A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA O E C O N O M IC A 158, 2002
W ie sła w a W lo d a r c z y k -G u z e k *
INKASO D O K U M E N T O W E JAKO U W A R U N K O W A N A FO RM A PŁA TN O ŚC I W H A N D L U Z A G R A N IC ZN Y M
W han d lu zagranicznym odległość dzieląca k o n tra h e n tó w o ra z czas p o trze b n y d la realizacji tran sa k cji w pływ a d o d a tk o w o n a p o w staw a n ie ryzyka z a ró w n o d la e k sp o rte ra , k tó ry wysyła to w a r najczęściej przed otrzym aniem zapłaty, jak i dla im p o rtera, k tó ry z kolei uiszcza zap łatę za me d ostarczo n y jeszcze tow ar. P ra k ty k a w ykształciła różne fo rm y zap łat, k tó re ogólnie rzecz biorąc podzielić m o żn a na uwarunkowane i nie uwarun kowane. W p rzy padku nie u w arunkow anych spo sob ów za p łat im p o rter, zlecając bankow i d o k o n an ie płatności na rzecz beneficjenta, nie uzależnia jej od w ykon ania określonego św iadczenia. D o tych form płatn ości należą np. polecenia w ypłaty, czeki. Jeżeli je d n a k d o k o n a n ie zapłaty zw iązane jest z pewnym świadczeniem eksportera, to m ów im y wówczas o u w arunkow anych sposobach zapłaty. N ależą do nich szeroko stosow ane w h and lu zagranicznym inkaso d o k u m en to w e i akredytyw a d o k u m e n to w a 1. Z a p ła ta n astęp u je za d o k u m e n ty re p rezen tu jące to w ar, a więc tak ie, k tó re sta n o w ią d ow ód w ysłania to w aru do odbiorcy, a jednocześnie d ają p raw o do w ejścia w p o siadanie tow aru.
W celu zapew nienia jednolitej interpretacji term in ów dotyczących inkasa, a także ustalenia jednolitej p ra k ty k i o ra z zasad p o stęp o w a n ia w m iędzy narodow ych operacjach bankow ych, M ięd zy n aro d o w a Iz b a H a n d lo w a w P a ryżu o p ra c o w a ła w 1956 r. Jednolite zasady dotyczące inkasa2, k tó re w późniejszych latach trzy k ro tn ie now elizow ała (1967, 1978 i 1995). O becnie obow iązująca w ersja weszła w życie 1 stycznia 1996, a zo stała o p u b lik o w an a
* D r, starszy wykładowca w Zakładzie Finansów i H andlu M iędzynarodow ego UL. 1 W. W ł o d a r c z y k - G u z e k , Akredytywa dokumentowa ja ko uwarunkowana form a płatności IV handlu zagranicznym, [w:] Finanse w gospodarce rynkowej - wybrane zagadnienia, Wyższa Szkoła Finansów, Bankowości i Ubezpieczeń im. Prof. J. Chechlińskiego, Ł ódź 1999, s. 175-198.
w broszurze M iędzynarodow ej Izby H andlow ej nr 5223. W praw dzie nie jest to konw encja m iędzynarodow a, niemniej jed n ak zasady te zostały przyjęte i są pow szechnie stosow ane przez banki. Nie w yklucza to oczywiście, że określone spraw y m ogą być uregulow ane w zleceniu inkasow ym w sposób odm ienny, niż one przew idują. W zw iązku z tym regułą jest, że b anki m ają obow iązek p rzestrzegania w arunków zlecenia, a d o p iero gdy jak iś przypadek nie jest w zleceniu w yraźnie u n orm ow any, stosuje się jednolite zasady'.
W zw iązku z powyższym, celem niniejszego arty k u łu jest p ró b a p rzed staw ienia jednej z uw arunkow anych form płatności, a m ianow icie inkasa dokum entow ego. O pracow anie zostało podzielone n a trzy części. W pierwszej w pro w adza się pojęcie i rodzaje inkasa, a także stro ny w ystępujące w tej form ie zapłaty. Część d ru g a prezentuje przebieg in k asa doku m ento w eg o. N a to m iast o statn ia, będąca jednocześnie po dsum ow aniem arty k u łu , zw raca uwagę na korzyści i niedogodności dla ek sp o rte ra i im p o rtera tow arzyszące tej form ie płatności. Ze względu na objętość arty k u łu celow o rezygnuje się z szerszej ch arakterystyki d o k u m en tó w w ystępujących w inkasie d o k u m e n tow ym .
1. P O JĘ C IE I R O D Z A JE INKASA D O K U M EN TO W EG O
Przez um owę inkasa bankow ego bank zobow iązuje się wobec zleceniodaw cy w ydać w skazanej osobie trzeciej przedm iot in kasa p o p o b ra n iu od niej określonej sum y pieniężnej, b ąd ź też po spełnieniu innego w yszczególnionego przez zleceniodaw cę świadczenia. T o inne świadczenie najczęściej oznacza dostarczenie bankow i ustalonych przez strony zabezpieczeń zapłaty n a rzecz zleceniodaw cy, takich ja k weksel własny, gw arancja b an k o w a czy akcept weksla trasow anego. W przyp ad k u płatności za p om ocą in kasa d o k u m e n tow ego w ystępują najczęściej cztery podm ioty:
podawca inkasa (zleceniodaw ca, eksp o rter) - przygotow uje d o k u m en ty i przekazuje je do b an k u w raz ze zleceniem inkasow ym ;
- bank podawcy - ban k , k tó rem u podaw ca pow ierza w ykonanie zlecenia inkasowego. Zwyczajowo jest to bank eksportera, który otrzym ane dokum enty przekazuje zgodnie z in strukcją ek sp o rte ra d o b an k u inkasującego w k raju im portera;
3 D. M a r c i n i a k - N e i d e r , Nowe regulacje Międzynarodowej Izby Handlowej w roz liczeniach międzynarodowych, [w:] Przedsiębiorstwo w otoczeniu międzynarodowym, J. Ś w i e r - k o c k i (red.), Uniwersytet Łódzki, Łódź 1996, s. 129-137.
