Malinowski, Tadeusz
Niektóre zagadnienia epoki brązu i
wczesnej epoki żelaza ziem pruskich
: (na marginesie monografii Jerzego
Okulicza)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2, 213-220
TADEUSZ MALINOWSKI
N IEK TÓ R E ZA G A D N IEN IA
E P O K I BRĄZU I W C ZE SN EJ E P O K I ŻELA ZA ZIEM P R U SK IC H
(NA M ARGINESIE MONOGRAFII JERZEGO OKULICZA)
J a k k o lw ie k s p o jrz a ło b y się n a o s ią g n ię c ia p o w o je n n e j a rc h e o lo g ii p o lsk ie j w o d n ie sie n iu do p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h — z g ru b s z a b io rą c —· re jo n ó w n a sz e g o k r a j u , to je d n o c h y b a n ie u le g a w ą tp liw o śc i, m ia n o w ic ie d y s p ro p o rc ja is tn ie ją c a m ię d z y a rc h e o lo g ic z n y m z a le d w ie ro z p o z n a n ie m o w y c h z ie m a z b a d a n ie m n ie k tó ry c h in n y c h te r e n ó w P o lsk i. S y tu a c ja t a je s t w y n ik ie m w ie lu p rz y c z y n , k tó ry c h o m ó w ie n ie w y m a g a ło b y o so b n eg o u ję c ia . M o żn a w sz a k ż e s tw ie r d z ić i to , że o w a s y tu a c ja b y ła b y jeszcze m n ie j p o m y śln a , g d y b y n ie o rg a n iz a c y jn e i b a d a w c z e w y s iłk i n ie k tó ry c h a rc h e o lo g ó w , k tó rz y w m n ie js z y m lu b w ię k sz y m s to p n iu p o św ięc ili się p r o b le m a ty c e p ra d z ie jó w P o ls k i p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j, n ie r z a d k o o s ią g a ją c z n a k o m ite w y n ik i z a ró w n o n a p o lu b a d a ń te re n o w y c h , j a k i w z a k r e s ie tw o rz e n ia fo r m o rg a n iz a c y jn y c h -ta m te js z e j a rc h e o lo g ii i je j w sp ó łp ra c y z in n y m i d y sc y p lin a m i n a u k o w y m i. N a leż y p o n a d to s tw ie r d z ić i to, że o w a z g ru b s z a o k re ś lo n a s y tu a c ja m a s z a n s ę w n a jb liż s z e j ju ż p rz y sz ło śc i u le c r a d y k a ln e j p o p ra w ie , a to d z ię k i w z m o żo n e m u z a in te r e s o w a n iu , ja k ie p ro b le m o m b a d a ń p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h z ie m P o ls k i od p e w n e g o c za su o k a z u je I n s t y t u t H is to rii K u ltu r y M a te r ia ln e j P o ls k ie j A k a d e m ii N a u k .
W szy stk o , co p o w ie d z ia n o w y ż ej, m o ż n a b y ło b y p o p rz e ć p rz y k ła d a m i. J e d n a k ż e n ie o to m i chodzi. P r a g n ę b o w ie m z w ró c ić u w a g ę n a p o ja w ie n ie s ię o s ta t nio — m im o n ie z b y t k o rz y s tn e j s y tu a c ji a rc h e o lo g ic z n e g o r o z p o z n a n ia z ie m p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j P o ls k i — u ję c ia tra k tu ją c e g o o c a ło k sz ta łc ie p ra d z ie jó w o w y c h t e r e nów , o p ra c o w a n ia w y b ie g a ją c e g o z re s z tą p o z a o b e c n e g r a n ic e p o lity c z n e , s ię g a ją c e g o b o w ie m o b sz a ró w n a d n ie m e ń s k ic h , a w ię c o d n o szą c eg o się do k r a in y z a m ie s z k iw a n e j w c z a sa c h „ h is to ry c z n y c h ” p rz e z z a c h o d n i o d ła m lu d ó w b a ł t y j s k i c h i . T o p ie r w sze w p o lsk ie j l i t e r a t u r z e t a k s z e ro k o z a k r o jo n e o p ra c o w a n ie m u s i b u d z ić p o d z iw d la w y siłk u a u to r a , J e r z e g o O k u lic z a, k tó r y d o k o n a ł te g o d z ie ła. N a u z n a n ie z a s łu g u je p rz e d e w sz y s tk im f a k t p rz e ła m a n ia p rz e z a u to r a b a rd z o p o w sz e c h n e j t e n
1 J. O k u licz, P r a d z ie je z ie m p r u s k ic h o d p ó ź n e g o p a le o litu d o V I I w . n.e., W ro c ła w —W a rsz a w a — K ra k ó w —G d a ń s k 1973, ss. 588, 254 ry c . P r a c ę tę w y d a ł Z a k ła d N a ro d o w y im . O sso liń sk ic h ja k o to m 1 „ M o n o g rafii d z ie jó w sp o łec z n y c h i p o lity c z n y c h W a rm ii i M a z u r” O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc iec h a K ę trz y ń sk ie g o w O lszty n ie.
