Akta sądow e dotyczące żołnierzy z 1/2 baterii (pół-baterii) R akietników K onnych z lat 1829 i 1830. Jeden tylko w zasadzie pam iętnik z epoki zaw iera podobny m ateriał, jednak szczupły i pomocny raczej przy uzupełnianiu inform acji czerpanych z akt, jest to J. Jaszowskiego: Pam iętn ik d o w ó d c y rakietn ików konnych. Przedm ową poprzedził Jerzy Łojek. W arszawa 1968.

18 Źródła do d zie jó w w o j n y polsko-rosyjskiej 1830—1831 r. W ydał Bronisław Paw łow ski. T. I—IV. Warszawa 1931—1935.

386 T. K atafia sz

Zostały one stosunkowo niedawno w ydane drukiem w serii: Powstanie

Styczniow e. M ateriały i d o ku m en ty 19, wskazana byłaby jednakże dalsza

kw erenda 20.

Tego typu źródła w niewielkim jednak stopniu pozw alają zapoznać się z przebiegiem i skutkam i praktycznego zastosowania rakiet w wa­ runkach bojowych na polu w a lk i21. Lukę tę w zupełności w ypełniają dość liczne relacje obserwatorów i uczestników takich akcji. Wśród pa- m iętnikarzy — często pierw szych historiografów zarazem — Powstania Listopadowego na czoło w ybijają się przede wszystkim: I. Prądzyński, a także I. Skarbek-K ruszewski, N. Sierawski, J. Patelski, L. Mierosław­ ski, L. Jabłonowski, a z obcych — F. von S m itt22. W odniesieniu do Pow­ stania Styczniowego istnieją relacje m.in. J. Nałęcz-Rostworowskiego, S. Włochowicza oraz sprawozdania dowódców powstańczych, przygotowane dla potrzeb prasy konspiracyjnej, opisujące akcje rakietników w bitwach pod Malinówką, Puchaczowem, czy Chełmem 23. Ciekawe są spostrzeżenia szwajcarskiego obserw atora przy oddziałach powstańczych, ppłk. sztabu artylerii Franciszka von Erlacha *4.

*• D o k u m e n ty te r e n o w y c h w ła d z w o js k o w y c h P o w s ta n ia S ty c z n io w e g o . Redak­

torzy tomu: W. Djakow , S. Kieniew icz. W rocław-W arszawa-K raków-G dańsk 1976.

2ł Warto w ym ienić tu m.in. archiw alia, częściowo w ykorzystane w dotychcza­ sow ych badaniach, przechow ywane w Bibliotece Oddziału K rakowskiego PAN, rkps 1699 I. Teka Wydziału Efektów (np. dokumenty nr: 2, 5, 36, 63, 64, 92).

11 W yjątkiem może tu być kilka raportów, zebranych i w ydanych przez W. To­ karza w M a te r ja ta c h do h is to rii s z tu r m u W a r s z a w y w d n ia c h 6 - ty m i 7 -m y m w r z e ś n ia 1831 r. „Bellona” R. II: 1919 nr 10.

” I. P r ą d z y ń s k i : P a m ię tn ik i je n e ra ła ... Opracował B. Gembarzewski. T. I—IV. Kraków 1909; I. S k a r b e k K r u s z e w s k i : P a m ię tn ik i z r o k u 1830 -— 1831, wydane przez Karolinę z Kruszewskich Grabiańską. Kraków 1890; N. S i e ­ r a w s k i : P a m ię tn ik o fic e ra k o n n e g o p u łk u g w a r d ii za cza só w w . k s. K o n sta n te g o . I.w ów 1907; J. P a t e l s k i : W s p o m n ie n ia w o js k o w e z la t 1823— 1831. Wydał i przy­

pisam i opatrzył Bjronisław] Gfem barzewski], W ilno 1921; L. M i e r o s ł a w s k i : B itw a w a r s z a w s k a w d n iu 6 i 7 w r z e ś n ia 1831 r. Dzieło pośm iertne, w ydał K. Koz­ łow ski z przedm ową K. Jarochowskiego, T. I—II. Poznań 1888; L. J a b ł o n o ­ w s k i : P a m ię tn ik i. Opracował oraz w stępem i przypisam i opatrzył Karol Lewicki, Kraków 1963 (zawiera także opis działania austriackiej artylerii rakietow ej w e L w ow ie w 1849 r., przeciw polskiej Gwardii Narodowej); Fr. v o n S m i t t : G e­

sc h ic h te d e s p o ln is c h e n A u fs ta n d e s u n d K r ie g e s in d e n J a h r e n 1830 u n d 1831. 1 .

Teil. Berlin 1839.

** J. N a ł ę c z - R o s t w o r o w s k i : W s p o m n ie n ia z r o k u 1863 i 1864. Kra­ kow 1900; W y j ą tk i z p a m ię tn ik ó w S ta n is ła w a W ło c h o w ic za o d zia ła ln o śc i w o je n n e j p a r ty j E. T a c z a n o w s k ie g o . W: J. S t a s z e w s k i : G e n e ra ł E d m u n d T a c z a n o w s k i. Poznań 1936 s. 180—195. Odpowiednie raporty z pracy powstańczej przedrukowano w tom ie M a te ria łó w i d o k u m e n tó w ..., zob. wyżej przypis 19.