4 D. M a r c i n i a k - N e i d e r , Płatności w handlu zagranicznym, Wydawnictwo Uniwersytetu G dańskiego, G dańsk 1996, s. 66.
- bank inkasujący - b a n k , k tó ry p o w iad a m ia p ła tn ik a o nadejściu d o k u m en tó w handlow ych i w zależności od instrukcji inkasow ej, wzywa go d o p rzekazania zapłaty, bądź d o za akceptow an ia traty ;
płatnik - im porter, który na podstaw ie prezentow anych m u dokum entów d o k o n u je zapłaty lub akceptu.
W praktyce bankow ej w ykształciły się różne rod zaje inkasa. B iorąc pod uwagę przedm iot inkasa m ożem y w yróżnić5:
inkaso proste albo finansowe, którego przedm iotem są d o k u m en ty finansow e, takie jak: weksle własne, czeki, weksle traso w an e czy kwity depozytow e, oraz
- inkaso dokumentowe, którego przedm iotem są:
a) doku m en ty handlow e w raz z dołączonym i d o k u m en tam i finansow ym i, b) w yłącznie doku m en ty handlow e stw ierdzające wysyłkę to w aró w na adres p łatn ik a inkasa.
W zależności od strony inicjującej transakcję sto sow ane są d w a rodzaje inkasa d okum entow ego, a m ianowicie:
inkaso eksportowe „nostro” - ro z p o czy n a p o ls k a firm a (p o d a w ca in k asa), k tó ra sk ład a w swoim b a n k u d o k u m e n ty w raz ze zleceniem inkasow ym . Zlecenie to w inno zaw ierać elem enty, z k tó ry ch ja sn o w ynikają instrukcje dla banku podaw cy;
inkaso importowe „loro” - operację rozpo czyn a firm a zagraniczna, k tó ra poprzez swój bank (bank podaw cy) przesyła d o k u m en ty do b an ku p łatn ik a, ten zaś po w iad am ia o tym swojego klien ta i wzywa go d o zapłaty. Inkaso rozpoczyna się dla banku polskiego z chw ilą o trzy m an ia d oku m en tó w z zagranicy w raz z listem przew odnim 6.
W transakcjach h an d lu zagranicznego przedm iotem um ów inkasow ych zaw ieranych przez przedsiębiorstw a h an d lu zagranicznego z bankiem są najczęściej d o k u m en ty reprezentujące tow ar, tzn. d o k u m en ty d ające ich posiadaczow i wyłączne praw o d o o trzy m a n ia to w aru lub stw ierdzające wysłanie to w aru pod adres w skazany przez nabyw cę i um ożliw iające dalsze d y sp o n o w a n ie to w arem . Z ate m p o p rz e d n ia z a s a d a „ to w a r - z a p ła ta ” z o sta ła z a stą p io n a bardziej elasty czną z a sad ą „ d o k u m e n ty - z a p ła ta ” . P ra k ty k a zna różne form y inkasa dokum entow ego.
Inkaso gotówkowe D /P 7 oznacza, że w ydanie d o k u m en tó w im p orterow i następuje tylko w zam ian za ich zapłatę. W ram ach tego in k asa m o g ą być składan e do ku m en ty w raz z tra tą p łatn ą za o kazaniem (at sight), lub bez traty . Należy podkreślić, że w ykupienie d ok u m en tó w p ow inno n astąp ić
5 B. Z b o i ń s к a, Rozliczenia międzynarodowych płatności handlu zagranicznego, Centrum D oskonalenia K adr H andlu Zagranicznego, W arszawa 1993, s. 39.
6 A. S ł a w i ń s k i , Studium Bankowości, Fundacja W arszawski Instytut Bankowości, W arszawa 1997, s. 150.
w ciągu 2 -3 dni od chwili zaw iadom ienia im p o rtera o nadejściu do k u m en tó w d o inkasa. T erm in ten jest na ogół przestrzegany, zw łaszcza w k rajach, w k tó ry ch inkaso jest szeroko stosow aną fo rm ą zapłaty. Jed n a k niektórzy im po rterzy wolą opóźnić przyjęcie d o k u m en tó w i d o k o n an ie płatności do czasu nadejścia tow aru, o ile strony k o n tra k tu uzgodniły, że d o k u m en ty pow inny być h o n o ro w an e „przy pierwszej prezentacji” . W celu uniknięcia takich opóźnień, d o zlecenia inkasow ego winny być w łączone odpow iednie klauzule zabezpieczające eksportera.
W inkasie gotów kow ym szczególnie k o rzy stn ą sp raw ą dla ek sp o rte ra jest m ożliw ość zastosow ania traty płatnej za okazaniem , bowiem w przy p ad k u , gdy im p o rter nie d o k o n a akceptu tra ty i nie zapłaci należności, istnieje m ożliw ość zap ro testo w an ia traty i w yegzekw ow ania należności w ram ach uproszczonej procedury sądowej zgodnie z praw em w ekslow ym . E w entualny p rotest jed n ak niekorzystnie wpływa n a opinię o im p orterze i podw aża wzajem ne zaufanie, co m oże m ieć dalsze reperkusje w postaci ograniczenia ek sp o rtu . In stru m en t protestu weksli jest ważny, ale trzeb a um iejętnie nim k ierow ać8.
Inkaso akceptacyjne D /A 9 jest inkasem term inow ym . W tym p rzy p ad k u ek sp o rte r nie otrzym uje natychm iastow ej zapłaty, lecz za ak ce p to w an ą tratę, sta n o w ią c ą zabezpieczenie zap łaty w o k reślo ny m term in ie od d a ty jej w ystaw ienia (after date) lub po jej o k azaniu (after sight) lub w ściśle oznaczonym d n iu 10. Jest to najczęściej stosow any sposób p ostęp o w an ia z d o k u m en tam i przy inkasie dokum entow y m . Im p o rter m oże dy sp o n o w ać to w arem zanim nastąp i płatność. E k sp o rter n ato m iast zgadzając się n a ciągnienie tra ty term inow ej n a im p o rtera, udziela m u w ten sp o só b kredytu kupieckiego, uzyskując zabezpieczenie płatności w postaci zaakceptow anej traty.