214 T A D E U S Z M A L I N O W S K I
d e n c ji do p o d e jm o w a n ia w ą sk ic h te m a ty c z n ie o ra z c h ro n o lo g ic z n ie p rz e d się w z ię ć, te n d e n c ji p rz y n o s z ą c e j w p ra w d z ie w y m ie rn e k o rz y ści, z w łasz cz a szczeg ó ło w e ro z p o z n a n ie p e w n y c h p ro b le m ó w , je d n a k ż e p o w o d u ją c e j c zęsto u t r a t ę p e rs p e k ty w y og ó l n eg o ro z w o ju s p o łe c z e ń stw p ra d z ie jo w y c h .
T r u d n o b y ło b y m i o rzec, czy p o d s ta w o w y cel, ja k i p o s ta w ił p rz e d so b ą a u to r, to z n aczy „ p rz e d s ta w ie n ie k o m p e n d iu m w ie d zy o ro z w o ju s p o łe c z e ń stw m ie s z k a ją cych n a p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h z ie m ia c h p o lsk ic h i te re n a c h p rz y le g ły c h od pó łn o cy i w sc h o d u , u p o rz ą d k o w a n ie z g ro m a d z o n y c h do te j p o ry ź ró d e ł h is to ry c z n y c h r ó ż n y c h k a te g o rii i u n o w o c z e śn ie n ie ic h i n t e r p r e t a c j i ”, z o sta ł o s ią g n ię ty w o d n ie sie n iu do w sz y s tk ic h o m a w ia n y c h e p o k i o k re só w . C h c ia łb y m n a to m ia s t n ieco u w a g i p o św ięcić n ie k tó ry m z a g a d n ie n io m e p o k i b rą z u i w c z e sn e j ep o k i ż elaz a ziem p ru s k ic h , n ie w d a ją c się z re sz tą w z a s a d z ie w z b y t szczeg ó ło w e k w e stie .
Z a c z n ijm y od w c z e sn e j e p o k i b rą z u . O tóż szk o d a, że r y s u ją c tło k u ltu r o w e p o c z ą tk ó w ep o k i b rą z u a u to r n ie w y k o rz y s ta ł is tn ie ją c e j m o n o g ra fii k u ltu r y u n ie ty c - k ie j w P o ls c e 2, czy te ż n ie k tó ry c h p o p rz e d z a ją c y c h ją a rty k u łó w . W p ra w d z ie k u l tu r a u n ie ty c k a n ie sięg a ziem p ru s k ic h , a le w y d a je się, że m ó w ią c o n ie j w r a m a c h w sp o m n ia n e g o tła k u ltu ro w e g o w y p a d a ło u w z g lę d n ić je j n a jn o w sz ą m o n o g ra fię , w k tó r e j to m ię d z y in n y m i w sp o só b n a jb a r d z ie j d o s a d n y p ró b u je się u z a s a d n ić lik w id a c ję o d rę b n o śc i k u ltu r y iw i e ń s k i e j 8, o czy m p rz e c ie ż w sp o m in a a u to r (s. 164), o ra z p o d a je się p e rio d y z a c ję k u ltu r y u n ie ty c k ie j w P o l s c e 4, d o k tó re j m o ż n a b y ło c h y b a n a w ią z y w a ć z w ię k sz y m p o w o d z en ie m n ie k tó re z n a le z is k a w c ze sn o b rą zo w e zien i p ru s k ic h (ss. 174 i 176). .
B a rd z o tr a d y c y jn e s ta n o w is k o z a ją ł a u to r w k w e stii, k tó r a z n ó w n ie d o ty czy b e z p o ś re d n io o b sz a ró w p ru s k ic h , a m ia n o w ic ie g e n ez y k u ltu r y p rz e d łu ż y c k ie j (s. 164). D la te g o te ż n a le ż y tu p rz y p o m n ie ć , że tr a k to w a n ie je j ja k o d a lsz e g o ro z w o ju k u ltu r y u n ie ty c k ie j n ie o d p o w ia d a n a jp ra w d o p o d o b n ie j ó w c ze sn ej rze cz y w isto śc i, ac z k o lw ie k p o g lą d te n je s t re p re z e n to w a n y n a w e t w n a jn o w sz y c h p u b l i k a c j a c h 5. W y d a je się, że r a c ja leży p o s tro n ie b a d a c z y , w ią ż ą c y c h k u l t u r ę , p rz e d łu ż y c k ą z k o m p le k s e m k u l t u r m o g iło w y c h 0, k tó re sp o w o d o w a ły u p a d e k p rz e d e w sz y s tk im k u ltu r y u n ie ty c k ie j o ra z n ie k tó ry c h in n y c h k u l t u r w d o rz e cz u ś ro d k o w eg o D u n a j u 7. S u g e s tie w z a k re s ie is tn ie n ia w k u ltu r z e p rz e d łu ż y c k ie j lic z n y c h p o w ią z a ń z k u l tu r a m i m o g iło w y m i, czy ch o ciaż b y in f i ltr a c j i o w y c h k u l t u r w je j o b rę b ie , b y ły w y s u w a n e jeszcze w c z e ś n ie j8. O czy w iście, n ie m u s ia ło to o z n aczać w w y p a d k u ziem p o ls k ic h k o m p le tn e g o u n ic e s tw ie n ia s ta rsz e g o o s a d n ic tw a — p rz y k ła d e m te g o je s t p r z e trw a n ie n a w ie lk o p o ls k ic h te re n a c h n a d o b rz a ń s k ic h z u p e łn ie w y ra ź n y c h e le m e n tó w k u ltu r y u n ie ty c k ie j z w p ły w a m i k u ltu r y g r o b s k o ś m ia rd o w s k ie j i iw ie ń
-2 W. S a rn o w s k a , K u ltu r a u n ie ty c k a w P olsce, to m 1, W ro c ła w —W a rsz a w a —K r a k ó w 1969.