14 Fr. L. J. v o n E r l a c h : P a r ty z a n tk a w P o lsce w r o k u 1863 w ś w ie tle w ła s n y c h o b s e r w a c ji z e b r a n y c h n a te a tr z e w a lk i od m a rc a d o s ie r p n ia 1863 r. Z oryginału niem ieckiego przełożyli J. Gagatek, W. Tokarz. Przedm owa i przypisy W acława Tokarza. „Biblioteczka L egionisty” T. 14—15. W arszawa 1919; reedycja:

Polskie osiągnięcia w dziedzin ie techniki ra k ie to w e j w X I X w. 387

Mówiąc o źródłach pam iętnikarskich, nie można pominąć relacji, znanych zw łaszcza' historykom obcym, dotyczących zastosowania broni rakietow ej na innych teatrach działań w ojennych 25.

Ważną rolę, zwłaszcza przy ustalaniu technicznych szczegółów kon­ strukcji rakiet i w yrzutni, pełnią źródła ikonograficzne będące bądź inte­ gralną częścią trak tató w naukow ych (np. w przypadku prac Congreve’a, Vchativsa i B em a2B), bądź też w izerunkam i różnych scen batalistycz­ nych. O ile te ostatnie są dość licznie reprezentow ane w m alarstw ie i g ra­ fice obcej 27, o tyle w odniesieniu do W ojska Polskiego dysponujem y jedynym znanym jak dotąd, gwaszem J. Otowskiego, odtw arzającym końcową fazę bitw y pod Grochowem 25 II 1831 z użyciem rakiet. Nie­ stety, ze względu na rodzaj techniki m alarskiej, przekaz ten nie nadaje się do pełniejszego w ykorzystania 28.

W muzeach obcych szczęśliwie przetrw ały dość liczne egzemplarze oryginalnych rakiet system u Congreve’a i H ale’a, a naw et w y rz u tn i29. W Polsce natom iast jedynym zabytkiem m aterialnym są resztki racy austriackiej z okresu Wiosny Ludów, przechowyw ane w Muzeum Na­ rodowym w Krakowie.

OPRACOWANIA

Stosunkowo wcześnie już, bo jeszcze w okresie szerokiego stosowa­ nia rakiet systemu Congreve’a i H ale’a, powszechną historię tej broni, w postaci licznych wzmianek usiłował ukazać Louis Napoleon Bonapar­ t e n ż e : P a r ty z a n tk a w P olsce w r o k u 1863. N a p o d s ta w ie w ła s n y c h o b s e r w a c ji z b ie r a n y c h n a te a tr z e w a lk i o d m a rc a d o sie r p n ia . P rzygotow ał do druku Em anuel Halicz. W arszawa 1960.

26 Np. P. A r t o i s : R e la tio n d e la d é fe n s e d e D a n tzig e n 1813 p a r le 10 co rp s de l ’a r m é e fr a n ç a is e c o n tr e l’a r m é e r u s s e e t p r u s s ie n n e . Paris 1820: L. d’ H e n - d e c o u r t: L ’e x p é d itio n d ’A b is s in ie (1868). „Revue des 2 m ondes” 1er avril 1869. Opis akcji angielskich rakietników pod Lipskiem (1813) zaw ierają także P a m ię tn ik i F r a n c is s k a z B ło c isze w a p u łk o w n i k a w o j s k p o ls k ic h (1802— 1831), w yd. Stan isław

Karwowski. T. I. Poznań b.r.w.

2* W spomniane w yżej w przypisie 13 oddzielne akw arele doskonale odtwarzają wygląd i funkcje w yrzutni rakietow ych, jaszcza rakietniczego i kilka widocznych w rękach żołnierzy rakiet.

27 Np. grawiura R. R eeve’a z ryc. W. Heatha przedstaw iająca rakiety nad po­ lem bitw y pod Waterloo 15 V I 1815 (Bibl. Nat. Paris); o podobnej tem atyce jest obraz nieznanego malarza przechow yw any w British M uséum w Londynie. Z in ­ nych wspom nieć można o akw areli w zbiorach M inistère de la D efense w Paryżu, przedstaw iającej baterię rakiet w akcji pod Icherridene 24 VI 1857 a także o szkicu (Cabinet des Estampes, Bibl. Nat. Paris), na którym uwidoczniono stojakow e w y ­ rzutnie rakiet pod Palikao 21 X I 1860.