Inkaso gwarantowane, tzn. z gwarancją bankową, jest b ard zo k o rzy stn ą fo rm ą dla eksportera. Z najduje zastosow anie, gdy ek sp o rter p rag n ąc zab ez pieczyć się przed ryzykiem nieterm inow ego w ykupienia d o k u m en tó w przez im portera, żąda gw arancji bankow ej. Jeżeli im po rter nie w ykupi d o ku m entów złożonych d o inkasa, m usi je w ykupić b an k , k tó ry udzielił gw arancji za im p o rte ra ".
E k sp o rter pow inien otrzym ać gw arancję b ank ow ą przed w ysyłką tow aru i w p orozum ieniu z w łasnym bankiem przeanalizow ać jej treść pod k ątem zgodności z k o n trak te m o raz praw idłow ości sfo rm ułow ania zo bo w iązania b a n k u udzielającego gw arancji. W p rz y p a d k u jak ic h k o lw ie k niejasności
* B. Z b o i ń s k a , op. cit., s. 43. 9 Ang. documents against acceptance.
10 I. H e r o p o l i t a ń s k a , Weksel w obrocie gospodarczym, Twigger, W arszawa 1991, s. 79. 11 W. L. J a w o r s k i , Z. K r z y ż k i e w i c z , В. K o s i ń s k i , Banki rynek operacje polityka, Poltext, W arszawa 1994, s. 172.
należy żądać naniesienia zm ian do w arunków gwarancji. Inkaso gw arantow ane jest w istocie fo rm ą pośredn ią m iędzy inkasem a akred ytyw ą d o k u m en to w ą, gdyż w obu przypadkach występuje zobow iązanie ban ku do zapłaty należności eksporterow i. Nie jest ono szerzej stosow ane w p rak tyce, poniew aż jest kosztow ne i m niej w ygodne niż ak red y ty w a12.
Inkaso z akceptem - m a m iejsce w tedy, gdy w ydanie d o k u m en tó w następuje w zam ian za zapłatę tra ty term inow ej, w ra m ach udzielonego kredytu. W takim przypadku stosuje się określenie tej form y in k asa ja k o O /P - d o k u m en ty w zam ian za zapłatę. Bank inkasujący p rezentuje im p o r terow i tratę term inow ą, k tó ra po zaak ceptow aniu p ozo staje w raz z innym i dokum entam i handlow ym i w tym bank u aż d o term inu płatności. W praktyce im porterzy nie godzą się n a przetrzym yw anie d o k u m en tó w przez b an k do chw ili w ykupienia tra ty , poniew aż byłaby to zby t k o sz to w n a o p e ra c ja zw iązana np. ze składow aniem to w aru , obciążająca k o n to im p o rtera . T en typ inkasa m oże być stosow any, jeżeli term in zapłaty tra ty jest krótszy niż trw a tra n sp o rt to w aró w 13.
P o n ad to w ystępują rów nież szczególne rodzaje in k asa dok u m en to w eg o , tzw. inkasa z przyspieszonym trybem p o b ieran ia należności, stosow ane m iędzy krajam i blisko siebie położonym i, gdzie to w a r ek sp o rto w an y m oże nadejść d o k raju przeznaczenia wcześniej niż przesyłane n o rm a ln ą d ro g ą d o k u m en ty handlow e zw iązane z realizow aną tran sak cją.
Inkaso przy użyciu poczty kapitańskiej po w stało dla p o trze b inkasa w eksporcie d ro g ą m orską. Zlecenie inkasow e w raz z d o k u m en tam i przy gotow anym i przez ek sp o rte ra o ra z zleceniem spedycyjnym , polecającym wysyłkę doku m entów pocztą k ap itańską, przesyła się d o sp ed y to ra w p o rtach polskich w celu uzupełnienia i dalszej ekspedycji. S ped yto r, po załado w an iu to w aru na statek, uzyskuje konosam enty i inne sp o rząd zo n e w porcie d o k u m en ty , k tó re dołącza do zlecenia inkasow ego, adresu jąc cały p akiet na zagraniczny ban k inkasujący. K om plet d o k u m en tó w w raz ze zleceniem inkasow ym w ręcza k ap itan o w i sta tk u . W po rcie p rzezn aczen ia k a p ita n przekazuje dokum enty w skazanem u bankow i inkasującem u, k tó ry pow iadam ia im p o rtera o inkasie i wzywa d o zapłaty lub ak cep tu traty . D zięki tak iem u trybow i, bank otrzym uje doku m en ty n atychm iast po przybyciu statk u do p o rtu p rzeznaczenia. T a k ż e im p o rte r m oże, po w yp ełn ien iu w a ru n k ó w inkasa, o d eb rać niezw łocznie tow ar, unikając w ten sp o sób d o d atk o w y c h kosztów . Przyspieszony jest rów nież wpływ w alut obcych d o Polski, a ek s p o rter unika sporów z im porterem z pow od u zbyt późnego o trzy m an ia przez niego d okum entów .
12 A. S ł a w i ń s k i , op. cit., s. 291.
13 B. A n d r z e j u k , Operacje dokumentowe w handlu zagranicznym - Inkaso dokumentowe, Twigger, W arszawa 1992, s. 13.
Sailing telegram polega n a tym , że im p o rte r d o k o n u je z a p ła ty po otrzym aniu telegraficznego zaw iadom ienia od k ap itan a statk u o przypłynięciu statk u z określonym ładunkiem . Jest to fo rm a zapłaty często sto sow ana przy eksporcie tow arów m asow ych d ro g ą m o rsk ą.