3 Ib id e m , ss. 9— 11, 55—57 i 123 n. 4 Ib id e m , ss. 123 n.
5 Ib id e m , ss. 122— 124.
6 P o r. o s ta tn io M. G edl, D ie L a u s itz e r K u ltu r i n S c h le s ie n u n d K le in p o le n , w : B e itr ä g e z u r L a u s itz e r K u ltu r , B e r lin 1969, ss. 97 n.; te n ż e, A rc h e o lo g ia p ie rw o tn a
г w c z e sn o ś re d n io w ie c zn a , cz. 3. E p o k a b r ą zu i w c z e sn a e p o k a żela za n a te re n ie E u ro p y , K ra k ó w 1973, s. 47.
7 M. G edl, op. cit., ss. 39 n.
8 N p. M. G edl, W c z e s n y i s ta rs zy o k re s e p o k i b rą zu n a G ó r n y m Ś lą s k u , P r z e g lą d A rc h e o lo g ic zn y , t. 16, 1964, s. 52; W. H e n se l, Z ie m ie p o ls k ie w p ra d zie ja c h . W a r sz a w a 1969, s. 100; K. J a ż d ż e w s k i, P o la n d , L o n d o n 1965, s. 111.
s k ie j w g łą b I I o k re s u ep o k i b rą z u i w y s tę p o w a n ie ich w to w a rz y s tw ie w y ra ź n y c h e le m e n tó w k u ltu r y p r z e d łu ż y c k ie j9.
N ieco u w a g i n a le ż y p o św ięc ić k w e s tii c h ro n o lo g ii i p o d z ia łu e p o k i b rą z u n a z ie m ia c h p ru s k ic h . O tóż w y d a je m i się, że w t e j m ie rz e n a jb a r d z ie j u z a s a d n io n e s ta n o w is k o z o sta ło z a p re z e n to w a n e w o p ra c o w a n iu z a b y tk ó w m e ta lo w y c h ep o k i b rą z u n a o w y c h t e r e n a c h 10. W y k a z a n o w n im m ia n o w ic ie w y ra ź n e o p ó ź n ie n ie o b sza ró w p r u s k ic h w p ro c e sie z a p o z n a w a n ia się z w y ro b a m i b rą z o w y m i, b r a k p o d s ta w d la p rz y jm o w a n ia w o d n ie sie n iu d o n ic h I o k re s u ep o k i b rą z u w ty m p o ję c iu , ja k ie o b o w ią z u je w zasa d zie w s to s u n k u d o p o z o sta ły c h ziem p o lsk ic h . Ze w sp o m n ia n e g o o p ó ź n ie n ia d o sk o n a le z d a je so b ie s p ra w ę a u to r P r a d z ie jó w z ie m p r u s k ic h (np. s. 176), je d n a k ż e u tr z y m u je o n w s w o je j p e rio d y z a c ji is tn ie n ie I o k re s u ep o k i b rą z u , a to (ja k się w y d a je n a p o d s ta w ie u w a g z a w a rty c h n a s. 166) ze w zg lęd u n a u ła tw ie n ie z sy n c h ro n iz o w a n ia z a b y tk ó w n a in te r e s u ją c y c h go te re n a c h z p rz e d m io ta m i w y s tę p u ją c y m i n a in n y c h o b sz a ra c h . R o z u m ie ją c te in te n c je m o ż n a p rz e cież w sk a z a ć, że s y n c h r o n iz a c ja ta m o że się o d b y w a ć p o p rz e z w y d z ie le n ie w P r u s a c h s c h y łk o w o n e o lity c z n e j fa z y c h ro n o lo g ic z n e j, k tó r a o d p o w ia d a ła b y I o k re s o w i ep o k i b rą z u n a o b s z a ra c h s ą s ia d u ją c y c h (z g ru b s z a b io rą c ) od p o łu d n io w e g o z ac h o d u . N a p rz e sz k o d z ie w d o k o n a n iu ta k ie g o z a b ie g u n ie s ta ły b y n a w e t ó w c ze sn e s to s u n k i k u ltu r o w e ziem p ru s k ic h , k tó r e z d a ją się s p rz y ja ć o w e m u p o s u n ię c iu , o czy m w sp o m in a a u to r je sz c z e n a s. 133. J a k o p re c e d e n s d la u z a s a d n ie n ia ta k ie g o z ab ieg u m o ż n a w re sz c ie p rz y ją ć tę o k o liczn o ść, że p rz e c ie ż w o d n ie sie n iu d o ziem p r u s k ic h w y d z ie la s ię V I o k re s e p o k i b rą z u , k tó r y o d p o w ia d a o k re s o w i h a ls z ta c k ie m u С n a in n y c h o b s z a ra c h P o l s k i lł. A że e p o k a b r ą z u b ę d z ie się z a c z y n a ła w P r u s a c h od II o k re s u ? M o żn a b y ło b y w p ra w d z ie o k re s y I I —V I w P r u s a c h p rz e n u m e ro w a ć n a I—V, a le s ta n o w iło b y to p e w n ą n ied o g o d n o ść w ic h s y n c h r o n iz a c ji z in n y m i t e r e n a m i. M o żn a w ięc e p o k ę b rą z u z ie m p r u s k ic h p o z o sta w ić b ez I o k re s u , p o d o b n ie j a k n a d a l p o w sz e c h n ie (z w y ją tk ie m o s ta tn io p o ja w ia ją c y c h się te n d e n c ji w o d n ie s ie n iu do p o łu d n ia P o l s k i 12) w a rc h e o lo g ii z ie m p o ls k ic h n i e w y ró ż n ia się fa z А і В o k re s u h a lsz ta c k ie g o , lecz ty lk o fa z y С i D.
