XIII Kongres Międzynarodowej Organizacji Studiów Starego Testamentu - Leuven, 27 VIII-1 IX 1989

Waldemar Chrostowski

XIII Kongres Międzynarodowej

Organizacji Studiów Starego

Testamentu - Leuven, 27 VIII-1 IX

1989

Collectanea Theologica 60/4, 165-168

C ollectan ea T h eologica 60(1990) ia s c . IV

ks. W A LD E M A R C H R O STO W SK I, W A R SZ A W A

ΧΠΙ KONGRES MIĘDZYNARODOWEJ ORGANIZACJI STUDIÓW

STAREGO TESTAMENTU — LEUVEN, 27 VIII — 1 IX 1989

(1983) i J ero zo lim ie (1986), X III o d b ył się w trz e c ie j d ek ad zie sierp n ia 1989 r. w U n iw e r sy te c ie K a to lick im w L e u v e n (B elgia).

K on gres IO SO T p o p rzed ziły d w u d n io w e (25— 26 V III) obrady M ięd zyn aro­ d o w ej O rgan izacji do S p r a w S ep tu a g in ty i S tu d ió w P o k r e w n y c h (In tern a tio ­ n al O rgan ization fo r S ep tu a g in t and C ogn ate S tu d ie s — IO SC S) i jed n od n iow a (27 V III) se s ja M ięd zy n a ro d o w ej O rgan izacji S tu d ió w M asoreck ich (In tern a­ tio n a l O rgan ization fo r M asoretic S tu d ie s — IOM S). Ze w zg lęd u na ro sn ą ce z a in tereso w a n ie L X X , jej d ziejam i, n atu rą i teo lo g ią , k ilk a k ro tn ie zg ła sza n o p o stu la t ro zd zie len ia K o n g resó w IO SOT i IO SCS. S ep tu a g in ta za słu g u je na osobną im prezę. O brady IO SC S i IO M S zg ro m a d ziły k ilk u d ziesięciu u czon ych , z k tórych w ię k sz o ść w z ię ła u d zia ł w K o n g resie IO SO T. W p ie r w sz y m dniu r e fle k s ji w o k ó ł L X X poru szan o rozm aite p rob lem y. S zczeg ó ln y m za in tereso ­ w a n ie m u c z e stn ik ó w c ie s z y ły się tem a ty : P o słu g iw a n ie się S e p tu a g in tą w n o ­ w o ż y tn y c h p rz e k ła d a c h B ib lii H e b r a js k ie j (L. G r e e n s p o o n , C lem en son U n iv e r sity ), T e c h n ik a p r z e k ła d u a in te n c je tłu m a c z y (A . A e j m e l a e u s , H elsin k i), T e k s t P s a lm ó w z Q u m ra n a L X X (P. W. F 1 i n t, U n iv e r sity o f N o tre D am e, U S A ) o raz M e s ja n iz m w L X X n a p r z y k ła d z ie K s ię g i J e re m ia sz a J. L u s t , L eu ven ). J o h n W. W e v e r s (T oronto) d ok on ał w stę p n e j ocen y rea ­ liz o w a n e g o w G ö ttin g en p rzed sięw zięcia k ry ty c z n e g o w y d a n ia S ep tu a g in ty , n a to m ia st E. Τ ο ν i G. M a r q u i s (U n iw e r sy te t H eb rajsk i, Jerozolim a) za­ p o zn a li słu ch a czy z p ro jek tem C A T SS, w k tó ry m n a jn o w sz e zdobycze w ie d z y w y k o rzy sta n o do z e sta w ie n ia te k stu L X X z TM . D ru g i d zień obrad o tw o rzy ła M. H a r l (Sorbona, P aryż) in te r e su ją c y m w y k ła d e m za ty tu ło w a n y m O d n o w a g r e k i L X X na p o d s ta w ie ś w ia d e c tw w e r s j i, c y ta t ó w i n o t le k s y k a ln y c h O jc ó w K o śc io ła . Z k ilk u in n y c h w y stą p ie ń n a le ż y od n otow ać trzy: S ig la o ry g in a ln e g o te k s tu g r e c k ie g o w k r y t y c z n y m w y d a n iu B H S K s ią g K r ó le w s k ic h (J. T r e - b o l l e - B a r r e r a , M adryt), W p ł y w y h e lle n is ty c z n e w K s ię d z e P r z y s łó w — L X X (J. С o o k, S te lle n b o sc h ) oraz M a łż e ń s tw o S a lo m o n a (Ph. L e f e b v r e , Sorbona — P aryż).