Inkaso spedytorskie - ten typ inkasa realizow any bez pośrednictw a bank ów znajduje najczęściej zastosow anie przy wysyłkach to w aró w d ro g ą lądową. Polega na tym, że spedytor ek sp o rtera przekazuje zlecenie spedycyjne z poleceniem zaw arcia um ow y ze spedytorem zagranicznym w spraw ie realizacji operacji inkasowej. D okum enty przewozowe, fa k tu ra w raz z innym i w ym aganym i dokum entam i adresow ane są n a sp ed y to ra zagranicznego, k tó ry po przybyciu przesyłki n atychm iast p o w iadam ia o tym im p o rtera, żądając w płaty d o b an k u na rzecz ek sp o rte ra sum y należności, wym ienionej w fakturze. T o w a r zostaje w ydany przez sp ed y to ra im p ortero w i po prze dłożeniu przez niego dow odu w płaty do b anku. Po d o k o n a n iu zapłaty spedy to r zagraniczny zaw iadam ia o tym telegraficznie e k sp o rte ra o ra z jego sp e d y to ra 14.
Inkaso г instrukcją telegraficzną polega n a tym , że na zlecenie ek sp o rte ra jeg o bank telegraficznie zaw iadam ia bank im p o rtera o wysłaniu to w aru oraz wzywa go d o za in k a so w an ia należnej kw oty od im p o rte ra , po d adres którego tow ar został wysłany. D okum enty tow arow e wysyłane są bezpośrednio d o im p o rtera , a nie d o jego banku.
2. PR ZEB IEG INKASA D O K UM EN TO W EG O
In k aso doku m en to w e ja k o fo rm a zapłaty w inno być przede wszystkim stosow ane w transakcjach h andlu zagranicznego zaw ieranych m iędzy k o n trah e n tam i m ającym i do siebie zaufanie. W przeciw nym razie ek sp o rte r winien w ynegocjow ać od im p o rtera bardziej korzystne dla siebie w arunki płatności, np. akredytyw ę dok u m en to w ą. A jeśli to nie jest m ożliw e i inkaso m usi być zaakceptow ane w danym kontrak cie ja k o sposób zapłaty , należy zadbać o zabezpieczenia na w ypadek niew ykupienia d o k u m en tó w przez nabyw cę. Jest rzeczą niezbędną, aby zapew nić opiekę n ad tow arem w razie odm ow y zapłaty za doku m en ty lub zwłoki w ich w ykupieniu. W praw idłow o ustaw ionej operacji inkasow ej sprzedaw ca pow inien także zabezpieczyć sobie m ożliw ość sp rzedania nie podjętego to w aru innem u nabyw cy. W razie zan ied b an ia tych środków bezpieczeństw a, ek sp o rte r staw ia się od razu w pozycji słabszego p a rtn e ra w obec nabyw cy. N ab yw ca bow iem , o rien tu jąc się, iż jego p artn e r nie m a m ożliwości zapew nienia opieki n ad to w arem lub
14 A. R y m a r c z y k (red.), Handel zagraniczny, organizacja, technika, Państwowe W ydaw nictwo Ekonomiczne, W arszawa 1997, s. 157.
sprzedania go innem u odbiorcy, m oże celowo opóźniać przyjęcie d okum entów w celu uzyskania dodatk o w y ch profitów , np. o bniżenia ceny nabyw anego tow aru .
D o b re przygotow anie transakcji inkasow ej obejm uje rów nież znajom ość w arunków i kosztów składow ania tow aru w miejscu przeznaczenia, przepisów celnych, a także czasu, w ciągu k tórego to w ar m oże przebyw ać w strefie w olnocłow ej, czy w ogóle n a składach. P osiad anie tych inform acji jest bard zo istotne dla ek sp o rte ra ze względu n a to, iż p o pew nym czasie koszty składow ania m o g ą osiągnąć w artość tow aru, a naw et ją przewyższyć, o raz z uwagi n a fa k t, że to w a r nie p odjęty w ok reślo n y m term in ie ulega przepadkow i. Is to tn a jest rów nież znajom ość d o k u m en tó w , w ym aganych przez władze w k raju im p ortera. Brak pełnych inform acji w tym zakresie m oże spow odow ać co najm niej opóźnienia w w ykupieniu d ok u m en tó w . W sk azan a jest także znajom ość procedury dew izowej, k tó ra nie jest p o zbaw io na znaczenia dla szybkości zapłaty.
T erm iny dotyczące w ykupienia do k u m en tó w za gotów kę, b ąd ź zaak cep to w an ia tra ty lub też do starczen ia innego, przew idzianego k o n tra k te m , zabezpieczenia przyszłej zapłaty, k ształtu ją się zw yczajow o. Z a sa d a zapłaty za d o k u m en ty bez oczekiw ania n a nadejście to w a ru jest p rzestrzegana, przede wszystkim w E u ro p ie i A m eryce Północnej, a także w wielu krajach, których zwyczaje kształtow ały się pod wpływem o b ro tó w z E u ro p ą . Z asady tej nie należy rozum ieć w sensie natychm iastow ego w yk up u d o k u m en tó w z chw ilą o trzy m an ia aw iza o ich nadejściu, istnieją tu bow iem zwyczajowe okresy przysługujące nabyw cy na załatw ienie tej spraw y. N a to m ia st na całym niem al Bliskim W schodzie i w wielu k rajach A m eryki Łacińskiej istnieje zwyczaj h o n o ro w a n ia d o k u m en tó w d o p iero po nadejściu tow aru.
W tran sak cjach zabezpieczonych wekslam i należy pam iętać o tym , że w wielu krajach istnieją odchylenia od pow szechnie stosow anych prak ty k . T ak np. w niektórych państw ach nie istnieje instytucja p ro testu w ekslow ego, a w innych term iny sporząd zan ia p ro testu w ahają się znacznie. W wielu p rzypad kach p rotest wekslowy m usi być sp o rządzo ny n astęp nego d n ia po term inie płatno ści. W obec tak k ró tk ic h term in ó w is to tn ą kw estią d la sprzedawcy jest podanie w zleceniu inkasow ym właściwej instrukcji dotyczącej p ro te sto w a n ia lub n iep ro te sto w a n ia. B rak w yraźnego u sta le n ia w tym zakresie, za w arteg o w zleceniu inkasow ym , m o że sp o w o d o w a ć p ro te st w eksla wówczas, gdy z p u n k tu w idzenia sprzedaw cy nie jest on pożąd any , lub też n iedokonanie protestu wtedy, gdy sprzedaw ca u w aża p ro te st za niezbędny.