O p ó ź n ien ie ziem p ru s k ic h w e w k ro c z e n iu w e p o k ę b r ą z u (ja k i z n ik o m a lic z b a p rz e d m io tó w m ie d z ia n y c h i b rą z o w y c h , z n a le z io n y c h n a o w y c h te re n a c h ) , choć d y s p o n o w a ły o n e d u ż ą ilo śc ią p o s z u k iw a n e g o w e w sz y s tk ic h o k re s a c h p ra d z ie jó w s u ro w c a — b u rs z ty n u (z w ra c a n a to u w a g ę a u to r P r a d z ie jó w z ie m p r u s k ic h n a s. 168 i 193), je s t c h y b a w y n ik ie m teg o , że e k s p a n s ja h a n d lo w a siln e g o o ś ro d k a m e ta lu r giczn eg o k u l t u r y u n ie ty c k ie j n a te r e n ie C zech i w p o łu d n io w e j c zęści ś r o d k o w y c h N ie m ie c k ie ro w a ła s ię k u te re n o m b u rs z ty n o n o ś n y m t r a k te m ju tla n d z k im . B ie g ł on g łó w n ie w z d łu ż Ł a b y 13, a w ię c b y ł n a jd o g o d n ie jsz y m s z la k ie m d la lu d n o ś c i k u ltu r y u n ie ty c k ie j, p ra g n ą c e j z b y tu s w y c h w y ro b ó w b rą z o w y c h w z a m ia n za b u rs z ty n . T o k o rz y s tn e p o ło ż e n ie ziem p ó łn o c n o n ie m ie c k ic h i d u ń s k ic h s p ra w iło w ięc, że t a m t e j
9 Z. P ie c z y ń sk i, S p r a w o z d a n ie z p r a c w y k o p a lis k o w y c h n a o sa d zie z I I o k re s u e p o k i b rą zu w B ru s zc ze ic ie , p o w . K o śc ia n , sta n . 5, F o n te s A rc h a e o lo g ic i P o s n a n ie n - ses, t. 20, 1970, ss. 270 n. 10 J . D ą b ro w sk i, Z a b y tk i m e ta lo w e e p o k i b r ą zu m ię d z y d o ln ą W is łą a N ie m n e m , W ro c ła w —W a rsz a w a —K ra k ó w 1968, ss. 135 n. i 148. 11 J. D ą b ro w sk i, op. cit., s. 148. 12 N p. Z. B u k o w sk i, S tu d ia n a d p o łu d n io w y m i p o łu d n io w o -w s c h o d n im p o g ra n ic z e m k u l t u r y łu ż y c k ie j, W ro c ła w —W a r sz a w a —K r a k ó w 1969, ss. 519—521. 13 P o r. np. J . G. D. C la rk , E u ro p a p r z e d h is to r y c z n a . P o d s ta w y g o sp o d a rc ze , W a r sza w a 1957, s. 310, ry c . 142.
216 T A D E U S Z M A L I N O W S K I
sza lu d n o ść k u ltu r y n o rd y js k ie j d z ię k i b u rs z ty n o w i b y ła p o w a ż n y m o d b io rc ą „ u n ie - ty c k ic h ” p rz e d m io tó w b rą z o w y c h , że p o w s ta ł ta m w re sz c ie — b a z u ją c y w p e łn i n a im p o r to w a n y m s u ro w c u — s iln y o ś ro d e k p ro d u k c y jn y p rz e d m io tó w b r ą z o w y c h 14. S y tu a c ja ta u le g ła p e w n e j z m ia n ie d o p ie ro w śro d k o w e j i m ło d sz ej ep o ce b rą z u , a z w łaszcza w e w c z e sn e j ep o ce ż elaza: w te d y to b o w ie m w ię k sz e g o z n a c z e n ia n a b ra ł b u rs z ty n p o c h o d z ą c y z p o łu d n io w o -w s c h o d n ic h re jo n ó w B a łty k u i tzw . s a m b ijs k i s z la k b u r s z ty n o w y 15. W ów czas te ż do szło m ię d z y in n y m i do siln y c h o d d z ia ły w a ń k u ltu r y łu ż y c k ie j n a te r e n S a m b ii. J e d n a k ż e s c h a ra k te r y z o w a n a p o k ró tc e z m ia n a s y tu a c ji n ie p o c ią g n ę ła za so b ą a n a lo g ic z n y c h k o n s e k w e n c ji, ja k ie w c ze śn iej d o p ro w a d z iły do zn ac z n e g o i d łu g o tr w a łe g o ro z k w itu k u ltu r y n o rd y js k ie j. N ie sp o só b — ja k się w y d a je — w p e łn i w y ja ś n ić d o tą d , d la c ze g o t a k się stało . R o z rz u t im p o rtó w p ó łn o c n o w ło sk ic h i w sc h o d n io a lp e js k ic h n a z ie m iac h p o ls k ic h 16 p o z w a la je d n a k d o m y śla ć się, że p rz e d e w sz y s tk im w e w c z e sn e j e p o ce ż elaza, a le c h y b a ju