28 Muzeum Wojska Polskiego w W arszawie, nr inw. 12101 A.

29 M.in. w M usée de l’Arm ée w Paryżu, oraz w Londynie w Rotunda A rtillery Muséum at W oolwich i Science Muséum.

388 T. K atafiasz

te *°, a później M. J a h n s sl. Prace ich zostały już dziś zastąpione przez nowsze i znacznie doskonalsze opracowania przedm iotu, tak w odniesie­ niu do jego całości32, jak też — coraz częściej — w kładu poszczegól­ nych narodów w rozwój techniki ra k ie to w e j33. Obok dzieł zaopatrzonych w obszerny aparat naukowy, pojawia się duży ilość prac populagpo-nau- kowych, znam ionujących nieraz dużą wiedzę autorów i przydatnych w dalszych badaniach. Zaliczyć do nich w ypadnie m.in. szkice poświęcone pionierom dziewiętnastowiecznej techniki rakietow ej, pióra T. H. W intera w czasopiśmie „Spaceflight” M, arty k u ły francuskiego h istoryką.w ojsko­ wego J. D efrasne’a 3S, a także kilku dalszych pozycji, w tym radzieckie, bułgarskie i szwajcarskie 36.

Spośród badaczy polskich na fak t istnienia w Wojsku Polskim X IX w. regularnych form acji rakietników oraz dość częste praktyczne stosowa­ nie rakiet bojowych, pierw si zwrócili baczną uwagę B. Gembarzewski i W. Tokarz. Oprócz pierwszych ustaleń, dotyczących organizacji tych oddziałów, ich działalności m ilitarnej oraz składu osobowego kadry ofi­ cerskiej, próbowali oni sformułować również pierwsze oceny “ polskiej broni ra k ie to w e j37. Niemal równocześnie poczęły ukazywać się wzmianki 30 Napoleon-Louis E o n a p a r t e : E tu d e s su r le p a ssé e t l’a v e n ir d e l ’a rtille rie . T. I—IV. Paris 1846—1871.

31 M . J ä h n s : G e sc h ic h te d e s K r ie g s w is s e n s c h a fte n v o r n e h m lic h in D e u ts c h ­ la n d . T. I—III. M ünchen und Leipzig 1889—1891. Także S. J. R o m o c k i : G e sc h i­ c h te d e r E x p lo s iv s to ffe . T. I. Hannover 1895.

32 A. B r o c k : A H is to r y o f F ir e w o r k s . London 1949; W. L e y : G r u n d r is s e in e r G e s c h ic h te d e r R a k e te . Leipzig 1932; t e n ż e : R o c k e ts , M issiles a n d S p a ce

T r a v e l. N ew York 1957. i

33 Za wzór służyć może radzieckie opracowanie W. N. S o k o l s k i e g o : R a ­ k ie t y n a tw ie r d o m to p liw ie w R o ssii. M oskwa 1963; dużo cennych ustaleń, zw łasz­ cza dotyczących rozmiarów produkcji rakiet w Rosji, dostarcza oparta na m ate­ riałach archiwalnych książka L. G. B i e s k r o w n e g o : R u s s k a ja a r m ija i flo t io X I X w ie k ie . W o je n n o - e k o n o m ic z e s k ij p o tie n c ia ł R o ssii. Moskwa 1973.

34 T. H. W i n t e r : S ir W illia m C o n g re v e A B i-C e n te n n ia l M e m o ria l. „Space­ fligh t” Vol. 14 Septem ber 1972; t e n ż e : W illia m H ale — A F o r g o tte n B r itis h R o c ­

k e t P io n e e r. Tamże Vol. 15 January 1973; F. H. W i n t e r i M. R. S h a r p e t: W illia m M o o re — a P io n e e r in th e T h e o r y o f R o c k e t D y n a m ic a . Tamże Vol. 18

May 1976.

35 J. D e f r a s n e: A p o g é e s e t d é c lin s d e s fu s é e s d e g u e rr e . „Revue A utom o­ bile et tourism e” No 5/1972 i No 1/1973; t e n ż e : F u sé e s d e g u e r r e d a n s les A r m é e s e u r o p é e n n e s d u X I X e siè c le . Tamże No 2 i No 3/1974; t e n ż e : L e s fu s é e s de g u e r r e a n X I X e siècle. „Revue H istorique des Arm ées” 4e Année: 1977 No 1.

36 M. S o n k i n: R u s s k a ja r a k ie tn a ja a r tille r ija . Istoriczeskije oczerki; Izd. II. Moskwa 1952; P. T. J e g o r o w: R ie a k tiw n o je o ru ż je . M oskwa 1960; M. D a s- k a l o w a : B o jn i r a k ie ti n a d W a r n a . „Far”. Naucznopopuljeren alm anach 1977; C. C o u r t l a n d t: H isto ire d e la fu s é e . Lausanne 1962. <59

37 B. G e m b a r z e w s k i : W o js k o P o lsk ie . K r ó le s tw o P o ls k ie 1 8 1 5 — 18*0. War­ szawa 1903; t e n ż e : R o d o w o d y p u łk ó w p o ls k ic h i o d d zia łó w r ó w n o r z ę d n y c h od r. 1 7 1 7 do r. 18 3 1 . W arszawa 1925; t e n ż e : A r ty le r ia p o ls k a w d o b ie p o w s ta n ia lis ­

Polskie osiągnięcia w dziedzin ie techniki r a k ie to w e j w X I X w. 389

omawiające przede wszystkim najbardziej znany fak t zastosowania ra ­ kiet w bitwie o Olszynkę Grochowską, w różnych pomniejszych publikac­ jach, najczęściej o charakterze popularnym lub przyczynkarskim 38. W y­ darzenie to odnotowały też pierwsze — pow stałe jeszcze przed obchodami 100-lech- Pow stania Listopadowego — jego monografie, autorstw a zna­ nych wówczas i poczytnych historyków A. Sokołowskiego 39 i M. Sokol- nickiego40. O powstańczej artylerii rakietow ej w 1863 r. nieco szerzej napisał J. W yspiański41.