P łatn o ść za p o m o cą in k asa d o k u m en to w eg o p o w in n a być w yraźnie u zgodn iona w kontrakcie. K o n tra k t winien rów nież w yraźnie określać, jak ich d ok u m en tó w w ym aga się w celu uzyskania zap łaty , a w tran sak cjach kredytow ych w skazywać, czy w ydanie dok u m en tó w m a n astąp ić w zam ian
za zabezpieczenie zapłaty (akcept traty , udzielenie gw arancji itp.), czy też d o p iero za zapłatę. K o n tra k t pow inien rów nież ustalać, k tó ra ze stron ponosi koszty inkasa, względnie jak i jest udział poszczególnych k o n trah e n tó w w tych kosztach, np. m o żn a przyjąć, że k ażd a ze stron p o k ry w a koszty ban kow e w swoim kraju.
Schemat przebiegu inkasa dokum entowego
Ź r ó d ł o : B. A n d r z e j u k , Operacje dokumentowe w handlu zagranicznym - inkaso dokumentowe, Twigger, W arszawa 1994, s. 22
1 - um ow a kupna-sprzedaży, 2 - wysyłka tow aru, 3 - dokum enty wTaz ze zleceniem inkasowym, 4 - dokum enty i zlecenie inkasowe, 5 - prezentacja dokum entów , 6 - zapłata
lub akcept, 7 - przekazanie zapłaty lub akceptu, 8 - zapłata/akcept.
Schem at przedstaw ia uproszczony przebieg typow ej operacji w inkasie do k u m en to w y m 15.
1. E k sp o rte r i im p o rter zaw ierają k o n tra k t, w p ro w ad za ją c w aru n ek zapłaty w form ie in k asa dokum entow ego, przy czym o k re śla ją zarów no rodzaj inkasa, jak i dokum entów , jak ie winien przedstaw ić ekspo rter.
2. E k sp o rter wysyła to w ar pod adres w skazany przez im p o rtera , a sam grom adzi d o k u m en ty reprezentujące tow ar. K o m p let tych d o k u m en tó w zazwyczaj sk ład a się z fak tu ry , d o k u m en tu przew ozow ego o ra z d o k u m en tu ubezpieczeniowego. D okum enty te p o siadają niejednakow e znaczenie w sensie re p rez en to w an ia przez nie to w a ru . F a k tu r a zaw iera opis to w a ru , cenę je d n o stk o w ą i ogólną w artość dostaw y. Nie daje o n a p ra w a ro z p o rzą d zan ia tow arem , służy jedynie do jego identyfikacji. Spośród d o k u m en tó w przew o zow ych jedynie kon o sam en t m a znaczenie p apieru w artościow ego, który m oże być przeniesiony przez indos. W szystkie inne d o k u m en ty przew ozow e (d u p lik at kolejow ego listu przew ozow ego, lotniczy list przew ozow y, sam o chodow y list przew ozow y, k o n o sam en t żeglugi śródlądo w ej, czy pocztow y
15 M. P u ł a w s k i , Inkaso dokumentowe i akredytywa dokumentowa ja ko sposoby zapłat w obrotach zagranicznych, „H andel Zagraniczny” 1983, n r 1, s. 11.
list nadaw czy) są tylko d ow odam i w ysłania to w aru p od ad res im p o rtera, nic p rz ed staw iają n a to m ia st ty tu łu w łasności to w a ru . T a k ż e d o k u m e n t ubezpieczeniow y (polisa ubezpieczeniow a czy ce rty fik at ubezpieczeniow y) nie daje p raw a d y sp o n o w an ia tow arem , ro la jego o granicza się jedyn ie do cesji praw ubezpieczenia n a nabyw cę. P oza w ym ienionym i d o k u m en tam i podstaw ow ym i, czasem m o g ą być w ym agane d o k u m en ty d o d atk o w e , takie ja k np. św iadectw o zdrow ia, zaśw iadczenie stan daryzacyjn e, św iadectw o pochodzenia, fa k tu ra k o n su larn a itp. O gólnie m o żn a powiedzieć, że im p o rter dom aga się takich dokum entów , które potw ierdzają wysyłkę tow aru (dokum ent przew ozow y) w uzgodnionej ilości i jakości (atesty firm rzeczoznaw czo- -kontro ln y ch , specyfikacje) o raz o ustalonej w k o n trak cie w artości (fak tu ra). W ynika to z zasady in k asa dokum entow ego, polegającej n a tym , że z a p ła ta za to w ar następuje na podstaw ie z b a d an ia przez im p o rte ra d o k u m en tó w bez spraw d zenia to w aru (z ap łata za d o kum en ty ). Z atem im p o rter chce być przek o n an y po przeanalizow aniu d ok u m en tó w , że k o n tra k t zo stał właściwie zrealizow any. Z kolei ek sp o rte r chcąc m ieć w iększą pew ność u zysk an ia zapłaty dołącza do tych d o k u m en tó w często tra tę , zaró w n o w tran sa k cjach kredytow ych (tra ta term inow a), ja k rów nież w tran sa k cjach gotów kow ych (tra ta p ła tn a za okazaniem ).
3. Po skom pletow aniu niezbędnych d o k u m en tó w ek sp o rte r pow ierza realizację in kasa swojem u bankow i, wysyłając d o k u m en ty w raz ze zleceniem inkasow ym , w którym udziela bankow i ścisłej i d ok ład nej instrukcji uw zględ niającej zasady i technikę załatw iania tego ty pu operacji. Zlecenie inkasow e m oże być sam odzielnie o p racow ane przez podaw cę inkasa. A b y jed n ak ułatw ić ek sp orterom praw idłow e sp o rząd zanie zlecenia, b an k i o praco w u ją n a użytek sw oich klien tó w fo rm u larze ty ch zleceń, k tó re należy tylk o w o d pow ied ni sp osób w ypełnić. N a o dw rocie fo rm u la rz a z n a jd u ją się inform acje dotyczące d ziałania i odpow iedzialności b an k ó w w procesie realizacji inkasa. Zlecenie inkasow e zaw iera n astępujące elem en ty 16:
- m iejsce i d atę w ystaw ienia zlecenia, - stem pel zleceniodawcy,
- inform acje dotyczące k o n tra k tu i to w aru rozliczanego przy pom ocy inkasa,
- pełną nazw ę i adres zleceniodaw cy,
- specyfikację d o k u m en tó w składanych d o inkasa,
- instrukcje specjalne i uwagi (tu wpisuje się instru kcje, k tó ry c h nie uw zględnia fo rm u larz w pozostałych ru b ry k ach , np. zastrzeżenie w y daw an ia doku m entów im porterow i w przypadk u odm ow y zapłaty przez niego kosztów b a n k u zagranicznego),