ż i dużo w c ze śn iej, z n a c z n ą część w a rto ś c i b u rs z ty n u w y w o żo n eg o e ta p a m i t r a k te m s a m b ij- s k im p rz e c h w y ty w a ły p le m io n a k u l t u r y łu ż y c k ie j, z a m ie s z k u ją c e p o łu d n io w o -z a c h o d n ie re jo n y P o lsk i, k tó ry c h n a jb a rd z ie j n a p ó łn o c w y s u n ię tą fa k to r i ą h a n d lu b u rs z ty n e m w e w c z e sn e j epoce ż elaza b y ł p rz y p u s z c z a ln ie g ró d w K o m o ro w ie , pow . s z a m o tu ls k i17. W id o czn e z a trz y m y w a n ie w ię k sz o ści a tr a k c y jn y c h , im p o rto w a n y c h z p o łu d n ia p rz e d m io tó w p rz e z w sp o m n ia n e p le m io n a w c z e sn e j e p o k i ż elaz a z d a je się w ięc św iad c z y ć o b a rd z o n ie ró w n y m u d z ia le w sz y s tk ic h m ie s z k a ń c ó w z iem le ż ąc y c h w r e jo n ie p rz e b ie g a n ia ó w c ze sn y ch szla k ó w b u rs z ty n o w y c h w z y sk a c h c ze rp a n y c h z h a n d lu ty m p o s z u k iw a n y m s u ro w ce m . P r ó b a ta k ie g o w y ja ś n ie n ia n ie s to i p rz e cież w sp rz e c z n o śc i z o b s e rw o w a n y m ju ż od k o ń c a I I o k re s u ep o k i b rą z u ro z w o je m m ie jsc o w e j m e ta lu rg ii (ss. 179 i 195) o ra z n a p ły w e m p rz e d m io tó w b rą z o w y c h obcego p o c h o d ze n ia (ss. 179— 184 i 194— 196), czy w y s tę p o w a n ie m s k a rb ó w p rz e d m io tó w b rą z o w y c h , k tó ry c h części m o ż n a c h y b a p rz y p is a ć c h a r a k t e r te z a u r y z a c y jn y , co tr w a aż p o w c ze sn ą e p o k ę ż elaz a (ss. 328—333 i 335).
M ó w iąc o siln y c h o d d z ia ły w a n ia c h k u ltu r y łu ż y c k ie j n a t e r e n S a m b ii, ro z p o c zy n a ją c y c h się ju ż w I I I o k re s ie e p o k i b rą z u (a u to r pisze o ty m szc z eg ó ln ie d o b itn ie n a s. 195) i tr w a ją c y c h w p ó ź n y ch o k re s a c h te j ep o k i, b y łb y m s k ło n n y je d n a k ż e tr a k to w a ć je w y łą c z n ie ja k o re z u lta t in te n s y w n y c h k o n ta k tó w h a n d lo w y c h , u k tó ry c h p o d ło ż a le ż a ła o c zy w iśc ie zaso b n o ść ow ego o b s z a ru w b u rs z ty n . D la te g o też, c h o ciaż k u l t u r a łu ż y c k a o p a n o w u je w m ło d sz y c h o k re s a c h ep o k i b rą z u zn ac z n e zie m ie p ru s k ie , n a w a r s tw ia ją c się n a s ła b e m ie js c o w e p o d ło ż e i w y tw a rz a ją c lo k a ln ą g r u p ę m a z u r s k o - w a r m iń s k ą ł8, to je d n a k — j a k się w y d a je — s ta n b a d a ń n ie p o zw a la ra c z e j n a w łą c z e n ie P ó łw y s p u S a m b ijs k ie g o w o b rę b te j k u ltu r y , o b o ję tn e ,
14 P o r. np . M. G edl, A rc h eo lo g ia p ie rw o tn a , s. 56.
15 T. M a lin o w sk i, B u r s z ty n w e w c z e s n e j epoce żela za , P r o b le m y , R. 26, 1970,
ss. 743 n .; te n ż e, Ü b e r d e n B e r n s te in h a n d e l z w is c h e n d e n s ü d ö stlic h e n b a ltis c h e n
U fe r g e b ie te n u n d d e m S ü d e n E u ro p a s in d e r fr ü h e n E ise n ze it, P r a e h is to ris c h e Z e it
s c h r ift, B d. 46, 1971, ss. 107— 109.
16 L. J. Ł u k a , I m p o r ty ita ls k ie i w s c h o d n io -a lp e js k ie o ra z ic h n a ś la d o w n ic tw a
n a o b sza rze k u l t u r y „ łu ż y c k ie j'’ o k r e s u h a ls zta c k ie g o w P olsce, S la v ia A n tiq u a , t. 6,
1959, m a p a 1.
17 N p. T. M alin o w sk i, B a d a n ia g r o d zis k a k u l t u r y łu ż y c k ie j w K o m o ro w ie , p o w .
S z a m o tu ły , w la ta c h 1970 i 1971, S p r a w o z d a n ia A rc h e o lo g ic zn e , t. 25, 1973, ss. 94— 96.