W obradach O rg a n iza cji S tu d ió w M asoreck ich u w a g ę z w r a c a ły trzy w y ­ stą p ien ia : Q ere K e ti b a lin e ra ln o ść te k s tu b ib lijn e g o (Ph. С a s s u t o, L yon), B a b ilo ń sk a tr a d y c ja T a rg u m u J e re m ia sz a (J. R i b e r a , B a r c e lo n a )z a ś T . H a r - v i a i n e n (H elsin k i) z d u ży m z n a w stw e m o m ó w ił T r a d y c ję w y m o w y ję z y k a h e b r a js k ie g o w ś r ó d lite w s k ic h k a r a itó w , ilu stru ją c w y k ła d c ie k a w y m i p rze­ źroczam i.

K on gres IO SO T o tw o rzy ł w n ied zielę 27 sierp n ia w ieczo rem R. D i l l e - m a n s, r ek to r U n iw e r sy te tu K a to lick ieg o w L eu v en . W yk ład in a u g u ra cy jn y , op atrzon y ty tu łe m M ie jsc e i fu n k c ja J o z 24, w y g ło s ił Ch. B r e k e l m a n s , p rzew o d n iczą cy K on gresu . P r e le g e n t u p a tru je w ty m rozd ziale n ie ty lk o za

-IrortcTAnfc K s ię g i Jozu ego, le c z za m k n ięcie c a łe g o S ześcio k sięg u . U d erzające zb ieżn o ści z m a te r ia łe m za w a rty m w S d z i w lS m 1— 12 su g eru ją m o żliw o ść Istn ien ia sp e c y fic z n e j w a r stw y h isto r ii d eu tero n o m isty czn ej, k tó ra k o ń czy się n a lS m 12. W y k ła d został p r z y ję ty dość p o w ś c ią g liw ie . Od w y stą p ie n ia in a u ­ g u ru jącego m ięd zy n a ro d o w e sp o tk a n ie sta r o te sta m e n ta listó w sp o d ziew a n o się czeg o ś w ię c e j.

P ro g ra m K on gresu b y ł b ard zo n a p ięty . C o d zien n ie o d b y w a ły się se s je p le ­ n arn e, sem in a ria w sek cja ch tem a ty czn y ch i d y sk u sje . O brady p rzed p ołu d n io­ w e p rzeb ieg a ły w e d łu g zb liżon ego sch em atu : c z te r y r e fera ty , p o k tó ry ch n a ­ stę p o w a ła k rótk a w y m ia n a zdań. P o p o łu d n iu w ięk szo ść czasu p rzew id zia n o n a p rezen ta cję 1 5 -m in u to w y ch k o m u n ik a tó w . P o n a d to w p o n ied zia łek w ieczo ­ rem w y stą p ił J. v a n S e t e r s , w środę o d b y ła s ię p a n e lo w a d y sk u sja E. Τ ο ­ ν a (Jerozolim a) z P . M. B o g a e r t e m (L o u v a in — la N e u v e ) n a tem a t o r y g in a ln e g o te k s tu B ib lii, w c z w a rtek p o p o łu d n iu zorg a n izo w a n o w y c ie c z k ę d o B ru k seli, a w ie c z o r e m — b a n k iet. W su m ie w y g ło sz o n o 24 w y k ła d y p le ­ n a rn e i ponad 80 k o m u n ik a tó w . N ie sp osób o m a w ia ć w sz y stk ic h w y stą p ie ń , zresztą w ie le sta ło ńa m iern y m p oziom ie.