16 Instrukcja Inkaso dokumentowe w obrocie zagranicznym, Bank Pekao SA, opracow anie wewnętrzne.
- d o k ła d n ą nazw ę i adres płatnika,
rodzaj w aluty i sum ę w aluty (gdy do in kasa skład an e są wyłącznie d o k u m en ty handlow e) lub rodzaj w aluty i sum ę ak cep tu i zapłaty (gdy do in k asa skład an e są weksle),
- term in płatności,
d o k ła d n ą nazw ę i adres b an k u zagranicznego (zazwyczaj b a n k u im p o rtera), któ ry m a zostać upow ażniony d o w ydania d o k u m en tó w płatnikow i w zam ian za spełnienie przez niego wszystkich w arunków inkasa (w przypadku brak u takiej inform acji bank ek sp o rte ra wybierze znany sobie b ank w kraju im portera),
sposób pow iadom ienia b an k u podaw cy przez ban k zagraniczny o nie w ypełnieniu instrukcji inkasow ych przez płatn ik a,
instrukcję dotyczącą pro testu weksli złożonych d o inkasa,
w skazanie, k tó ra ze stron m a zapłacić prow izje b an k u zagranicznego, w skazanie osoby lub firmy w k raju płatn ik a, k tó ra będzie in fo rm o w ana 0 ewentualnych trudnościach przy realizacji inkasa. Banki nie będą przyjm ować żadnych instrukcji dotyczących realizacji inkasa od tak w yznaczonej osoby lub firm y, chyba że podaw ca inkasa w yraźnie upow ażni ją d o w ystępow ania w swoim im ieniu,
b ank i num er rach u n k u podaw cy inkasa, na k tó ry b ank ek sp o rte ra m a przekazać otrzym any wpływ za złożone d o k u m en ty i k tó ry zostanie obciążony z tytułu prow izji i kosztów b an k u podaw cy,
- określenie osoby, z k tó rą bank podaw cy m a się sk on taktow ać w sprawie inkasa,
stem pel podaw cy inkasa o raz podpisy osób up ow ażn ion ych d o re p rezento w ania firm y,
niektórzy eksporterzy (a następnie banki podaw ców ) w zleceniu in k aso wym zamieszczają klauzulę dotyczącą ew entualnego składow ania i ubezpiecze nia to w a ru 17, w przyp ad k u gdy im p o rter nie d o k o n a zap łaty lub akceptu weksla, w następstw ie czego nie odbierze tow aru. W takiej sytuacji, jeśli bank pośredniczący (bank im p o rtera) przyjął zlecenie zaw ierające ta k ą klauzulę, a im p o rter nie d o k o n ał zapłaty, b ank ten jest zobow iązany d o składo w ania 1 ubezpieczenia tow aru. K oszty takiej operacji zostają zw rócone przez bank eksportera, który obciąża nimi rachunek podaw cy inkasa. E k sp o rter zabezpie czając w ten sposób to w ar zyskuje czas n a znalezienie kolejnego k o n tra h e n ta zainteresow anego tow arem lub czas potrzebn y n a załatw ienie form alności w zw iązku z przetran sp o rto w an iem to w aru z pow rotem do swojej siedziby.
4. B ank spraw dza p o d względem form alnym zgodność d o k u m en tó w ze zleceniem inkasow ym i w p rzyp ad k u pew nych niepraw idłow ości po w iad am ia o tym podaw cę inkasa w celu ich w yjaśnienia. Nie m a n a to m ia st obow iązku
b ad a n ia d o k u m en tó w od strony m erytorycznej, nie przyjm uje więc żadnej odpow iedzialności za ich form ę i praw idłow ość. N astępn ie na podstaw ie zlecenia inkasow ego podaw cy b ank sporządza swoje własne zlecenie inkasow e i łącznie z doku m en tam i wysyła do banku pośredniczącego (bank im po rtera). Jeżeli w yboru b an k u nie d o k o n ał p odaw ca in kasa, to inicjatyw a w tym względzie należy d o jego b an ku, przy czym przy w yborze kieruje się takim i czynnikam i, jak: standing b an k u , solidność i spraw ność p a rtn e ra w w yko n y w a n iu zleceń, w yso k o ść p o b ie ra n y c h p ro w izji, a ta k ż e u s y tu o w a n ie w pobliżu siedziby płatn ik a. B ardzo często jest to b an k k o re sp o n d en t. O praco w an e przez ban k ek sp o rte ra zlecenie inkasow e d la b a n k u p o śre d niczącego w inno być całkow icie zgodne ze zleceniem p odaw cy inkasa. M usi ono zawierać: term in i w arunki w ydania d o k u m en tó w , sposób p rzek azan ia zainkasow anej kw oty, zasady rozliczenia kosztów , try b p o stęp ow an ia w przy padku odm ow y zapłaty. Bank podaw cy czuw a także nad term inow ą realizacją tego zlecenia, w zw iązku z czym w prakty ce bankow ej u stala się tzw. cykle inkasow e, czyli okresy, w któ ry ch zlecenie inkasow e w inno być zrealizow ane przez bank pośredniczący.