G wałtowny w zrost roli techniki rakietow ej po II wojnie światowej zwiększył również zainteresow anie historią rakiet. Przetłum aczono i w y­ dano w Polsce niektóre, popularne prace radzieckie 42. W ydarzeniem na m iarę naukową w tym zakresie było natom iast niew ątpliw ie wydanie w 1953 r. oryginalnego tekstu francuskiego i polskiego tłum aczenia raportu J. Bema o rakietach zapalających. Obszerny w stęp redakcyjny napisany przez T. M. Nowaka oraz kom entarze w form ie przypisów, którym i edycję tę opatrzono, były pierwszą, poważniejszą publikacją naukow ą na tem at rac kongrewskich w literatu rze p o lsk iej43. Odbiciem jej stały się popula­ ryzatorskie ujęcia zagadnienia techniki rakietow ej w Polsce w XIX w., m.in. S. Bobrowicza i S. P a ta ja 44, oraz wzmianki na tem at ekspery­

to p a d o w e g o . „Przegląd A rtyleryjski” R. XVI: 1938 z. 9, 10, 11, 12. R. XVII: 1939 z. 1; W. T o k a r z — przypisy w I w ydaniu relacji Fr. von Erlacha, zob. w yżej przypis 24; t e n ż e : A r m ia K r ó le s tw a P o lsk ie g o (1815— 1830). Piotrków 1917; t e n -

ż e: W o jn a p o ls k o -r o s y js k a 1830 i 1831. Z atlasem . W arszawa 1930.

38 M.in.: W o js k o p o ls k ie z r o k u 1830/31 p r z e d s ta w io n e w 16 o b ra za ch z d o d a ­ n ie m k r ó t k ie j h is to r ii w o js k o w o ś c i p o ls k ie j. W ydał K. Kozłowski. Wyd. II. Poz­ nań 1908; M. W i e l i c z k o - W i e l i c k i : A r ty le r ia K r ó le s tw a P o lsk ie g o w s t u ­ le tn ią ro c z n ic ę (1830— 1930). „Przegląd A rtyleryjski” R. VIII: 1930 nr 5; B. R a ­

k o w s k i : P r z y g o to w a n ie k a w a le r ii p o ls k ie j d o w o jn y 1830— 31. „Przegląd K aw a­

leryjsk i” R. VII: nr 11—12 (61—62); J. B o g u s ki : A r ty le r ia k o n n a w p o w s ta n iu n a r o d o w y m r o k u 1830—1831. Tamże; R. G e r b e r : F a b r y k a c ja d z ia ł w p o w s ta n iu lis to p a d o w y m . „Przegląd H istoryczno-W ojskow y” T. III: 1930.

S9A. S o k o ł o w s k i : D zie je p o w s ta n ia listo p a d o w e g o 1830—1831. Berlin-W ie- deń b.r.w. [1908],

40 M. S o k o l n i c ki : W o jn a p o ls k o -r o s y js k a w r o k u 1831. Poznań 1919.

4 1 J. W y s p i a ń s k i : 1863 — A r ty l e r z y ś c i i s p r z ę t. „Przegląd A rtyleryjski” R.

XIII: 1935 z. 5.

42 M. S o n k i n : R o s y js k a a r ty le r ia r a k ie to w a . W arszawa 1951 (por. w yżej, przypis 36); z późniejszych A. S e m e ń c z u k : T a je m n ic a p a liw r a k ie to w y c h . W arszawa 1963.

43 Zob. w yżej, przypis 7. Edycję tę om ówił w artykule recenzyjnym J. Ćwier- dziński, na łam ach „Studiów i M ateriałów do Historii Sztuki W ojennej” T. I. War­ szawa l'fi 4.

44 S. B o b r o w i c z: A r ty le r ia p o ls k a w la ta c h 1800— 1831. „Przegląd A rty­

leryjsk i” R. X.: 1954 nr 6 (76); S. P a t a j : P o ls k i w k ła d w r o z w ó j te c h n ik i r a ­ k ie to w e j. „Przegląd Wojsk Lądow ych” 1963 nr 4.

390 T. K a t a f i a s z

m entów przeprow adzanych w A rsenale warszawskim i bojowego zasto­ sowania rakiet, w biografiach gen. Józefa Bema 45.

