Arleta Nerka*
PROBLEMATYKA STOSOWANIA ART. 3581 § 3 K. C.
W UBEZPIECZENIU OSOBOWYM
1. UWAGI WPROWADZAJĄCE
Waloryzacja sądowa jest wyjątkiem od zasady nominalizmu dotyczącej zo-bowiązaĔ pieniĊĪnych. Przepis art. 3581 § 3 k. c.1 umoĪliwia sądowi interwencjĊ w umowĊ lub orzeczenie w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. W takim przypadku sąd moĪe po rozwaĪeniu intere-sów stron, zgodnie z zasadami współĪycia społecznego, zmieniü wysokoĞü lub sposób spełnienia Ğwiadczenia pieniĊĪnego, chociaĪby były ustalone w orzecze-niu lub umowie. Przedmiotowy przepis daje stronom umowy moĪliwoĞü wystą-pienia do sądu z Īądaniem zmiany wysokoĞci lub sposobu spełnienia Ğwiadcze-nia pieniĊĪnego w wypadku, gdy po powstaniu zobowiązaĞwiadcze-nia nastąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, chociaĪby było ono ustalone w orzeczeniu lub umowie. Zmiana wysokoĞci najczĊĞciej polega na przeliczeniu Ğwiadczenia w kierunku jego zwiĊkszenia w oparciu o wybrany przez sąd wskaĨnik ekono-miczny jako podstawĊ waloryzacji. Modyfikacja taka moĪe dotyczyü nie tylko wysokoĞci Ğwiadczenia pieniĊĪnego, ale takĪe sposobu jego spełnienia, np. prze-suniĊcia terminu wykonania, rozłoĪenia na raty, skapitalizowania rat, itp.2
Przedmiotem refleksji jest dopuszczalnoĞü stosowania waloryzacji sądowej do ĞwiadczeĔ wynikających z ubezpieczenia osobowego.
2. FUNKCJE WALORYZACJI SĄDOWEJ W UBEZPIECZENIU OSOBOWYM ZmianĊ siły nabywczej pieniądza najczĊĞciej wywołują zjawiska inflacyjne wystĊpujące w gospodarce rynkowej. PoniewaĪ inflacja naleĪy do typowych procesów towarzyszących obrotowi gospodarczemu, jej wpływ na naturĊ
*
Dr, Katedra Prawa Prywatnego, Akademia Leona KoĨmiĔskiego w Warszawie.
1
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, DzU 1964, nr 16, poz. 93 z póĨn. zm.
2 Por. P. M a c h n i k o w s k i, Komentarz do art. 358 1k. c. [w:] E. G n i e w e k (red.), Kodeks
Cywilny. Komentarz, wyd. 3, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2008.
wiązaĔ pieniĊĪnych, zwłaszcza długoterminowych, jest niezaprzeczalny. Do sto-sunków podatnych na oddziaływanie procesów inflacyjnych naleĪą równieĪ te o charakterze ubezpieczeniowym. W umowach ubezpieczenia osobowego pomiĊ-dzy skalkulowaniem składki a wypłatą Ğwiadczenia upływa pewien czas, w któ-rym pieniądz moĪe zmieniü wartoĞü nabywczą. WiąĪe siĊ z tym ryzyko pokrzyw-dzenia jednej ze stron zobowiązania wynikającego stąd, Īe Ğwiadczenie pieniĊĪne w chwili jego spełniania ma inną (przewaĪnie mniejszą) wartoĞü nabywczą, niĪ miało w chwili powstawania zobowiązania. Stąd istotną kwestią jest utrzymanie realnoĞci ĞwiadczeĔ wynikających z umów ubezpieczenia osobowego3.
Celem ubezpieczenia jest zapewnienie ubezpieczającemu ochrony ubezpie-czeniowej. Realizacja tej ochrony w ubezpieczeniu osobowym oznacza wypłatĊ przez ubezpieczyciela okreĞlonego w umowie Ğwiadczenia w postaci przyrze-czonego Ğwiadczenia w razie Ğmierci osoby ubezpieczonej lub doĪycia przez nią oznaczonego wieku lub w razie uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub Ğmierci wskutek nieszczĊĞliwego wypadku.
Przepisy dopuszczające waloryzacjĊ sądową4 słuĪą przede wszystkim za-bezpieczeniu interesów ubezpieczonego, jeĪeli po powstaniu zobowiązania na-stąpi istotna zmiana siły nabywczej pieniądza, a dokonywane przez zakłady ubezpieczeĔ przeliczenia wypłacanych sum nie są adekwatne do realiów Īycia, znacznego wzrostu kosztów utrzymania i inflacji5. NaleĪy to do waĪnych spo-łecznie zagadnieĔ, zwłaszcza w kontekĞcie funkcji realizowanych przez ubez-pieczenia osobowe: wypłata ĞwiadczeĔ pieniĊĪnych w razie wystąpienia w Īyciu ubezpieczonych okreĞlonych zdarzeĔ losowych, rodzących nowe potrzeby mate-rialne, bĊdących nastĊpstwem choroby, utraty zdolnoĞci zarobkowania, utraty Īywiciela rodziny, a takĪe finansowania wydatków związanych z jej powiĊksze-niem6. W tym wyraĪa siĊ ekonomiczny sens ubezpieczeĔ – zapewnienie ochrony w razie realizacji niekorzystnych skutków wskazanych zdarzeĔ losowych lub uzyskanie Ğwiadczenia w związku w wystąpieniem zdarzeĔ biotycznych.
Umowa ubezpieczenia naleĪy do kwalifikowanych podmiotowo, bowiem jej stroną zawsze musi byü podmiot zajmujący siĊ profesjonalnie działalnoĞcią ubezpieczeniową, czyli krajowy lub zagraniczny ubezpieczyciel. Trzeba takĪe
3
A. N e r k a, Sądowa waloryzacja ĞwiadczeĔ z ubezpieczenia osobowego, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2009, nr 3/4, s. 68–69.