18 P o r. o s ta tn io J. D ą b ro w sk i, P o w ią z a n ia z ie m p o ls k ic h z te r e n a m i w s c h o d n im i
czy to w ra m a c h g r u p y m a z u r s k o - w a r m iń s k i e jI9, czy też — j a k c h c e a u to r P r a
d z ie jó w z ie m p r u s k ic h (ss. 227—233 i 238) — g r u p y s a m b ijs k ie j.
O g ó ln ie w ia d o m o , ja k d o w o ln e k r y te r i a słu ż ą n ie k ie d y do w y d z ie la n ia k u ltu r a rc h eo lo g icz n y c h , j a k szczeg ó ln ie je s t d y s k u s y jn e z a lic z a n ie do k u l t u r y łu ż y c k iej te re n ó w p o ło żo n y ch n a je j p e ry fe ria c h , a je d n o c z e ś n ie w y k a z u ją c y c h m n ie js z e lu b w ię k sz e c ec h y te j k u ltu r y w m ie jsc o w y c h m a te r ia ła c h a rc h eo lo g icz n y c h . K la sy c z n y m p rz y k ła d e m m o że być d y s k u sja , ja k a n a d a l się to czy w o k ó ł p ro b le m u , czy n a W o ły n iu is tn ia ła g ru p a w y so c k a k u ltu r y łu ż y c k ie j, czy też o d rę b n a k u l t u r a W ysoc k a 20. W ia d o m o p o n a d to , że k u ltu r a łu ż y c k a is to tn ie o d d z ia ły w a ła n a ro z m a ite , często n a w e t z n ac z n ie o d d a lo n e t e r e n y 21. D la m n ie w te j c h w ili n a jis to tn ie js z e w y d a je się to, że ty p o w e d la n ie j z n a le z is k a (i to p rz e d e w sz y s tk im c e r a m ik a ) d o sy ć lic z n ie w y s tę p u j ą n a te r e n ie S k a n d y n a w ii22, że z w ra c a się n a n ie u w a g ę i w o d n ie sie n iu do ziem p o ło ż o n y c h w r e jo n ie w sc h o d n ie g o B a ł t y k u 23. C zy m o ż n a w ięc d z iw ić się te m u , że sk o ro — b a rd z o g e n e ra liz u ją c — c ały b a se n M o rz a B a łty c k ie g o b y ł o b ję ty p e n e t r a c ją k u ltu r y łu ż y c k ie j, szczeg ó ln ie s iln a m o g ła b y ć o n a n a n ie z b y t o d le g łe j S a m - bii, d o k ą d k ie ro w a ł się (ląd o w y , a le i m o rs k i) o d c in e k ó w czesn eg o s z la k u h a n d lu b u rs z ty n e m ? Jesz cz e ra z p o w ta rz a m , że z n ik o m a lic z b a s ta n o w is k z c e ra m ik ą „ łu ż y c k ą ” n a P ó łw y s p ie S a m b ijs k im , w d o d a tk u p o c h o d zą c y c h z ró ż n y c h fa z c h ro n o lo g ic z n y ch k u ltu r y łu ż y c k i e j 24, n a k a z y w a ła b y szc z eg ó ln ą o stro ż n o ść p rz y p ró b a c h tra k to w a n ia o w ego te r e n u ja k o części s k ła d o w e j o b s z a ru w y m ie n io n e j k u ltu r y . W m n ie m a n iu , ż e w isto c ie n a S a m b ii w p ó ź n y ch o k re s a c h ep o k i b rą z u tr w a lo k a ln a k u ltu r a k u rh a n ó w s a m b ijsk ic h , u tw ie r d z a ją m n ie n a to m ia s t: 1) ró ż n ic e m ię d z y r e jo n a m i m a z u rs k o - w a r m iń s k im a s a m b ijs k im u w y p u k lo n e p rz e z a u to ra P r a d z ie jó w
z ie m p r u s k ic h (ss. 227—228); 2) p o d k r e ś la n e p rz e z n ie g o n a w ią z a n ia w b u d o w ie
p ó ź n o b rą z o w y c h k u rh a n ó w do o b ie k tó w w c z e śn ie jsz y c h (s. 229); 3) s tw ie rd z o n e p rzez n ieg o p o w ta rz a n ie się p ó ź n o b rą z o w y c h u k ła d ó w te r y to r ia ln y c h (szczeg ó ln ie w o d n ie sie n iu do g ru p y s a m b ijs k ie j) w o b rę b ie w c z e sn o że la zn e j k u ltu r y k u rh a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h (s. 250); 4) n a w ią z y w a n ie g r u p y s a m b ijs k ie j k u ltu r y k u rh a n ó w
19 Ib id e m , s. 127.
20 N p. Z. B u k o w sk i, op. cit., ss. 429— 436; J. D ą b ro w sk i, op. cit., ss. 163 n.; L. I. K r u š e ľ n y c ’k a , P ro z v ”ja z k y lu z y c ’k o ï ta v y s o c ’k o ï k u V tu r , A rc h e o lo g ija , 1972, n r 6, ss. 30—41.