Za próby dążące do ukazania całokształtu problem atyki arty lerii ra ­ kietowej w arm ii K rólestw a Polskiego uznać należy odpowiednie partie w naukowej rozpraw ie R. Ł o sia46, a także w artykule w stępnym S. Pataja, dodanym do polskiego tłumaczenia radzieckiego podręcznika A r­

tyleria i rakiety 47. Jednak oba wymienione opracowania zaw ierają jeszcze

wiele nieścisłości i błędów, tak że potrzeba prowadzenia na tym polu dalszych, gruntow ych badań nie traci aktualności. Perspektyw y i kierunki dalszego postępowania badawczego nakreślił w tym czasie obszernie T. M. Nowak, przede wszystkim w artykule zamieszczonym w zbiorze

Historia wojskowości polskiej. W ybrane zagadnienia 48.

Wreszcie na tem at zastosowania broni rakietow ej przez powstańców 1863— 1864 roku wiele cennych ustaleń dokonał E. Kozłowski 49, a jedno­ cześnie problem ten nie uszedł uwagi również L. Ratajczyka, J. W ojtasika i E. Niebelskiego 50. 45 J. D a n i e l e w i c z : G e n e ra ł J ó z e f B e m . S y lw e t k a d o w ó d c y . W arszawa 1951; E. K o z ł o w s k i : G e n e ra ł J ó z e f B e m . Warszawa 1958. 4 8 R. Ł o ś: A r ty le r ia K r ó le s tw a P o lsk ie g o 1815— 1831. W arszawa 1969. 4 7 S. P a t a j: P o w s ta n ie i r o z w ó j a r ty le r ii w P o lsce. [W: ] A r ty le r ia i r a k ie ty . Warszawa 1972 s. 15— 112. 48 T. M. N o w a k : T e c h n ik a r a k ie to w a w P olsce od p o ło w y X I X w ie k u . Źró­ dła, p r o b le m a ty k a i s ta n b a d a ń . W: H isto ria w o js k o w o ś c i p o ls k ie j. W y b r a n e za g a d - •nienia. Warszawa 1972 s. 124— 135; t e n ż e : W p ły w te c h n ik i w o je n n e j n a ro zw ó j

in n y c h g a łę z i te c h n ik i w P o lsce d o k o ń c a X I X w ie k u . P r o b le m a ty k a , s ta n b adań, p o s tu la ty . „W ojskowy Przegląd H istoryczny” R. XIX: 1974 nr 1 (68); t e n ż e : B a ­ d a n ia n a d h is to r ią te c h n i k i w o je n n e j w P o lsce. S ta n i p e r s p e k ty w y r o z w o ju . „Kwar­ talnik Historii Nauki i Techniki” R. XXII: 1977 nr 2. Por. niektóre postulaty B. M i ś k i e w i c z a : P ro g ra m r o z w o ju n a u k i h is to r y c z n o - w o js k o w e j w P olsce. Poznań 1976. Fragm entaryczną próbę zaprezentowania w yników takich badań pod­ jął niedaw no T. K a t a f i a s z : O rg a n iza cja i u z b r o je n ie r a k ie tn ik ó w w w o js k u K r ó le s tw a P o lsk ie g o (1822— 1830). „Studia i M ateriały do Historii W ojskowości”

T. X XIII. W rocław 1981. 4 9 E. K o z ł o w s k i : W o js k o w o ś ć p o ls k a w la ta c h 1832— 1864. W: Z a r y s d z ie ­ jó w w o js k o w o ś c i p o ls k ie j d o r o k u 1864. T. II 1648—1864. Warszawa 1866 s. 431— 508; t e n ż e : W y d z ia ł E fe k tó w i E k s p e d y tu r a o k r ę g u k r a k o w s k ie g o w 1863/64 r. W: K r a k ó w w p o w s ta n iu s ty c z n io w y m . Kraków 1968 s. 155—192; t e n ż e : G e n era l J ó ­ z e f H a u k e - B o s a k 1834— 1871. Warszawa 1973 i in. 50 L. R a t a j c z y k: P o lsk a w o jn a p a r ty z a n c k a 1863—1864. O k r e s d y k ta t u r y R o m u a ld a T r a u g u tta . Warszawa 1966; J. W o j t a s i k : T h e I n flu e n c e o f A r m a ­ m e n t o n th e A r t o f W a r in P o lish N a tio n a l R isin g s in th e 18th a n d 19th C e n tu r y . W: M ilita r y T e c h n iq u e , P o licy a n d S tr a te g y in H isto ry . W arsaw 1976 s. 95— 196; t e n że : U z b r o je n ie a s z tu k a w o je n n a w p o ls k ic h p o w s ta n ia c h n a r o d o w y c h la t

1794— 1864. „Studia i M ateriały do Historii W ojskow ości” T. X X II: W rocław 1979;

E. N i e b e 1 s k i: U zb ro je n ie o d d zia łó w p o w s ta ń c z y c h w L u b e ls k im i n a P o d la siu w la ta c h 1863— 1864. Tamże: T. X XIII. W rocław 1981. O planow anym przez gen. Ludwika M ierosławskiego w ykorzystania „fajerw erków ” do uzbrajania „wozów bo­ jow ych ” jego pom ysłu, pisali M. Ż y c h o w s k i : L u d w i k M ie r o s ła w s k i 1814— 187t.