4
Warto wskazaü równieĪ na art. 12 ust. 2 Ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy –
Kodeks cywilny, DzU 1990, nr 55, poz. 321, który dopuĞcił stosowanie art. 3581 § 3 k. c. do
ĞwiadczeĔ jeszcze nie przedawnionych i nie wykonanych do dnia wejĞcia w Īycie ustawy (czyli do 1 paĨdziernika 1990 r.).
5
E. G e p p e r t, Formy zapewnienia realnej wartoĞci ĞwiadczeĔ z ubezpieczeĔ Īyciowych
i rentowych w krajach kapitalistycznych, „WiadomoĞci Ubezpieczeniowe” 1965, nr 4, s. 7; o tej
problematyce równieĪ: A. B a n a s i Ĕ s k i, St. D m o c h o w s k i, M. K o b u s z e w s k i, E. K r e i d, Z. L i c h n i a k, M. O r ł o w s k i, Ubezpieczenia a zmiany wartoĞci pieniądza, „Studia Ubezpiecze-niowe”, t. I, PWN, Warszawa–PoznaĔ 1973, s. 65–76.
6
W. W a r k a ł ł o, WĊzłowe problemy polskich ubezpieczeĔ, „Studia Ubezpieczeniowe”, t. I, PWN, Warszawa–PoznaĔ 1973, s. 18.
zauwaĪyü, Īe w umowie ubezpieczenia drugą stroną jest konsument, czyli osoba, która wymaga szczególnej ochrony. Zakłady ubezpieczeĔ działają w obrocie gospodarczym jako podmioty profesjonalne, zajmujące siĊ sprzedaĪą ubezpie-czeĔ w sposób masowy. Podmiot prowadzący tego typu działalnoĞü powinien liczyü siĊ z ryzykiem ekonomicznym i kontraktowym, które są niejako wpisane w konstrukcje ubezpieczeniowe, i przewidując przebieg procesów gospodar-czych – staraü siĊ minimalizowaü jego negatywne skutki7. Przykładowo, zwaĪa-jąc na wystĊpowanie zwykłych zjawisk ekonomicznych w postaci inflacji, za-kład ubezpieczeĔ moĪe zaproponowaü drugiej stronie umowy podwyĪszenie składki. To on jako profesjonalnie działający przedsiĊbiorca powinien zwróciü uwagĊ, Īe realna wysokoĞü składki jest za niska i nie pozwala na realizacjĊ celu umowy, np. w przypadku polis osobowych – zagwarantowania ubezpieczonemu godziwej sumy potrzebnej na starcie do dorosłego Īycia.
Prowadzenie działalnoĞci ubezpieczeniowej powinno opieraü siĊ na najwyĪ-szym zaufaniu do ubezpieczyciela. Dobra wiara i zaufanie są szczególnie istotne przy długoterminowych ubezpieczeniach na Īycie, zawierających wyraĨny ele-ment oszczĊdnoĞciowy i socjalny8. Dlatego tak waĪne jest zachowanie wypła-calnoĞci zakładów ubezpieczeĔ i stabilnoĞci ich sytuacji finansowej. Niepew-noĞü w stosunkach ubezpieczeniowych, niewypłacalNiepew-noĞü ubezpieczyciela staje siĊ katastrofą nie tylko dla ubezpieczonych, ale podwaĪa równieĪ zaufanie do ubezpieczeĔ jako takich9.
3. ZAKRES ĝWIADCZEē Z UBEZPIECZEē OSOBOWYCH PODLEGAJĄCYCH WALORYZACJI
Celem umowy ubezpieczenia, jak juĪ wspomniano, jest udzielenie ubezpie-czonemu ochrony ubezpieczeniowej w postaci pokrycia przez ubezpieczyciela szkody w mieniu (ubezpieczenia majątkowe) lub na osobie ubezpieczającego (ubezpieczenia osobowe). Konkretyzacją obowiązku zakładu ubezpieczeĔ jest przede wszystkim wypłacenie ubezpieczonemu Ğwiadczenia w wysokoĞci sumy ubezpieczenia.
PoniewaĪ Ğwiadczenie z umowy ubezpieczenia osobowego jest Ğwiadcze-niem wywodzącym siĊ z zobowiązania poddanego rygorowi zasady nominali-zmu10, jego nominalna wysokoĞü moĪe byü zmieniona na podstawie art. 3581 § 3
7
Por. P. M a c h n i k o w s k i, op. cit.
8
E. S k o w r o Ĕ s k a, Biuro Orzecznictwa SN, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 1997, nr 2, s. 27.
9
J. Ł a z o w s k i, WstĊp do nauki o ubezpieczeniach – adaptacja pracy z 1934 r., Wydawnic-two Prawnicze LEX, Sopot 1998, s. 201.
10
Zasada nominalizmu odnosi siĊ do tych zobowiązaĔ pieniĊĪnych, w których zapłata była od początku przedmiotem zobowiązania (tzw. zobowiązaĔ pieniĊĪnych sensu stricto). Por.
k. c.11 Przedmiotem zobowiązania zakładu ubezpieczeĔ jest bowiem od początku jego istnienia (tj. od nastąpienia przewidzianego w umowie wypadku) suma pieniĊĪna, do której ma zastosowanie zasada nominalizmu. Jest to wiĊc zobo-wiązanie pieniĊĪne sensu stricto i w razie wystąpienia w konkretnym przypadku przesłanek ustawowych moĪliwa staje siĊ sądowa waloryzacja ĞwiadczeĔ, do wypłaty których zobowiązany jest ubezpieczyciel12.
Przedmiotem ochrony w ubezpieczeniu osobowym są dobra osobiste czło-wieka o charakterze biotycznym (Īycie, zdrowie, zdolnoĞü do pracy). Ubezpie-czenia te obejmują ubezpieczenie na Īycie i ubezpieczenie nastĊpstw nieszczĊ-Ğliwych wypadków. W ramach ubezpieczeĔ na Īycie wyróĪnia siĊ umowy ubez-pieczenia zaopatrzenia dzieci, posagowe, ubezubez-pieczenia na Īycie i ubezubez-pieczenia rentowe.