W śród w y k ła d ó w na sesja ch p len a rn y ch w a rto za sy g n a lizo w a ć k ilk a te ­ m a tó w . C z y is tn ie je k o ń c o w a p ostać P ięcio k sięg u ? — to p y ta n ie p o sta w ił E. В 1 u m (H eid elb erg), sk u p iając u w a g ę n a n a jw a żn iejszy ch p rob lem ach m eto d o lo g iczn y ch . P o d k r e ślił ro lę k o m en ta to ra w u sta le n iu k o n sty tu ty w n e g o sen su tek stu . W yek sp o n o w a ł ta k ie za g a d n ien ia ja k „in ten cja te k s tu ”, k o n cep ­ cja „red ak cji k o ń c o w e j” oraz o d d zia ły w a n ie sta ro ży tn y ch sp o so b ó w recep cji „ k an on iczn ego” te k s tu na tra d y cję. T em a t N . P . L e m c h e g o (K openhaga) brzm iał: R ozw ój r e lig ii iz r a e ls k ie j w ś w ie tle w s p ó łc z e s n y c h s tu d ió w n a d w c ze sn ą h is to rią Iz ra e la . P r e le g e n t o m ó w ił p o d sta w o w e założen ia p isa n ia d z ie jó w r e lig ii Izra ela i p o d ją ł n iek tóre p ro b lem y szczeg ó ło w e, a m ia n o w ic ie p o zo sta ło ści tzw . r e lig ii k a n a n e jsk ie j, n a tu rę p rz e d w y g n a n io w e j r e lig ii Izra ela oraz p o czą tk i b ib lijn e g o m on oteizm u . K y le M c C a r t e r (B altim ore, U S A ) p r z e d sta w ił in te r e su ją c y w y k ła d „Ź ró d ło M icp a w h is to r ii d e u te r o n o m is ty c z ­ n e j. W zm ian k i o sa n k tu a riu m w M icpa p o ja w ia ją się od lS m do lM ch . N ie u leg a w ą tp liw o ś c i, że w o k resie przed w y g n a n ie m M icpa b y ło sa n k tu a riu m n aro d o w y m i w a ż n y m m iejscem w ie lk ic h zg rom ad zeń p u b liczn ych . O d egrało też znaczną ro lę w p o czątk ach n ie w o li b a b ilo ń sk iej. S m -K rl n a leżą d o g a ­ tu n k u tzw . h isto r ii p rorock iej, poch od zącej z cz a só w przed refo rm ą Jozjasza i m a ją cej ch arak ter tw o r z y w a z P ó łn o cy . H isto ria p rzed d eu teron om istyczn a, rozp ozn aw aln a w lK r l 11,27— 39; 12*; 1 3*; 14*; 15— 16*; 21 i 2K rl 8— 9, m oże sięg a ć p o c z ą tk ó w I X w ., zaś a k tu a ln e K s ię g i sta n o w ią k o n ty n u a cję d a w n ej h isto r ii p rorock iej. T rudno o d d zielić p o szczeg ó ln e eta p y red a k cji, ch od zi b o w ie m o c ią g ły p roces. M iejscem p rzek azu sta ro ży tn y ch tra d y cji m o ­ g ło b y ć M icpa, co su g eru je zw ią zk i z e śro d o w isk ie m proroka Jerem iasza. W ar­ te o d n o to w a n ia są też d w a w y k ła d y d o ty czą ce P ię c io k się g u . E rn est W. N i c h o l s o n (O xford) d ok on ał b ila n su a k tu a ln y ch b ad ań w te j d zied zi­ n ie, p o d k reśla ją c w k ła d ta k ich u czo n y ch ja k H . H . S c h m i d , J. v a n S e ­ t e r s , H. V o r l ä n d e r , R. R e n d t o r f f , E. B l u m , M. R o s e , S. T e n g - s t r ö m i R. N. W h y b r a y . M im o cen n y ch s u g e s tii n ie zd o ła li o n i w za sa ­ d zie p o d w a ży ć is to ty tzw . h ip o tezy d o k u m en tó w , r o zw ija n ej od k oń ca X I X w . i nadal o g ó ln ie a k cep to w a n ej. D ok on an e p rzez v a n S e t e r s a p o ró w n a n ie tech n ik h isto r io g r a fii g reck iej z d ziełem ja h w is ty c z n y m n ie d a je p o d sta w do d a to w a n ia J n a ok res w y g n a n io w y . C h arak ter J p rzem a w ia p r z e c iw ta k p óźn em u d ato w a n iu i m ają ra cję b ad acze u m ieszcza ją cy to źródło zn aczn ie w cz e śn ie j. Z ostało on o p od d an e ro zm a ity m obróbkom r e d a k cy jn y m i d la teg o ob ejm u je ta k ż e tw o r z y w o p ó źn iejszeg o p och od zen ia. W ykład W. H . S c h m i ­ d t a d o ty czy ł rozróżn iania źród eł P ięcio k sięg u . R óżnorodność u jęć c z y n i p il­ n y m p y ta n ie o fu n d a m en t p o szczeg ó ln y ch te o r ii i założenia, k tóre sta n o w ią ich p rzesła n k i. P rzy p o m n ia w szy k on ieczn ość r e sp e k to w a n ia d z ie jó w b ad ań