E y c . 1. R o z p r z e st r z e n ie n ie p r o d u k c ji i z a st o so w a n ie r a k ie t w E u r o p ie i A fr y c e . P łn . w X I X w ie k u . (P u b l. za -. J. Def ra sn e: L e s fu s é e s d e g u e r r e a u X I X e s iè c le . „ R e v u e H is to r iq u e d e s A r m é e s” 4 e A n é e : 1 9 7 9 N o 1 , s. 4 2 .)

392 T. K atafiasz

Podsumowując w ypada stwierdzić, że w literaturze przedm iotu nadal b rak omówienia wszystkich, pochodzących z X IX w., zabytków polskie­ go piśmiennictwa poświęconych technice rakietow ej, a i działalność for­ m acji rakietników ukazana jest fragm entam i, w opracowaniach o różnej wartości naukowej, częstokroć w oderw aniu od właściwego jej tła euro­ pejskiego i pozaeuropejskiego. Nie ma też ani całościowego, naukowego opracowania dziejów techniki rakietow ej w Polsce, ani badań porów nują­ cych ją z analogicznymi osiągnięciami obcymi.

UWAGI DOTYCZĄCE METODY PRACY BADAWCZEJ

Na zakończenie nie od rzeczy będzie wypowiedzenie kilku uwag, dotyczących p raktyki badawczej. Historia techniki rakietow ej w XIX w. posiada, jak z przedstawionego przeglądu wynika, nader obszerną doku­ m entację źródłową. Uwzględnienie wszystkich trzech rodzajów źródeł pi­ sanych umożliwia w zasadzie pełne prześledzenie i ukazanie całokształtu zagdanień techniki rakietow ej, od podstaw teoretycznych poprzez adap­ tację dla celów wojskowych, po rzeczywiste zastosowanie na polu walki. Zachowana ikonografia oraz przedm ioty m aterialne pozwalają uściślić wyobrażenia o istotnych tu technicznych szczegółach konstrukcyjnych. Byłoby dobrze, aby w scharakteryzow anych tu badaniach, wykazujących dużo podobieństwa do badań nad dziejami oręża, zastosować w przy­ szłości metody muzealnictwa bronioznawczego, zwłaszcza opisu katalo­ gowego, a także ogólnie przyjęte zasady krytyki źródeł ikonograficznych. Uważane w ogóle za bardzo użyteczne w badaniach historycznych, w tym i historyczno-wojskowych, wszelkie studia o charakterze porów­ nawczym przejaw iają szczególnie swe uniw ersalne walory, gdy chodzi o analizę rozwoju uzbrojenia i wyposażenia wojskowego. W odniesieniu do techniki rakietow ej metoda porównawcza posiada znaczenie zasadni­ cze. Pozwoli ona wyodrębnić wspólne cechy rozwoju techniki rakietowej, w poszczególnych krajach, a przede wszystkim określić wartości wnie­ sione przez poszczególne narody, w tym i polski wkład, w omawianych dziedzinach.

R e c e n z e n t: T a d e u s z M . N ow ak

Warszawa 1963, oraz A. N o w a k w nie w ydanej drukiem rozprawie D ziałalność L u d w ik a M ie r o s ła w s k ie g o n a p o lu r e fo r m w o js k o w y c h . [Praca m agisterska napi­ sana w Zakładzie H istorii W ojskowości IHIUAM pod kierunkiem prof. dr habil. B. M iśkiewicza, syg. 13/76], mps. Poznań 1976.

Polskie osiągnięcia w dziedzinie techniki rak ie to w e j w X I X w. ' 393

T. Kamaępmu

n O JItC K A fl PAKETHAil TEXHHKA B XIX BEKE

PaKeTHaa TexHHKa fljnrrejibHbie Bpeww HaxoflHJia noacanyK HeCkwibinoe npHMeHeime b KanecTBe opyłKHa. Tojimco b Komie VIII BeKa AHTJDwaHe pacnpocTpaHaioT 6oeBbie paKeTw, npHBC3eHHbie BEBpony H3 Hhahh. C s to to BpeMSHH b TeieHHe HecKOJibieroc flecjmuieTHił Socb lic paKerw cbirpajw

6ojibuiyio ponb, 3HaHHTejn»HO yBejm ian bo3mo>khocth apTmiepHH. PajcenibiM opyaceHM 6bijia T a K »e (icHainena nojibCKaa apMHS, TaK KoHrpecHoro KopojiecTBa, xaK otphaob BoccraHueB b 1831 u 1863 r . B s i o » o6nacTH nojibCKHMK cneuHajincTaMH 6mjih pa3pa6oTaHbi co6cTBeHHbie

oprHHajTbHbie TexHmecKHe peuieHHK H KOHCTpyKUHH.