W ubezpieczeniu osobowym wypłacane Ğwiadczenia nie posiadają zasadni-czo charakteru odszkodowawczego, poniewaĪ nie zaleĪą od wystąpienia szkody, a ich wysokoĞü równieĪ nie jest powiązana z jej wielkoĞcią. Wyjątkowo charak-ter odszkodowawczy posiada Ğwiadczenie obejmujące zwrot kosztów leczenia. Natomiast ubezpieczenia nastĊpstw nieszczĊĞliwych wypadków (art. 829 pkt. 2 k. c.) obejmują Ğwiadczenia o zróĪnicowanym charakterze, np. zwrot kosztów leczenia, nabycia protez lub specjalnych Ğrodków ochronnych i pomocniczych oraz koszty przeszkolenia zawodowego inwalidów. ĝwiadczenie ubezpieczycie-la moĪe polegaü zatem na zapłacie odszkodowania, wówczas nie podlegają wa-loryzacji. Natomiast Ğwiadczenie pieniĊĪne wypłacane na podstawie umowy ubezpieczenia nieszczĊĞliwych wypadków w razie trwałej niezdolnoĞci do pracy ubezpieczonego (lub w razie jego Ğmierci) jest – obok Ğwiadczenia z tytułu umowy ubezpieczenia na Īycie – Ğwiadczeniem typowym dla ĞwiadczeĔ z ubez-pieczeĔ osobowych.
W orzecznictwie sądowym przyjmuje siĊ dopuszczalnoĞü waloryzacji ĞwiadczeĔ z ubezpieczeĔ osobowych, w szczególnoĞci z tytułu ubezpieczeĔ posagowych polis posagowych (ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci)13 oraz umów ubezpieczenia renty odroczonej14. Sąd NajwyĪszy uznał równieĪ, Īe nominalna wysokoĞü Ğwiadczenia naleĪnego z tytułu trwałego inwalidztwa ubezpieczone-mu od nastĊpstw nieszczĊĞliwych wypadków moĪe byü zmieniona stosownie do
W. D u b i s, Waloryzacja kondykcji nienaleĪnego Ğwiadczenia, „Rejent” 1998, nr 8, s. 73 i nast.;
Uchwała SN z 8 paĨdziernika 1992 r., III CZP 117/92, OSN 1993, nr 4, poz. 57.
11
Podobnie Uchwała SN z dnia 19 stycznia 1993 r., III CZP 149/92.
12 Z uzasadnienia do Uchwały SN z dnia 11 marca 1993 r., II CRN 14/93, OSNCP 1993,
nr 12, poz. 230.
13
Por. Uchwała SN z dnia 24 stycznia 1996 r., III CZP 196/95, OSNC 1996, nr 6, poz.76;
Uchwała SN z dnia 4 lutego 1997 r., III CZP 127/96, OSP 1997, nr 5; Wyrok SN z dnia 19 stycznia
1999 r., II CKN 202/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 121; Wyrok SN z dnia 29 listopada 2001 r.,
V CKN 489/00, OSNC 2002, nr 7–8, poz. 104; Postanowienie SN z dnia 6 stycznia 2005 r., III CZP 76/04, Lex nr 157157.
14
art. 3581 § 3 k. c. Ponadto wysokoĞü jednorazowego Ğwiadczenia przysługujące-go uposaĪonemu w razie Ğmierci ubezpieczoneprzysługujące-go na podstawie umowy ubezpie-czenia odroczonej renty oszczĊdnoĞciowej za zwrotem składek moĪe byü zmie-niona stosownie do art. 3581 § 3 k. c.15
Problematyka utrzymania realnoĞci ĞwiadczeĔ dotyczy szczególnie ubez-pieczeĔ posagowych, zwłaszcza z uwagi na cele – zapewnienie ubezpieczonym dzieciom Ğrodków finansowych w chwili osiągniĊcia dojrzałoĞci i usamodziel-nienia siĊ. MotywacjĊ działaĔ ubezpieczających stanowi przede wszystkim po-lepszenie sytuacji dzieci w momencie osiągniĊcia przez nie dojrzałoĞci. Są go-towi płaciü przez umówiony okres składkĊ w ustalonej wysokoĞci, czĊsto kosz-tem wyrzeczeĔ, w przekonaniu, Īe ubezpieczone dziecko otrzyma znaczące upo-saĪenie w chwili, gdy bĊdzie to miało dla niego istotne znaczenie16.
Umieszczenie w umowie ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci klauzuli prze-widującej waloryzowanie Ğwiadczenia ubezpieczyciela nie wyklucza moĪliwoĞci waloryzacji sądowej, jeĪeli wystĊpują wszystkie przesłanki takiej waloryzacji; umowna klauzula waloryzacyjna moĪe byü poddana kontroli z punktu widzenia jej rzetelnoĞci kontraktowej (art. 3851 do 3853 k.c.)17. NaleĪy zgodziü siĊ z po-glądem Sądu NajwyĪszego, który wskazał, Īe przez „ustalenie Ğwiadczenia pie-niĊĪnego” (art. 3581 § 3 k.c.) naleĪy rozumieü zarówno samo okreĞlenie Ğwiad-czenia (zindywidualizowanie co do charakteru i wysokoĞci), jak i oznaczenie go (co do wysokoĞci) po zastosowaniu waloryzacji, przewidzianej w umownej klauzuli waloryzacyjnej. Oznacza to zapewnienie kaĪdej ze stron, oczekującej Ğwiadczenia pieniĊĪnego partnera, odpowiedniej ochrony prawnej w zakresie przewidzianym w tym przepisie, niezaleĪnie od próby okreĞlenia takiej ochrony przez same strony w chwili kreacji stosunku obligacyjnego. Natomiast walory-zacjĊ sądową naleĪałoby wykluczyü wówczas, gdyby mechanizm przewidziany umownie prowadził do rezultatu podobnego jak waloryzacja sądowa lub efektu korzystniejszego dla strony domagającej siĊ zwaloryzowania Ğwiadczenia pie-niĊĪnego18.