oraz z n a jo m o ści istn ie ją c y c h m etod i rozw iązań , m ó w ca w sk a z a ł na n iek tó re p rob lem y z w ią za n e z rozróżn ian iem i d a to w a n iem źród eł P ięcio k sięg u .

W śród K o n g r e so w y c h w y k ła d ó w u w a g ę u c z e stn ik ó w p rzy cią g a ł tem a t O ry g in a ln y k s z ta łt te k s tu b ib lijn e g o , r o z w in ię ty p rzez E. T o v a (Jerozolim a). D łu go za o r y g in a ln y te k st B ib lii u zn a w a n o te k s t zb liżo n y do ręk o p isó w śred n io w ieczn y ch i d ru k o w a n y ch w y d a ń TM . O sta tn io u czen i coraz częściej w y d o b y w a ją ś c isłe z w ią zk i m ięd zy TM a L X X . Jak o a lte r n a ty w ę do teo rii jed n ego „ U r te x t”, sfo rm u ło w a n ej p rzez O l s h a u s e n a (1853) i de L a g a r - d e (1863), od cz a só w P . K a h l e g o p ro p o n u je s ię w ie le „ o ry g in a ln y ch ” o p racow ań k sią g b ib lijn y ch . P r e le g e n t ro zw a ży ł k ilk a czy n n ik ó w : d o stęp n e d o w o d y n a jsta rszeg o sta n u rzeczy, złożon e d zieje k o m p o zy cji p ism b ib lijn y ch , różn e ty p y czy ta ń i p roces ro zw o ju te k s tó w p a ra leln y ch w ob ec tek stu b ib lij­ nego. S zereg a rg u m en tó w p rzem a w ia za teo rią jed n eg o tek stu orygin aln ego, k tó reg o rozp ozn an ie i o k r e śle n ie sta n o w i o sta teczn y c e l k r y ty k i tek stu ST . K r y ty k te k s tu p o w in ie n d ojść do sta d iu m za k o ń czen ia p rocesu litera ck ieg o p o w sta w a n ia k sięg i. T e n te k s t b y ł p op rzed zon y w c z e śn ie jsz y m i p isem n y m i op racow an iam i, z k tó ry ch d la ce ló w p ra k ty czn y ch w y b ra n o jed n o i m ożna je n a zw a ć „ o ry g in a ln y m ” w rela c ji do sp e c y fic z n y c h d ziejó w k sią g i k an on u b ib lijn eg o . L epsza jed n a k b y ła b y n a zw a op racow an ie „rozstrzygające” (de­

term in a n t) n iż „ o ry g in a ln e”. W śc isły m z w ią zk u z ty m w y k ła d e m p o zo sta je p a n e lo w a d y sk u sja E. T o v a z P. M. B o g a e r t e m . O czek iw an a z du ­ ży m za in tereso w a n iem , n ie p rzy n io sła n ic n a d zw y cza jn eg o . D y sk u ta n ci p o­ p rzesta w a li n a p rzy p o m n ien iu zn an ych z p u b lik a cji p u n k tó w w id zen ia i n ie p ó d jęli g łęb szeg o p rzew a rto ścio w a n ia a rg u m en tó w d ru giej stron y. M ogło to b y ć p o d y k to w a n e tru d n o ścia m i języ k o w y m i: E. Τ ο ν m ó w ił p o a n g ielsk u , a jeg o ro zm ó w ca p o fra n cu sk u i k ilk a k ro tn ie ro zm ija li się w a rty k u ło w a n iu sw o ic h sta n o w isk .