21 P o r. np . T. M a lin o w sk i, K o n ta k ty k u l t u r y ł u ż y c k ie j z z ie m p o ls k ic h z te r e
n a m i p o ło ż o n y m i n a d p ó łn o c n o -w s c h o d n im A d r ia ty k ie m , w : I M ię d z y n a r o d o w y K o n g re s A r c h e o lo g ii S ło w ia ń s k ie j, t. 2, W ro c ła w —W a r sz a w a —K ra k ó w 1969, ss. 10— 18.
22 N p. B. M. V ifo t, S v e n s k L a u s itz k e r a m ik , w : W in t h e r F e s ts k r ift, K o b e n h a v n 1938, ss. 75— 82; H. C. B ro h o lm , S tu d ie r o v e r d e n y n g r e B r o n z e a ld e r і D a n m a r k m e d
s a e r lig t H e n b lik pa a G r a v fu n d e n e , A a rb o g e r fo r N o rd is k O ld k y n d ig h e d og H isto rie ,
s e ria 3, t. 23, 1933, ss. 156— 187, ta b l. I I I — V; H . J a a n u s s o n , B r o n s á ld e r b o p la ts e n v id
H a llu n d a , F o r n v ä n n e n , 1971, H. 66, ss. 182 і 185.
23 J . A n to n ie w ic z , R ec.: T. L e h r - S p ła w iń s k i, T ło a rch e o lo g ic zn e w s p ó ln o ty b a łto -
- s ło w ia ń s k ie j, S la v ia A n tiq u a , t. 7, 1960, ss. 1— 10; A c ta B a ltic o -S la v ic a , t. 2, 1965.
s. 345. T rz e b a t u je d n a k zazn aczy ć, że n ie p rz e k o n u ją m n ie w y w o d y a u to ra , iż w y s tę p o w a n ie e le m e n tó w „ łu ż y c k ic h ” n a z ie m ia c h B a łtó w i z a c h o d n ic h F in ó w je s t w y n ik ie m k o n w e rg e n c ji, a c z k o lw ie k b a z u ją c e j n a p o d ło żu s ta r y c h t r a d y c ji z czasu w sp ó ln o ty b a łto -s ło w ia ń s k ie j. P rz e c z y te m u o k o liczn o ść w y s tę p o w a n ia e le m e n tó w „ łu ż y c k ic h ” d a le k o poza o b s z a ra m i, n a k tó r y c h m o ż n a d o s z u k iw a ć się h ip o te ty c z n e j w sp ó ln o ty b a łto -s ło w ia ń s k ie j, np . w S k a n d y n a w ii, że p o m in ę ju ż re jo n y E u ro p y z a c h o d n ie j i p o łu d n io w e j.
24 J. D ą b ro w sk i, op. cit., m a p a I I o ra z ry c . 17 i 18 n a ss. 128 i 129. P o r. ta k ż e J. O k ulicz, op. cit., s. 217.
218 T A D E U S Z M A L I N O W S K I
z a c h o d n io b a łty js k ic h do m ie jsco w y c h tr a d y c ji e p o k i b rą z u w z a k r e s ie n a p rz y k ła d u ż y tk o w a n ia ty c h s a m y c h c m e n ta rz y (co trw a aż po o k re s w p ły w ó w rz y m s k ic h — s. 324), o d le w n ic tw a b rą z o w e g o (s. 317) itp . S a m a u to r z re sz tą k i lk a k r o tn ie z ap o m in a 0 g ru p ie s a m b ijs k ie j k u ltu r y łu ż y c k ie j p ó ź n y ch o k re s ó w ep o k i b rą z u , u ż y w a ją c w o d n ie sie n iu do ow ego o d c in k a p ra d z ie jó w te rm in u w cze śn iejsz e g o — k u ltu r a k u r h a n ó w s a m b ijsk ic h (ss. 202, 232 i 233 — w ty m o s ta tn im w y p a d k u je s t o n a je d n a k tr a k to w a n a ja k o g ru p a k u ltu r y łu ż y c k ie j, 248 i in.). W m o im w ięc p rz e k o n a n iu k u ltu r a k u r h a n ó w s a m b ijs k ic h p o w in n a b y ć tr a k to w a n a — p o d o b n ie j a k k u ltu r a w y so c k a — ja k o o d rę b n a k u ltu r a , a c z k o lw ie k w y k a z u ją c a w ie le z ro z u m ia ły c h w p ły w ó w ze s tro n y k u l t u r y łu ż y c k iej.