4. PRZESŁANKI STOSOWANIA ART. 3581 § 3 K. C. W UBEZPIECZENIU OSOBOWYM
Jak juĪ wspomniano, do przesłanek warunkujących moĪliwoĞü dokonania waloryzacji sądowej naleĪy przede wszystkim „istotna zmiana siły nabywczej
15
Uchwała SN z dnia 20 lipca 1995 r., III CZP 92/95, „Prokuratura i Prawo” 1995, nr 10, poz. 37.
16
Z uzasadnienia do Uchwały SN z dnia 4 marca 2005 r., III CZP 91/04, OSNC 2006, nr 2, poz. 23.
17
Wyrok z dnia 25 lutego 2005 r., II CK 445/04, Lex nr 301751; Postanowienie z dnia
6 stycznia 2005 r…; Wyrok SN z dnia 13 maja 2005 r., I CK 690/04, Lex nr 407119.
18
pieniądza”, zaistniała po powstaniu zobowiązania19. PojĊcie to nie zostało ĞciĞle dookreĞlone, zatem rzeczą praktyki jest ustalenie, jaki stopieĔ zmiany siły na-bywczej pieniądza moĪna uznaü za istotny. Nie ulega wątpliwoĞci, Īe zjawiska inflacyjne o duĪym nasileniu wyczerpują pojĊcie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania. NaleĪy uznaü, Īe cechĊ tĊ posiada takĪe umiarkowany stopieĔ inflacji utrzymujący siĊ przez dłuĪszy czas. Ponadto nale-Īałoby uwzglĊdniü moĪliwoĞü powstania trudnoĞci w spełnieniu Ğwiadczenia i groĪącej straty na skutek zmiany wartoĞci pieniądza20. Strony mogły przewi-dywaü jakiĞ stopieĔ inflacji (stosując przykładowo klauzule umowne), takie załoĪenie nie przekreĞla jednak moĪliwoĞci skutecznego Īądania waloryzacji sądowej w razie przekroczenia okreĞlonego w umowie progu deprecjacji pienią-dza21. Natomiast za „istotną” nie bĊdzie mogła zostaü uznana kaĪda zmiana siły nabywczej pieniądza. Pewna skala zmian mieĞci siĊ bowiem w zjawisku inflacji ujmowanej współczeĞnie jako normalne zjawisko ekonomiczne, które dotyka wszystkich uczestników obrotu prawnego, i z którym wszyscy uczestnicy po-winni siĊ liczyü. Istotny charakter zmiany siły nabywczej pieniądza musi byü oceniany jednoczeĞnie na dwóch płaszczyznach, a wiĊc naleĪy badaü obiektyw-ny charakter tych zmian, okreĞlając poziom inflacji, a takĪe jej znaczenie dla danego stosunku obligacyjnego, przy rozwaĪaniu w szczególnoĞci Ĩródeł i celu takiego stosunku oraz realizacji interesów stron związanych z wykonaniem zo-bowiązania22.
Wszystko to składa siĊ na dokonywaną przez sąd ocenĊ tzw. rozkładu ryzy-ka inflacji w konkretnym zobowiązaniu. Nie powinno budziü wątpliwoĞci, Īe ryzykiem inflacji w wiĊkszym stopniu naleĪy obciąĪaü przedsiĊbiorcĊ, a zwłasz-cza przedsiĊbiorcĊ zajmującego siĊ taką działalnoĞcią, z którą z definicji wiąĪe siĊ koniecznoĞü przewidywania przebiegu procesów gospodarczych (np. ubez-pieczyciela). W kaĪdym razie wymóg uwzglĊdniania interesów obu stron raczej wyklucza (z wyłączeniem sytuacji bardzo nietypowych) obciąĪenie jednej ze stron w całoĞci skutkami zmiany siły nabywczej pieniądza (odmowĊ waloryzacji bądĨ dokonanie jej w sposób pełny, w całoĞci przywracający Ğwiadczeniu jego pierwotną wartoĞü)23.
Sąd musi oceniü nie tylko „istotnoĞü” zmiany siły nabywczej pieniądza, ale i okreĞliü rodzaj miernika (kryterium), według którego nastąpi ewentualne prze-liczenie Ğwiadczenia. W treĞci przepisu nie ma jasno okreĞlonych mierników waloryzacji, a jedynie nakaz, by sąd kaĪdorazowo rozwaĪył interesy obu stron,
19 G. G o r c z y Ĕ s k i, Kilka uwag na temat waloryzacji ĞwiadczeĔ pieniĊĪnych na podstawie
art. 358(1) § 3 KC, cz. II, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 22, s. 1037.
20
W. R o b a c z y Ĕ s k i, Sądowa zmiana umowy, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s. 186.
21
J. G o ł a c z y Ĕ s k i, I. S o k ó ł, Waloryzacja ĞwiadczeĔ pieniĊĪnych w Ğwietle art. 3581
§ 3 k. c., „Rejent” 1995, nr 12, s. 70.
22
W. D u b i s, op. cit., s. 80; G. G o r c z y Ĕ s k i, op. cit.
23
zgodnie z zasadami współĪycia społecznego24. Wyklucza to groĨbĊ stosowania pewnego automatyzmu przeliczania ĞwiadczeĔ przy uĪyciu mechanicznych mierników waloryzacji25.