N a 24 w y k ła d y p len a rn e 6 m ó w có w p o ch o d ziło z R FN , 4 z U SA , p o 2 z B elg ii, H o la n d ii i Izraela, co oznacza ok. 61®/a u d zia ł u czon ych z 5 k rajów . P o zo sta li p r e le g e n c i p r z y b y li z A u strii, D an ii, F ran cji, H iszp an ii, K anady, S zw a jca rii i W ielk iej B ry ta n ii. W y k ry sta lizo w a ły s ię trzy g ru p y ję z y ­ k o w e (a n g ielsk a , fr a n c u sk a i n iem ieck a ) i d y sk u sje to czy ły się w ła śc iw ie w ob ręb ie każd ej z n ich . · W w y k ła d a ch p len a rn y ch u d erzało u n ik a n ie pro­ b le m a ty k i teo lo g iczn ej i sk u p ia n ie s ię n a teo rety czn y ch za g a d n ien ia ch e g z e - gezy k ry ty czn ej. D u ży m m a n k a m en tem b y ł b rak sa m o p rezen ta cji lu b p re­ zen ta cji za b iera ją cy ch głos u czestn ik ó w , k tórzy długo p o zo sta w a li a n on im ow i. U n iek tó ry ch m ó w c ó w d ał s ię za o b serw o w a ć p rzerost reto ry k i nad siłą a rg u m en tó w oraz p o g o ń za o so b liw o ścia m i b ez u w z g lę d n ia n ia p o d sta w o w y ch r e a lió w i sp ra w d zo n y ch rozstrzygn ięć. O dnosi się to np. do w y k ła d u o n a ­ tu rze K się g i J erem ia sza , k tó ry p rzed sta w ił R. P. C a r r o l l (G lasgow ). Z le ­ k c e w a ż y ł zu p ełn ie św ia d e c tw a ep ig ra ficzn e i w a ru n k i h isto ry czn o -sp o łeczn e przen osząc Jr n a o k res p o w y g n a n io w y . Id eo lo g ia w z ię ła g órę n ad egzegezą. K sięd ze, m ocn a o sa d zo n ej w rea lia ch , z o sta ła n a rzu co n a sztu czn a k on cep cja. Z n ak om ite za p lecz e w a r sz ta to w e m ia ło w y ra źn y p ry m a t nad stroną m ery ­ toryczną.

N ie sposób b y ło śled zić w sz y stk ic h a n i n a w e t w ię k sz o ś c i k om u n ik atów . P rzed sta w ia n o je jed n o cześn ie p o trzy w ram ach sem in a rió w p o św ięco n y ch P ię c io k się g o w i, lite r a tu r z e d eu tero n o m isty czn ej i p rorock iej (ogóln ie i szcze­ g ó ło w o — Izajasz, E zech iel, P rorocy M n iejsi i D a n iel) P salm om , litera tu rze m ą d ro ścio w ej, d ziejo m Izraela oraz w y b ra n y m prob lem om lin g w isty c z n y m i litera tu r ze p o stb ib lijn ej. W ielu p r e le g e n tó w p rzyp om n iało tezy op u ­ b lik o w a n e · w ró żn y ch p eriod yk ach teo lo g iczn y ch i zg ła sza n ie ta k ic h te m a tó w n a k on gres m oże bu d zić ty lk o zd ziw ien ie. Z ogóln ej liczb y k ilk u ­ d ziesięciu k o m u n ik a tó w trzy w y g ło s ili P o la cy : J. C h m i e l (P A T — K ra ­ k ów ) o m ó w ił o p o w ia d a n ia S T jako p rob lem h erm en eu ty czn y , B . P o n i ż y (PW T — P oznań) r o z w a ż y ł a rcy k a p ła ń sk ą p o słu g ę A arona n a p o d sta w ie Mdr 18,20— 25, B . W o d e c k i (P ien iężn o ) m ó w ił o re lig ijn y m u n iw e r sa liz m ie w p eryk op ie