5. Po o trzym aniu dok u m en tó w w raz ze zleceniem inkasow ym b an k u podaw cy, ban k pośredniczący zaw iadam ia p łatn ik a, czyli im p o rtera , o n ad e jściu d o k u m en tó w i zgodnie z in struk cją b an k u zleceniodaw cy w zyw a go do zapłaty lub akceptu traty um ożliwiając m u zapoznanie się z dokum entam i. Bank pośredniczący nie m oże, bez w yraźnego u p ow ażnienia w instrukcji inkasow ej, w ydać d o k u m en tó w im porterow i przed d o k o n an iem przez niego odpow iedniego św iadczenia. W pew nych p rzy p ad k ach , zgodnie z lokalnym i zwyczajam i bankow ym i, jest m ożliw e w ydanie im po rtero w i d o k u m en tó w przed z a p ła tą „d o wiernych rą k ” , ale nie jest m ożliw e w ów czas obejrzenie, odeb ran ie czy sprzedaż tow aru. P o n a d to niektóre b an k i sto su ją w p rak tyce zasadę w ydaw ania dokum entów im porterow i przed ich wykupieniem w zam ian za zw ykły rew ers, k tó ry n a k ła d a n a im p o rte ra o b o w iązek p o n o sze n ia wszelkich w ynikających stąd konsekw encji. Jeżeli je d n a k ek sp o rte r nie jest zain tereso w an y , aby im p o rte r wszedł w p o sia d a n ie d o k u m e n tó w przed d o k o n a n ie m za p ła ty lub a k c ep tu tra ty , po w inien w yraźn ie to zastrzec w in stru k cji inkasow ej skierow anej d o sw ojego b a n k u . W ów czas tak ie zastrzeżenie znajdzie swój w yraz w zleceniu inkasow ym d la b an k u p o śre d niczącego, którego obowiązkiem jest ścisłe przestrzeganie otrzym anej instrukcji. B ank ten jest rów nież zobow iązany inform ow ać n a bieżąco b a n k podaw cy o przebiegu inkasa, w szczególności gdy pojaw ią się tru d n o ści w jego realizacji, a m ianow icie: w ystąpi o dm ow a zapłaty czy ak cep tu b ąd ź zw łoka w zapłacie. O bow iązkiem tego b an k u jest tak że d o k o n a ć p ro te stu weksla, jeśli zajdzie ta k a p o trzeba. B ank inkasujący nie o d p o w iad a za ilość i jak o ść to w a ru będącego p rzedm iotem k o n tra k tu ani za z a p ła tę w p rz y p a d k u niew ykupienia ink asa lub nieprzyjęcia traty .
6. W zależności od rodzaju inkasa im porter dokon uje zapłaty gotów kow ej lub ak cep tu tra ty i wchodzi w posiadanie d o k u m en tó w reprezentujących tow ar. W przypadku inkasa dokum entow ego typ u D /P im p orter zobow iązany jest d o zapłaty gotów kow ej w zam ian za wydanie do kum entów . O d m om entu pow iadom ienia im p o rtera o nadejściu d o k u m en tó w d o in kasa, p ra k ty k a b an k o w a dopuszcza, o czym m ów iono wcześniej, okres 2 -3 dni na udzielenie zlecenia zapłaty za dokum enty. N atom iast, gdy m am y do czynienia z inkasem ty p u D /A , w ydanie d o k u m e n tó w im p o rtero w i n astęp u je w za m ia n za zaakceptow anie traty term inow ej dołączonej do tych d ok u m en tó w . E k sp o rter zatem nie otrzym uje zapłaty natychm iastow ej, lecz zabezpieczenie wekslowe za p ła ty w term inie późniejszym . Z godnie z in stru k c ją in k aso w ą , bank pośredniczący m oże zaakceptow ane weksle zatrzym ać w swoim „ p o rtfe lu ’ i przedłożyć d o realizacji w term inie płatności, m oże je zw rócić bankow i ek sp o rte ra, m oże także weksle zdysko ntow ać bądź przesłać d o d y sk o n ta bankow i podaw cy.
7. Bank pośredniczący przekazuje zainkaso w an ą należność (in k aso D /P ) lub za ak cep to w an ą tra tę (inkaso D /A ) bankow i podaw cy inkasa.
8. Bank podawcy uznaje kw otą należności rachunek eksportera. N atom iast z za ak cep to w an ą tra tą postępuje zgodnie z instru k cją inkasow ą. M oże ją przekazać bezpośrednio eksporterow i lub zatrzym ać u siebie d o term inu płatności.
3. D OD ATNIE I U JE M N E STRO N Y INKASA D O K U M EN TO W EG O DLA EKSPO RTERA I IM PO R TER A
In k aso d o k u m en to w e należy d o uw arun ko w an ych spo sob ów zapłaty w handlu zagranicznym, który umożliwia zastąpienie w rozliczeniach nieprakty cznej zasady zapłaty za to w ar, zasad ą zapłaty za d o k u m en ty reprezen tu jące tow ar. Niem niej jed n ak ta form a płatności o b arczo n a jest do ść pow ażnym i m an k am e n ta m i zarów no z p u n k tu widzenia ek sp o rte ra ja k i im p o rtera.
D la eksportera nie jest to korzystna form a zapłaty, jeśli m a on zastrzeżenia dotyczące zdolności im p o rtera d o w yw iązyw ania się z podjętych zobow iązań. Inkaso bow iem nie daje eksporterow i pew ności o trzy m a n ia należności za wysłany to w ar, nie chroni go przed ryzykiem niew ykupienia d o k u m en tó w przez im p o rtera. W praw dzie obow iązek w ykupu inkasa przez im p o rtera w ynika z k o n tra k tu , jest jednym z jego w arunków i w sytuacji odm ow y w ykupu d o k u m en tó w inkasow ych, a także zwłoki lub o p ó źn ian ia zapłaty przez im p o rtera , ek sp o rte r m oże dochodzić od niego wszelkich poniesionych kosztów i strat zw iązanych z koniecznością obniżenia ceny to w aru przy odsprzedaży innem u nabywcy, poniesienia dodatkow ych nakładów pow stałych
w zw iązku z p rzetran sp o rto w an iem to w aru z p ow ro tem d o k ra ju , czy też kosztów m agazy now ania d o czasu znalezienia innego k o n tra h e n ta . Jed n ak że nie g w arantuje to całkow itego pokrycia poniesionych n ak ład ó w , a przy tym jest to proces długotrw ały i uciążliwy. D latego też inkaso w inno być stosow ane w sytuacji, gdy partnerzy m ają d o siebie całkow ite zaufanie. Jeśli tego zaufania b ra k , ek sp o rte r winien za dbać o bardziej k o rz y stn ą fo rm ę zapłaty, ja k np. akredytywę dokum entow ą. D aje ona bowiem m u pewność otrzym ania należno ści za w ysłany to w ar pod w arunkiem złożenia przez niego d o k u m en tó w zgodnych z w ym ogam i akredytyw y i w term inie jej w ażności. N ie zawsze jed n ak jest to m ożliw e, chociażby ze względu na siłę p rzetarg o w ą k o n tra h e n tów czy fakt, że inkaso tradycyjnie jest stosow aną form ą rozliczeń z partneram i pochodzącym i z określonych obszarów geograficznych.