JeĪeli sąd uzna, Īe wystąpiła istotna zmiana, to dopiero wówczas dokonuje ustaleĔ co do interesów stron, nastĊpnie ocenia te interesy w Ğwietle zasad współĪycia społecznego i podejmuje decyzjĊ w przedmiocie waloryzacji Ğwiad-czenia26. WaĪną okolicznoĞü w zakresie stosowania waloryzacji sądowej stano-wi zatem obostano-wiązek rozwaĪenia interesu stron przez sąd. Z uwagi na postano-winnoĞü uwzglĊdnienia interesu obu stron umowy, nie moĪna przeprowadziü waloryzacji w sposób, który obciąĪałby kosztem istotnej zmiany siły nabywczej tylko jedną ze stron. W orzecznictwie Sądu NajwyĪszego jest utrwalone juĪ stanowisko, zgodnie z którym nominalne sumy składek uiszczonych ubezpieczycielowi w ramach umowy ubezpieczenia rent odroczonych mogą byü waloryzowane na podstawie art. 3581 § 3 k.c.27. JeĪeli jednak ubezpieczony (strona słabsza) zgła-sza Īądanie podwyĪszenia naleĪnych jej ĞwiadczeĔ, sąd musi uwzglĊdniü intere-su obydwu stron, czyli równieĪ zakładu ubezpieczeĔ. Prawidłowa wykładnia art. 3581 § 3 k.c. nie pozwala zatem przerzucaü na ubezpieczonego ujemnych skut-ków inflacji, ale nie dopuszcza równieĪ wyniku preferującego nadmiernie ubez-pieczonego przez zasądzenie kwot, nie uwzglĊdniających realnej wysokoĞci sumy przez niego zainwestowanej w postaci składek28. Ubezpieczony jest pod-miotem słabszym i korzysta z gwarancji prawnych i ekonomicznych zasady realnoĞci ubezpieczenia. To ubezpieczyciel powinien wykazaü siĊ zabezpiecze-niem wypłacalnoĞci (kapitał gwarancyjny, pokrycie marginesu wypłacalnoĞci Ğrodkami własnymi, urealnienie składek), aby w razie nieprzewidzianych oko-licznoĞci, powodujących wzrost zobowiązaĔ ponad przewidywany poziom, ist-niały dodatkowe moĪliwoĞci realizacji zobowiązaĔ29. W związku z tym zakład
24
Por. Uchwała SN z dnia 10 kwietnia 1992 r…; Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia
19 grudnia 1996 r., I ACa 10/96, OSA w Lublinie 1998, nr 1; Wyrok SN z dnia 1 paĨdziernika
1997 r., I PKN 314/97, OSNAP 1998, nr 14, poz. 426.
25 Sąd NajwyĪszy przykładowo wymienił nastĊpujące kryteria waloryzacji: wskaĨnik zmiany
cen, kosztów utrzymania, zmiany stopy oprocentowania kredytów i wkładów bankowych, ceny złota i kursy dewiz, wysokoĞü najniĪszego lub przeciĊtnego wynagrodzenia za pracĊ, wartoĞü ĞwiadczeĔ emerytalnych i inne podobne fakty, mogące stanowiü punkt odniesienia do obserwacji zachodzących w skali kraju zmian w sferze gospodarczej, por. Uchwała SN z dnia 9 kwietnia
1992 r., III CZP 32/92, OSNCA 1992, nr 11, poz. 194.
26 Z uzasadnienia do Wyroku SN z dnia 23 listopada 1993 r., III CRN 46/93, OSNC 1994,
nr 4, poz. 93.
27
Por. UchwałĊ SN (7) z dnia 10 kwietnia 1992 r…; UchwałĊ SN z dnia 24 stycznia
1996 r…, poz. 78; Wyrok SN z dnia 19 stycznia 1999 r...; Wyrok SN z dnia 17 maja 2000 r.,
I CKN 720/98, LEX nr 50838.
28
Por. Wyrok SN z dnia 17 maja 2000 r...
29
J. M o n k i e w i c z (red.), Podstawy ubezpieczeĔ. Tom I Mechanizmy i funkcje, Wydawnic-two Poltex, Warszawa 2000, s. 60 i nast.
ubezpieczeĔ jako podmiot profesjonalny moĪe ponosiü wiĊkszy koszt zmiany siły nabywczej pieniądza.
5. DOPUSZCZALNOĝû WALORYZOWANIA ĝWIADCZEē SPEŁNIONYCH
Zgodnie z art. 3581 § 1 k. c. zapłata kwoty nominalnej stanowi jedynie speł-nienie Ğwiadczenia. Zachowanie takie nie jest jednak równoznaczne z wykona-niem zobowiązania, poniewaĪ obok spełnienia Ğwiadczenia konieczne jest za-spokojenie wierzyciela. Wykonanie zobowiązania przez dłuĪnika powinno byü zgodne ze społeczno-gospodarczym celem zobowiązania oraz zasadami współ-Īycia społecznego, a takĪe ewentualnie ustalonymi zwyczajami (z art. 354 § 1 k. c.). W orzecznictwie SN jest utrwalony pogląd dopuszczający waloryzacjĊ ĞwiadczeĔ juĪ spełnionych w sytuacji, gdy wierzyciel przyjmując Ğwiadczenie zastrzegł, Īe traktuje je jako czĊĞciowe jedynie wykonanie zobowiązania30. Spełnienie Ğwiadczenia w kwocie nominalnej nie zaspokaja interesu wierzyciela, wiĊc nie jest prawidłowym wykonaniem zobowiązania oraz Īe zapłata ma cha-rakter umowny, wiĊc brak dorozumianej choüby zgody wierzyciela przesądza o tym, Īe zobowiązanie nie wygasa. JeĪeli wierzyciel odmówi przyjĊcia Ğwiad-czenia w nominalnej wysokoĞci, albo oĞwiadczy, Īe wprawdzie je przyjmuje, ale tylko na zaspokojenie czĊĞci zobowiązania, bo uwaĪa, iĪ winno ono byü zwalo-ryzowane, to zobowiązanie nie wygasa. Wierzyciel nie ma obowiązku składania jakichkolwiek oĞwiadczeĔ, z których wynikałoby, Īe przyjmuje zapłatĊ sumy nominalnej na zaspokojenie wierzytelnoĞci. Tylko wówczas, gdy zamierza sko-rzystaü z moĪliwoĞci Īądania waloryzacji Ğwiadczenia pieniĊĪnego, powinien daü temu wyraz31. Wierzyciel moĪe siĊ domagaü zmiany wysokoĞci Ğwiadcze-nia, gdyĪ w razie zmiany siły nabywczej pieniądza powstaje „swoisty stan walo-ryzacyjnoĞci, w którego ramach wierzyciel uzyskuje moĪnoĞü wytoczenia po-wództwa z art. 3581 § 3 k. c.”32.