Iz 25,6— 9. N a jw ię c e j k o m u n ik a tó w w y g ło s ili sta r o te sta m e n ta liśc i z H olan d ii Izraela (po 10), R F N i U S A (po 7), R P A (6) i B e lg ii (5). Z w raca u w agę rosn ący u d zia ł u czo n y ch z Izraela, a z d ru giej stro n y m ało d ostrzegaln a o- b ecn ość b ib lis tó w z F ra n cji i W łoch. Co się ty c z y k ra jó w E uropy Ś ro d k o w o ­ w sch o d n iej k o m u n ik a ty w y g ło s ili u czen i z R u m u n ii (3), N R D (2) oraz J u ­ g o sła w ii i W ęgier (po jednym ). W su m ie k o m u n ik a ty p r z e d sta w ili b ib liści rek ru tu ją cy się z 29 krajów .

K o n g res IO SO T zgrom ad ził o k o ło 550 u c z e stn ik ó w ze w szy stk ich k o n ty ­ n en tó w . Z P o lsk i b ra li w n im ud ział: J. C h m i e l (P A T — K rak ów ), W. C h r o s t o w s k i (A TK ), J. H o m e r s k i (K U L ), H . L a n g k a m m e ’r (K U L), S. M ę d a l a (A T K ), B . P o n i ż y (PW T — P ozn ań ), W. R o s ł o n (A TK ) i B . W o d e c k i (P ien iężn o). O d czu w a ln y b y ł p o d zia ł n a u czon ych z E uropy Z ach od n iej, U S A i Izra ela oraz „resztę św ia ta ” o zn aczn ie sk rom ­

n iejszy ch m o żliw o ścia c h m a teria ln y c h . W śród k ilk u se t u c z e stn ik ó w b y ło w i­ dać d w ie lu b tr z y czarn e tw a rze, co ja w n ie k o n tra stu je z liczb ą a fry k a ń sk ich stu d e n tó w w P a p iesk im In sty tu c ie B ib lijn y m i g d zie in d ziej. M ało w id oczn a b y ła te ż b ib lis ty k a azja ty ck a oraz śro d k o w o - i p o łu d n io w o a m ery k a ń sk a . T a k ­ że lic z b a u c z e stn ik ó w z E uropy W sch od n iej n ie b y ła im p on u jąca. W K o n ­ g resie w z ię ło u d z ia ł k ilk a n a ście k ob iet. R odzi s ię p y ta n ie, czy ta k i sta n rze­ czy n a p ra w d ę o d z w ie r c ie d la obraz d zisiejszej b ib lis ty k i ST . C zęść to w a r z y ­ szą cy ch obradom im p rez b y ła p rzew id zian a dla u czo n y ch z gru b ym p o rtfelem . P od ty m w zg lęd em p op rzed n ie K o n g resy b y ły zo rg a n izo w a n e le p ie j. U c z e st­ n ic y zja zd ó w w G ö ttin g en (1977) i W ied n iu (1980) w sp o m in a li ró w n ież zn acz­ n ie w ię k sz e z a in tereso w a n ie ze stro n y p r z e d sta w ic ie li lo k a ln y ch w ła d z k o ś­ cie ln y c h i św ie c k ic h . Z a sta n a w ia ł c a łk o w ity b ra k a k cen tó w r e lig ijn y c h , ja k w sp ó ln a m o d litw a czy litu rgia. Z ask oczen iem b y ła nad er sk rom n a o ferta k sią ­ żek i cza so p ism p o k azan ych n a zak oń czen ie K on gresu .

M im o n ied o cią g n ięć i m a n k a m en tó w , K o n g res sta n o w ił k o lejn ą , już X III, o k azję d la o w o cn ej w y m ia n y m y śli, cie k a w y c h sp otk ań n iefo rm a ln y ch oraz z a w iera n ia zn ajom ości i p rzyjaźn i. Jak o m iejsce n astęp n eg o K on gresu IO SOT, k tó ry m a się odbyć w le c ie 1992 r., z o sta ł w y b r a n y P aryż.