D latego też w interesie ek sp o rte ra leży podjęcie od pow ied nich k rok ów w celu m aksym alnego ograniczenia ciążącego n a nim ryzyka. E k sp o rte r m oże np. zażądać zastosow ania inkasa gw arantow anego. Jest to k orzy stn a fo rm a dla niego. T rzeba jed n ak pam iętać o tym , że m a on o isto tn ą wadę, jest bowiem zobow iązaniem w tórnym m ającym zasto sow anie w ów czas, gdy im p o rter nie w ykupi d o k u m en tó w inkasow ych. P oza tym jest dro gie, co ogranicza jego stosow anie. E k sp o rte r m oże także d o m ag ać się w płacenia zaliczki od im p o rtera, k tó ra m ogłaby pokryć ew entualne straty pow stałe w w yniku niew ykupienia przez niego inkasa.
P ew ną fo rm ą zabezpieczenia e k s p o rte ra przed ryzykiem zw iązanym z odm ow ą w ykupu dokum entów inkasowych przez im portera jest umieszczenie w k o n trak c ie tzw. adresu posiłkowego18. M oże to być sp edy to r, ag en t czy oddział ek sp o rte ra w k raju przeznaczenia to w aru , k tó ry zaopiekuje się tow arem na okoliczność odm owy wykupienia do ku m en tó w ze strony płatnika.
N iew ykupienie dok u m en tó w przez im p o rtera m oże w ynikać z fa k tu , iż nie posiada on ważnej licencji im portow ej bądź istnieją ograniczenia dewizowe w jego kraju . Im p o rter m oże bowiem spełnić w arunki in k asa i wpłacić ró w n o w a rto ść należnej k w o ty w w alucie k rajow ej d o sw ojego b a n k u , a z uwagi n a w prow adzony zakaz tran sferu dew iz za granicę w jeg o kraju , ek sp o rter nie otrzym a zapłaty. D latego też ek sp orter w inien uzgodnić ze swoim b an k iem , aby w ystępow ał w c h a ra k te rz e jeg o d o ra d c y w celu przew idyw ania i zapobiegania takim i p o dob ny m problem om .
M ów iąc o n ied o g o d n o ścia ch d la e k s p o rte ra w yn ik ający ch z in k asa do k u m entow ego, należy także zw rócić uwagę n a pew ne korzyści zw iązane z tą fo rm ą płatności. O tó ż inkaso zabezpiecza ek sp o rte ra przed ryzykiem o d e b ra n ia przez im p o rte ra to w a ru bez uiszczenia za p ła ty lu b bez jej zabezpieczenia. P o n a d to inkaso obniża koszty tran sak cji, poniew aż o bsługa bankow a jest mniej czasochłonna niż w przypadku akredytyw y dokum entow ej.
C zęsto ek sp o rte r m a także ułatw iony dostęp d o kred y tu w swoim b an k u , gdzie m oże zdyskontow ać zaakceptow any przez im p o rtera weksel. W eksel ułatw ia też dochodzenie roszczeń eksporterow i.
Jeśli chodzi o importera, to inkaso jest dla niego korzystniejszą form ą zapłaty niż d la ek sp o rte ra19. Z ak u p na bazie inkasa d o k u m entow eg o oznacza bow iem , że im porter nie traci czasu na załatw ianie fo rm alności, unika problem ów i kosztów związanych z otwarciem akredytyw y, znacznie obniżając przy tym koszty obsługi transakcji. Z aang ażow anie środ ków finansow ych im portera jest znacznie późniejsze niż w przypadku akredytyw y dokum entow ej czy przedpłaty. P o n a d to przy zastosow aniu in kasa term inow ego im p orter uzyskuje kredyt od ek sp o rte ra d o czasu uiszczenia zapłaty.
N a to m iast ryzyko im p o rtera polega n a tym , że zobow iązuje się do zapłaty za dokum enty bez dokładnego spraw dzenia stanu tow aru. W praw dzie im porter, płacąc za doku m en ty stw ierdzające wysyłkę, m a p rzek o n an ie, że d o k o n u je zapłaty za faktycznie wysłany to w ar zgodnie z um ow ą k u p n a-sp rzed aży , ale nie m a m ożliw ości wcześniejszego obejrzenia tow aru. T rzeba przy tym podkreślić, że decyzję o zapłacie podejm uje sam im po rter i w skrajnym przyp ad k u m oże odm ów ić zapłaty b ąd ź ak cep tu weksla ciągnionego przez eksportera, a także dom agać się obniżenia ceny nabyw anego to w aru lub o późniać przekazanie należności. N ależy jed n ak p am iętać, że weksel jest także pew ną niedogodnością dla im p o rtera , gdyż o d m o w a jego w ykupienia podw aża zaufanie do niego, m oże negatyw nie w płynąć n a jego reputację kupiecką i zaw ażyć na w zajem nych po w iązaniach w przyszłości.
Wieniawa Wlodarczyk-Guzek
DOCUM EN TARY C O LLEC TIO N AS A C O N D ITIO N A L FO RM O F PA YM EN T
The main aim of this article is to present one of the conditional form paym ent, such as docum entary collection. This paper is divided into three parts. The first one introduces the definition and various kinds o f collection and also partners taking p art in this form o f payment. The second one presents the course o f collection. In the last p a rt however the attention o f the authoress is focussed on advantages and disadvantages o f collection for exporter and im porter.