Niejednoznaczna staje siĊ wówczas sytuacja dłuĪnika, który nie moĪe wy-wiązaü siĊ ze swego obowiązku i nie jest pewny swojej sytuacji prawnej i eko-nomicznej, jeĞli tylko przy spełnianiu Ğwiadczenia wierzyciel dał wyraz swemu niezadowoleniu co do wysokoĞci zaoferowanej mu kwoty33. DłuĪnik moĪe,
30
M. in. Uchwała SN z dnia 20 marca 1992 r., III CZP 14/93, OSP 1993, nr 6, poz. 118;
Uchwała SN z dnia 23 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92, OSNC 1992, nr 9, poz. 166; por. równieĪ
T. W i Ğ n i e w s k i [w:] G. B i e n i e k (red.), Komentarz do KC. KsiĊga III, t. 1, LexisNexis, War-szawa 2005, s. 56 i nast.
31
E. S k o w r o Ĕ s k a, Notatka do wyroku SN z 4 sierpnia 1994, (I PRN 49/94), „Przegląd Sądowy” 1995, nr 7–8, s. 131.
32
T. W i Ğ n i e w s k i, W sprawie interpretacji art. 3581§3 k. c., „Przegląd Sądowy” 1992, nr 3, s. 25.
33
W. R o b a c z y Ĕ s k i, Tendencje waloryzacyjne w orzecznictwie Sądu NajwyĪszego, „Prze-gląd Sądowy” 1994, nr 1, s. 38.
w myĞl art. 486 k. c., skorzystaü z prawa złoĪenia Ğwiadczenia do depozytu są-dowego. Takie zachowanie dłuĪnika wobec zwłoki wierzyciela w przyjĊciu Ğwiadczenia w nominalnej wysokoĞci bĊdzie prowadziło do umorzenia długu34
. Z kolei Sąd NajwyĪszy stoi na stanowisku, iĪ spełnienie Ğwiadczenia w kwocie nominalnej stanowi wykonanie zobowiązania i powoduje jego wygaĞniĊcie. Natomiast zmiana wysokoĞci Ğwiadczenia mimo jego spełnienia w kwocie no-minalnej jest moĪliwa tylko wówczas, gdy z zachowania wierzyciela wynika, Īe nie traktował spełnienia Ğwiadczenia za równoznaczne z wykonaniem zobowią-zania. MoĪliwoĞü waloryzacji Ğwiadczenia przyjĊtego przez wierzyciela z za-strzeĪeniem, Īe traktuje je jedynie jako czĊĞciowe wykonanie zobowiązania została potwierdzona przez Sąd NajwyĪszy w innych orzeczeniach35.
Zasadniczo Sąd wykluczył stosowanie art. 3581 § 3 k. c. do ĞwiadczeĔ speł-nionych, co spotkało siĊ z aprobatą doktryny36. Z drugiej jednak strony stwier-dził, Īe spełnienie Ğwiadczenia pieniĊĪnego w nominalnej wysokoĞci nie zawsze stanowi właĞciwe wykonanie zobowiązania (art. 354 k. c.) i nie zawsze powodu-je wygaĞniĊcie zobowiązania.
W literaturze prezentuje siĊ stanowisko odmienne37. Wskazuje siĊ na wio-dące znaczenie art. 354 § 1 k. c., według którego zobowiązanie powinno byü spełnione zgodnie z jego treĞcią, a ta, do czasu wydania wyroku w przedmiocie waloryzacji dotyczy kwoty nominalnej, podnosi siĊ zasadĊ nominalizmu, od której bezsprzecznie art. 3581 § 3 k.c. jest przecieĪ wyjątkiem; oraz konstytu-tywny charakter wyroku waloryzacyjnego. Wierzyciel nie moĪe przyjmowaü Ğwiadczenia bez Īadnych zastrzeĪeĔ, a dopiero póĨniej domagaü siĊ jego walo-ryzacji. Odmienne zapatrywanie musi prowadziü do wniosku, Īe w prawie pol-skim zobowiązanie nigdy nie wygasa definitywnie. W przepisie art. 3581 § 3 k. c. nie ma wzmianki o jakimkolwiek czasowym ograniczeniu uprawnieĔ wie-rzyciela. Wobec tego wierzyciel zawsze mógłby domagaü siĊ waloryzacji z po-wołaniem siĊ na to, Īe jego uzasadnione interesy nie zostały zaspokojone. Dlate-go z przepisu art. 3581 § 3 k. c. nie moĪna wyprowadzaü wniosku, Īe jest do-puszczalne Īądanie waloryzacji juĪ po spełnieniu Ğwiadczenia przez dłuĪnika38. NaleĪy mieü na uwadze argumenty słusznoĞciowe i uwzglĊdniü wspomnianą juĪ
34
Z. B i d z i Ĕ s k i, Art. 3581 kodeksu cywilnego w orzecznictwie Sądu NajwyĪszego, „Kwar-talnik Prawa Prywatnego” 1996, nr 1, s. 58.
35
Por. Uchwała SN z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92, OSNCA 1992, nr 9, poz. 166;
Uchwała z dnia 7 maja 1996 r., II CRN 52/96, „Prokuratura i Prawo” 1996, nr 9, s. 42; Wyrok z dnia
22 grudnia 2000 r., II CKN 358/00, LEX nr 52545; Wyrok z dnia 9 listopada 2000 r., II CKN
340/00, LEX nr 52612; Wyrok z dnia 28 stycznia 2004 r., IV CK 425/02, LEX nr 175935; nieco odmiennie: Wyrok SN z dnia 28 wrzeĞnia 1993 r., I CRN 74/93, OSNCP 1994, nr 7–8, poz. 162.
36
E. S k o w r o Ĕ s k a, Notatka…, op. cit., s. 132.
37
Por. P. M a c h n i k o w s k i, op. cit.; W. R o b a c z y Ĕ s k i, Tendencje waloryzacyjne..., op. cit., s. 36 i nast.; Z. B i d z i Ĕ s k i, op. cit., s. 58 i nast.