npo6jieM bi TexHHKH h paKeraoro opyacHH b XIX BeKe HauuiH 0Tpa>KeHHe b pa3Hbix h ctoh- Hincax. K nepBoił rpynne cjieayeT oTHecTH apeBHHe Hayrawe Tpyflbi nocBameHHbie oSiuhm npo- 6jieMaM H3 o6nacTH TOHHbix Hayx, a Tamłce noflpoSHOMy H3y>ieHHK> h ohhch npoBe#eHHbix SKcnepHMCHroB HMeioinHX 3a uejib TeopeTHHecKyio cT O T O H y nojieTa paKeTbi, a b flaJibHeiiiiiHM onpefleneHHe nepcneKTHBOB npaKTHiecKoro npHMeHeHHH paKeTHoro opyjKHH. K 3Toit rpynne cjieayeT o th c cth TaK*e ycTaBbi rjih cneunaju>Hbix o tp w o b TaK Ha3biBaeMbix paKeTHHKOB. He- KOTopwe H3 3Thx TpyflOB nepeBefleHo h pacnpocrpaHeHo b flajibHeiiuinx cTpaHax. T a K Su/to c nojibCKHM TpyAOM KaKHTaHa ił . E3Ma, H3flaHHoro b BapinaBe (1819), nepeBefleHHbiM Ha HeMeuKHił H3biK h ony&riHKOBaHHbiM b Befi.Mapc ro fl c n y c m CneflyeT Ta o ce ynoM «HyTb ycTaBbi ajm kohhmx paKeTHWKOB (1823— 1829), o6pa6oTaHHwe KanHraHOM ił. >Iuiobckhm, k otoph x pyKonHCH xpaHHT

LJeHrpajibHafl Boemtaa En6jinoTeKa b BapmaBe.

OpraHH3auKH h npofijieMM noBceflHeBHoił >KH3HH o t p h a o b paKeTHoti apTHjiepHH HauuiH OTpaaceHHe b «oKyMeHTax BbinymeHHbix h x KaHnejinp>tMn. U,eHHbiMif uoicyMeKTaMK Ha TeM y noJibCKoit apMHH »B jia e ro i apxHB IIoJiSaTepeH Ko h h w x PaKeTHHKOB H3 1822— 1830 r .r . H a - xoflHiflHHCH b cneuHajibHOH HacTH IleHrpajibHoa BoeKHoft BkSu h o t c k h b BapuiaBe. E r o « o n o ji- HeHHeM M oryx SfaiTb onygjiHKOBaHHbie b 1968 r. MeMyapw KOMaRUHpa s t o h n a ć ™ KanuTana ił. tftnoBCKoro.

Ilpouecc npHMeHeHHft paKeT h ero pciyjibTaTbi na nojie 6oa jiynme Bcero npeflCTaBJWioT CBeAeHHH yiacTHHKOB c o 6 m th h . C p e w a B ro p o a MeMyapoB ciieayer yno.\WHyTb H. JIpoH A 3biH -

cKoro. H. CKap6eK-KpyuieBCKoro, H. CepaBCKoro, H. riareubCKoro, JI. iI6jioHOBCKoro, 4>. TaeB- CKOrO, ił. HaaCHH-P0CTB0p0BCK0r0 H C. BjIOXOBH4a, a Cpe^H HWHOCTpaHHbIX <t>. <J)OH CMHTTa, <I>. <J>oh 3pjiaxa, n . ApTonca h JI. X3Hfl3Kopra.

B a m tb iM c t o h k h 3peHHfl peKOHcrpyKUHH pa3Hbtx TexHHHecKHx «eTajiefi paKeT h nycKOBbix ycTaHOBOK aBJisKiTCit HK0H0rpa()>H4ecKHe h c to m h h k h , 6 y ziy 4 n e HeoTeMJiHMoił nacTbio Hay4Hbix TpyaoB, h jih HJiJuocTpaiłH«MH nTaKJKe p a K e rw xpaHeHHbix b HeK0T0pwx HHHocTpaHHbix My3e«x.

HepBbiMH cjieAOBaTe^«MH, KOTOpbie otm cthjtk HcnojibiosaHHe paKeT orpajiaMH IIojibCKoro BoHCKa óbijiif E. PeMoaxceBCKH (1903) h B. ToKa* (1917). Tojimco nocjie hhx cflejiajiH s to aBTopbi MOHorpa^HH OTAe^bHbix HauHOHajibHi,ix Boccramił h MeHonnc TpyflOB KacaioiuHxcfl BoeHHoro nejia b IloJibuie b XIX BeKe. Poct 3aHHTepecoBaHHOCTH paKeTHOH TexHHKOfi nocjie II mhpoboh BOHHbi cnocoficTBOBaji flajibHeftiiiHM HCCJieAOBaHHHM Haa ee HcropHen. IIoflroTOBJieHO n3^aHHe Hay^Hoft CTaTbH H. EsMa (1953). a npo6jieMaMH paKeTHoro opyKHK b XIX BeKe b nojibCKoił ApMHH 3aHHMajuccb C. IlaTaH, P. Jlocb. 3 . Ko3kobckh, JI. PaTaiłHbiK h ap. IlepcneKTHBbi n HanpaBjieHHa aaJibHeiiuiHx STanoa HccjieflOBaHHii, HanpaBjieinibix Ha npeacTaBJieHHe noaHOM HOvTbCKOH paKeTHOH i exHHKH b nocjieflHHe roflbi, HecKOJibKo pa3 npeacTaBJTDA T. M. HoBaK. 3 t h npcano)KeHHn b nocJieflHHe BpeM* ocymecTB.iHeTcsi.