38
A. S z p u n a r, Waloryzacja ĞwiadczeĔ ubezpieczeniowych, [w:] A. W ą s i e w i c z (red.),
Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, t. 3, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1997,
specyfikĊ zobowiązaĔ z płaszczyzny ubezpieczeĔ osobowych oraz społeczne oczekiwania związane z zapewnieniem ochrony ubezpieczeniowej. Ponadto naleĪy zwaĪyü, Īe konstrukcja waloryzacji sądowej ma charakter wyjątkowy i jej praktyczne zastosowanie jest uzaleĪnione od spełnienia wymaganych praw-nie warunków.39.
W Wyroku z dnia 14 listopada 1995 r…40 Sąd NajwyĪszy uznał, Īe wezwa-nie przez ubezpieczyciela do podjĊcia sumy ubezpieczenia, która w oczywisty sposób nie odpowiada celowi, dla jakiego umowa została zawarta oraz jednocze-Ğnie nieuprzedzenie ubezpieczonego o moĪliwoĞci utraty Īądania opartego na treĞci art. 3581 § 3 k. c. w razie przyjĊcia sumy ubezpieczenia bez zastrzeĪeĔ, nie moĪe byü uznane za wykonanie zobowiązania zgodnie z jego celem społeczno--gospodarczym, zasadami współĪycia społecznego i ustalonymi zwyczajami. Taki kierunek wykładni wydaje siĊ prawidłowy, zwłaszcza Īe nie moĪna abstra-howaü od praktycznych aspektów umowy ubezpieczenia, który stronom zwykle przyĞwieca przy zawieraniu umów. Otrzymywana przez ubezpieczonego renta musi mieü wymierną ekonomicznie wartoĞü, co najmniej zbliĪoną do pierwotnie przez strony zakładanej. Za takim rozwiązaniem zdecydowanie przemawia uza-sadniony i zasługujący na udzielenie mu priorytetu interes ubezpieczonego, a wzgląd na zasady współĪycia społecznego ten punkt widzenia dodatkowo umacnia. Interes pozwanego zakładu powinien ustąpiü przed interesem ubezpie-czonego z uwagi na znaczną dysproporcjĊ moĪliwoĞci finansowych stron41. W sytuacji, gdyby składki wnoszone przez ubezpieczonych nie podlegały walo-ryzacji, zakłady ubezpieczeĔ mogłyby podnosiü zarzut, Īe po ich stronie brak „finansowych moĪliwoĞci dokonania «indeksacji» umówionych ĞwiadczeĔ w sposób powszechnie zadowalający”42.
6. KWESTIA WIELOKROTNEJ WALORYZACJI ĝWIADCZEē Z UBEZPIECZEē OSOBOWYCH
Znaczenie rozwaĪanego zagadnienia na gruncie ubezpieczenia osobowego jest istotne z uwagi na długotrwałoĞü umów ubezpieczeniowych – dystans cza-sowy, jaki dzieli nawiązanie stosunku ubezpieczenia i jego realizacjĊ zazwyczaj jest wieloletni. Stąd mogą zachodziü okolicznoĞci powodujące poszukiwanie
39 Por. T. D y b o w s k i, A. P y r z y Ĕ s k a [w:] E. Ł Ċ t o w s k a (red.), System prawa
prywat-nego, Prawo zobowiązaĔ – czeĞü ogólna, t. 5, Wydawnictwo C. H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2006, s. 240–241.
40
Wyrok SN z dnia 14 listopada 1995 r., II CRN 142/95, „Prokuratura i Prawo” 1996, nr 2– 3, poz. 45.
41
Z Wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 23 lutego 1994 r., I ACr 34/94, „Wokan-da” 1994, nr 10, s. 53.
42
moĪliwoĞci ponownej waloryzacji zrealizowanych juĪ ĞwiadczeĔ43. W orzecz-nictwie sądowym słusznie przyjĊto44, Īe zmiana wysokoĞci Ğwiadczenia pieniĊĪ-nego, płatnego okresowo (renta odroczona czy natychmiast płatna), dokonana przez sąd na podstawie art. 3581 § 3 k. c., nie moĪe polegaü na ustaleniu tego Ğwiadczenia w postaci ułamka lub procentu innego Ğwiadczenia okresowego (np. Ğredniej emerytury pracowniczej); taka konstrukcja zakłada bowiem stałą walo-ryzacjĊ na przyszłoĞü, czego nie przewiduje art. 3581 § 3 k.c. Zmiana wysokoĞci Ğwiadczenia pieniĊĪnego wypłacanego jednorazowo kwotowo na Ğwiadczenie wypłacane okresowo, oznacza tylko tyle, Īe zachowując jego istotĊ, sąd okreĞla inną kwotĊ w sposób konkretny. Nie spełnia tego wymagania okreĞlenie wyso-koĞci renty w sposób poĞredni poprzez odniesienie np. do procentu Ğredniej emerytury z ubezpieczenia społecznego albo procentu do minimalnego wyna-grodzenia. Art. 3581 § 3 k. c. nie przewiduje ułamkowej lub procentowej walo-ryzacji. Przeciwne stanowisko oznaczałoby w istocie, Īe kaĪdy wzrost emerytu-ry pracowniczej z ubezpieczenia społecznego lub Ğredniego wynagrodzenia po-woduje automatycznie waloryzacjĊ renty odroczonej lub natychmiast płatnej.
NaleĪy jednakĪe odnotowaü UchwałĊ z dnia 21 paĨdziernika 1994 r…45, w której Sąd NajwyĪszy dopuĞcił moĪliwoĞü wielokrotnej waloryzacji Ğwiad-czenia, przyjmując, Īe „zmiana wysokoĞci Ğwiadczenia pieniĊĪnego płatnego okresowo (renta odroczona lub natychmiast płatna), dokonana przez Sąd na pod-stawie art. 3581 § 3 k.c. nie wyklucza moĪliwoĞci ponownej waloryzacji Ğwiad-czenia w razie póĨniejszej istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza”. Słusznie zauwaĪono w uzasadnieniu, Īe zachodzi tu potrzeba rozstrzygniĊcia kolizji dwóch rozbieĪnych dąĪeĔ: z jednej strony do maksymalnego bezpieczeĔstwa prawnego, z drugiej zaĞ do maksymalnej elastycznoĞci decyzji organów stosują-cych prawo, pozwalającej znajdowaü rozwiązania szczegółowe, najbardziej ade-kwatne w danej sytuacji. Sąd NajwyĪszy stwierdził, Īe wielokrotna waloryzacja dotyczy tylko Ğwiadczenia pieniĊĪnego wypłacanego okresowo, natomiast do Ğwiadczenia pieniĊĪnego płatnego jednorazowo „naleĪałoby podejĞü odmien-nie”. Decydujące znaczenie ma tutaj kwestia „istotnoĞci” zmiany siły nabywczej pieniądza, która otwiera swoisty „stan waloryzacyjnoĞci”. Zaistnienie tego stanu w trakcie płatnoĞci renty ustalonej przez ubezpieczyciela uzasadniaü moĪe inge-rencjĊ sądu (jeĞli strony nie dojdą do porozumienia co do jej wysokoĞci), polega-jącą na dokonaniu zmiany wysokoĞci Ğwiadczenia. Skoro Ğwiadczenie tak okre-Ğlone, z istoty swej płacone okresowo, moĪe byü spełniane przez dłuĪszy czas, to nie moĪna wykluczyü wystąpienia ponownie „stanu waloryzacyjnoĞci” jako efektu „istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza”. Kwestia przedziału czasowe-go nie ma tutaj znaczenia, najwaĪniejsza jest ocena, czy nastąpiła istotna zmiana
43
A. N e r k a, op. cit., s. 87.
44
Wyrok SN z dnia 23 listopada 1993 r...
45
siły nabywczej pieniądza, bowiem od tego zaleĪy moĪliwoĞü dokonania walory-zacji, równieĪ ponownej i wielokrotnej46.
7. UWAGI KONCOWE
Na zakoĔczenie trzeba stwierdziü, Īe spełnienie Ğwiadczenia z umowy ubezpieczenia jest uzaleĪnione od realizacji przewidzianego zdarzenia losowe-go. Ubezpieczyciel pobiera składkĊ, którą oblicza w stosunku do sumy ubezpie-czenia i która tylko w skali wielkich liczb i ryzyka ubezpieczeniowego zapewnia mu gromadzenie funduszu ubezpieczeniowego i wypłacalnoĞü. Składka nie jest ekwiwalentem Ğwiadczenia i taka jej rola wynika z charakteru i celu umowy ubezpieczeniowej. W tym kontekĞcie równieĪ ubezpieczający musi uwzglĊdniü swoje moĪliwoĞci finansowe przy ustalaniu wysokoĞci sumy ubezpieczenia, od której zaleĪy przecieĪ wielkoĞü płaconej przez niego składki. Ale jako strona nieprofesjonalna moĪe liczyü na waloryzacjĊ naleĪnego mu Ğwiadczenia w razie wystąpienia istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza, zwłaszcza Īe prawo stwa-rza taką moĪliwoĞü.
Oceniając moĪliwoĞü stosowania waloryzacji sadowej w stosunkach ubez-pieczeniowych naleĪy wskazaü na jej zadania – pełni bowiem rolĊ zabezpiecza-jącą interesy stron stosunków zobowiązaniowych. Mechanizm ten ma za zadanie równowaĪenie skutków inflacji (lub deflacji) w zamiarze gwarantowania reali-zacji interesów obu stron stosunku obligacyjnego. Wysiłki judykatury zmierzają do utrzymania stosowania art. 3581 § 3 k. c. w rozsądnych granicach. W konse-kwencji orzecznictwo zdołało zakreĞliü pewne doĞü sprecyzowane granice ko-rzystania z waloryzacji sądowej na płaszczyĨnie ubezpieczenia osobowego. Najistotniejsze ograniczenia zawiera sam przepis zawĊĪający pole działania do zobowiązaĔ pieniĊĪnych sensu stricto oraz zobowiązaĔ o charakterze cywil-no-prawnym. Jednak jako typowy przepis prawa sĊdziowskiego, nie zawiera on dokładnych i wyczerpująco ustalonych kryteriów stosowania waloryzacji sądo-wej, te bowiem zaleĪą od rodzaju i okolicznoĞci konkretnej sprawy.
Arleta Nerka
APPLICABILITY OF ART. 3581 § 3 OF THE CIVIL CODE TO PERSONAL INSURANCE
The article analyses the admissibility of the court revaluation of payments made under personal insurance with respect to judicial practice and scientific opinions.
46
Krytycznie A. S z p u n a r, Glosa do cytowanego orzeczenia, OSP 1995, nr 2, poz. 37; aprobująco Z. B i d z i Ĕ s k i, op. cit., s. 61.
Article 3581 § 3 of the Civil Code47 allows a court of law to intervene in a contract or issue a relevant ruling, if the purchasing power of the currency changed significantly after the contractual obligation arose. To this end, a court of law has to assess the „significance” of the change and specify the measure to be used for revaluing a claim, if necessary. Besides, it should weigh the interest of both parties in each case, respecting the principles of community life.
Within the area of insurance relations, court revaluation aims to compensate for inflation (deflation), thus protecting the interests of both contractual parties. The contractual parties in the insurance industry are insurance companies specialised in selling insurance policies on a mass scale and consumers, i.e. individuals in need of special protection.
Court practice allows the revaluation of payments made under personal insurance (especially dowry insurance and deferred annuities). The admissibility of revaluing payments that have already been made and of multiple revaluations raises some doubts, though.
Key words: insurance, personal insurance, court revaluation, inflation, insurance companies.
47
Act of 23 April 1964 – Civil Code, DzU 1964, No. 16, item. 93 with subsequent amend-ments.