394 T. Katajiasz

T . K a ta jia s z

RECHERCHES SUR LES ACQUISITIONS POLONAIS DANS LE DOMAINE DE LA TECHNIQUE DES FUSÉES DE GUERRE AN X IX ' SIÈCLE

La technique des fusées fut, pendant longtem ps, fort peu u tilisée dans les arm ées. Ce ne fut que vers la fin du X V IIIe siècle que les fusées de guerre com m encèrent à être connues et u tilisées en Europe, où elles ont été transportées des Indes, par l’interm édiaire des Anglais. Depuis, pendant plusieurs années, les fusées de guerre jouaient un rôle important, en élargissant, d’une façon considéra­ ble, l ’étendue des possibilités d’artillerie. Les fusées de guerre furent égalem ent introduites dans l ’arm ée polonaise, et cela non seulem ent dans l’armée officielle du Royaum e, mains aussi dans les détachem ents des insurgés de 1831 et 1863—1864.

Les problèm es de la technique des fusées de guerre au cours du X IX e siècle trouvèrent leur expression dans des sources écrites de trois genres. Quant au pre­ m ier groupe de sources, ce sont des anciens traités scientifiques, consacrés aux questions générales du domaine des sciences exactes, ainsi qu’aux études et des­ criptions plus détaillées, relatives au x expériences faites préalablem ent afin d ’ex- plinquer le côté théorique du vol de la fusées et de décrire des perspectives de l ’utilisation pratique des fusées. C’est au m êm e groupe de sources qu’appartiennent les règlem ents préparés pour les détachem ent spéciaux dits les fuséens. Certains de ces écrits furent traduits et divulgués dans d’autres pays. Il en fut ainsi pour un traité polonais, écrit par le capitaine J. Bem, publié à Varsovie en 1819, traduit ensuite en allem and et publié une année plus tard à Weimar. Il convient égale­ m ent de m entionner les règlem ents polonais pour les fuséens à cheval (1823—1829), élaborés par le capitaine J. Jaszowski; règlem ents dont les m anuscrits sont con­

servés jusqu ’à présent à la Bibliothèque M ilitaire Centrale à Varsovie.

L ’organisation et les problèm es de la vie quotidienne des form ations d’artillerie des fusées ont trouvé leur réflet dans les actes préparés et conservés par les chan­ celleries de ces détachem ents. Un dossier très précieux de ce genre, à savoir: les actes relatifs à l’activité de la D em i-Batterie des Fuséens à C heval polonais, des années 1822—1830, se trouve actuellem ent dans la Collection Spéciale de la Biblio­ thèque M ilitaire Centrale à Varsovie. Les m ém oires du chef de ce détachem ent, capitaine J. Jaszowski, publiés ’en 1968, peuvent être considérés com me une sorte de supplém ent à ce dossier que nous venons de mentionner.

L ’utilisation des fusées durant des batailles et ses résultats se laissent entrevoir à travers des relations des tém oins direets ou des participants de ces événem ents. Parm i les auteurs polonais, il convient de m entionner en cet endroit I. Prądzyński. I. Skarbek-K ruszew ski, N. Sieraw ski, J. Patelski, L. M ierosławski, L. Jabłonowski, F. G ajew ski, J. N ałęcz-R ostw orow ski et S. W łochowicz; parmi les étrangers — Fr.

von Sm itt, F. von Erlach, P. A rtois et L. de Hendecourt. ■

Ce qui est d ’une im portance prim ordiale pour la reconstruction des détails tech ­ niques divers des fusées et des engins de lancem ent, ce sont des sources icono­ graphiques — soit celles qui font partie intégrale des traités scientifiques, soit celles qui représentent des scènes de bataille. Nous y com pterons égalem ent quel­ ques exem plaires de fusées, conservés dans des collections de certains m usées à l ’étranger.

Les prem iers chercheurs qui ont noté l’utilisation des fu sées de guerre dans l ’armée polonaise furent B. Gem barzewski (1903) et W. Tokarz (1917). Ensuite, le m êm e problème fut soulevé par des auteurs des monographies relatives aux in ­ surrections nationales et par certains auteurs d’ouvrages concernant l’art m ilitaire

Polskie osiągnięcia w dziedzinie techniki rak ie to w e j w X I X w. 395

en Pologne du X IX e siècle. L ’intérêt, porté à la technique des fusées après la Ile

guerre mondiale, avorisa le développem ent des recherches historiques dans ce

domaine. L’on a préparé une édition scientifiques du traité de J. Bem (1953) et les problèm es de l ’utilisation des fusées de guerre dans l ’arm ée polonaise attirèrent l’attention de S. Pataj, R. Łoś, E. K ozłowski, L. R atajczyk et du nombre d ’autres. Quant aux perspectives et aux directions des étapes ultérieures des recherches m enant à la préparation d’une histoire com plète de la technique des fusées de guerre en Pologne, elles furent présentées à plusieurs reprises au cours des dernières années par T. Nowak. Les propositions de cet auteur sont actuellem ent en cours de réalisation.