J e s t p rz y ty m c h a ra k te r y s ty c z n e i to, że n ie c o p ó ź n ie j o w e w p ły w y k u ltu r y łu ż y c k ie j z o sta ły z a s tą p io n e o d d z ia ły w a n ie m k u ltu r y p o m o rs k ie j. T e m ło d sze o d d z ia ły w a n ia są p rz e cież p rz y n a jm n ie j ró w n o rz ę d n e s ta r s z y m w p ły w o m , je d n a k ż e a u to r słu sz n ie s tw ie r d z a o d m ie n n o ść k u ltu r y p o m o rs k ie j i k u ltu r y k u rh a n ó w z a c h o d n io b a łty jsk ic h , choć z n a n e m u są i d a w n o zarzu c o n e , o d m ie n n e p o g lą d y (s. 249). W y d a je m i się też, że w ła ś n ie p r z e ję c ie p rz e z k u ltu r ę p o m o rs k ą n ie k tó ry c h k o n ta k tó w k u ltu r y łu ż y c k ie j, p rz e d e w sz y s tk im zaś z te re n e m P ó łw y s p u S a m b ijsk ie g o , je s t k o le jn y m d o w o d e m n a g e n e ty c z n e p o w ią z a n ia m ię d z y ty m i d w o m a k u ltu r a m i, n a tr a k to w a n ie ro z p rz e s tr z e n ia n ia się k u ltu r y p o m o rs k ie j ja k o p rz e k s z ta łc a n ia się „ łu ż y c k ie j” k u ltu r y m a te ria ln e j, d u c h o w e j i s p o łec z n e j p o d w p ły w e m im p u lsó w m a ją c y c h ź ró d ło n a P o m o rz u W s c h o d n im 25. J e s t to ró w n ie ż k o le jn y d o w ó d n a to , że w p ły w y k u ltu r y łu ż y c k ie j n a P ó łw y s e p S a m b ijs k i d o c ie ra ły (d ro g ą m o rs k ą ) z re jo n u P o m o rz a W sch o d n ieg o , a n ie z W a rm ii i M az u r, co słu sz n ie u z a s a d n ia a u to r P r a d z ie
jó w z ie m p r u s k ic h (ss. 217, 227— 228 o ra z 237—238), ch o ciaż — j a k ju ż w sp o m in a łe m —
po g ląd te n p ro w a d z i u n iego do in n y c h n iż m o je w n io sk ó w n a te m a t o b ecn o ści n a S a m b ii k u ltu r y łu ż y c k iej. W y m ie n ia m t u ta j o w e d o w o d y s k ró to w o , bez k o n ie c zn e g o u z a s a d n ie n ia , gd y ż p o w in n y o n e d o c ze k a ć się osobnego, o b sze rn ie jsz eg o o p ra c o w a n ia .
I n te re s u ją c e są też p e w n e zb ie żn o śc i w ro z w o ju k u ltu r y p o m o rs k ie j i k u ltu r y k u r h a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h . N ie ch o d zi m i p rz y ty m tu ta j o ja k ż e is to tn e w p ły w y k u ltu r y p o m o rs k ie j n a o b rz ą d e k p o g rz e b o w y lu d n o ś c i k u ltu r y k u r h a n ó w za c h o d n io b a łty jsk ic h , m a n if e s tu ją c e się — ja k to s łu sz n ie s tw ie rd z a a u to r (ss. 250 1 273) — p o ja w ie n ie m się w n im g ro b ó w s k rz y n k o w y c h , p o c h ó w k ó w z b io ro w y c h o ra z p o p ie ln ic tw a rz o w y c h (o raz — d o d a jm y — „ o cz k o w y c h ”) i p o k ry w . B a rd z ie j w a ż n a w y d a je m i się t u t a j zb ieżn o ść czaso w a ro z w o ju o b y d w u w y m ie n io n y c h k u l t u r (n a w e t p rz y w z ięc iu p o d u w a g ę tru d n o ś c i w d o k ła d n ie jsz y m d a to w a n iu z ja w isk z ach o d zący ch w tra k c ie w y o d rę b n ia n ia się k u ltu r y k u r h a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h , co p o d k re ś la a u to r n a ss. 248 i 249) o ra z zb ieżn o ść w o g ó ln y m c h a r a k t e r z e ic h ro z w o ju . W o b y d w u w y p a d k a c h im p u ls y k u ltu r o tw ó r c z e w y w o d zą się z p ro p o rc jo n a ln ie n ie w ie lk ic h (w s to s u n k u do p ó ź n ie jsz e g o z asięg u ) c e n tró w , b lisk o s ie b ie (p rzez m o rze) p o ło żo n y ch i u trz y m u ją c y c h z d a w n a o ż y w io n e k o n ta k ty : P o m o rz a W sch o d n ieg o i S a m b ii. O ile te ż ro la P o m o rz a W sc h o d n ie g o w te j k w e s tii z o sta ła ju ż w y c z e rp u ją c o s c h a ra k te ry z o w a n a w n o w sz e j lite r a tu r z e , to p rz e c ie ż o d n o śn ie d o S a m b ii
25 A u to r (s. 242) z b y t pó źn o je d n a k ż e , bo d o p ie ro n a 1969 r., d a tu je p o ja w ie n ie się k o n c e p c ji o s c h a r a k te ry z o w a n e j fo rm ie ro z p rz e s tr z e n ia n ia się k u l t u r y p o m o r s k ie j. W isto c ie b o w ie m p ie rw s z e p ró b y teg o p o g lą d u z o sta ły p rz e d s ta w io n e k ilk a n a śc ie la t w c ze śn iej — p o r. W. H en sel, A rch eo lo g ia i p r a h isto r ia , W ro c ła w —W a rs z a w a—K ra k ó w —G d a ń sk 1971, ss. 24— 78, g d z ie m .in . p r z e d sta w io n o o p in ie ró ż n y c h b a d ac z y n a te m a t e k s p a n s ji k u ltu r y p o m o rs k ie j.
tw ie rd z i się w rę c z o d w r o t n i e 2e. M uszę w ięc p rz y z n a ć , że b a rd z ie j u z a s a d n io n e w y d a je m i się s ta n o w is k o a u to r a (ss. 248— 250), z u p e łn ie n ie d w u z n a c z n ie p rz y jm u ją c e g o n a c a ły m o b sza rz e p r u s k im ro z p o w sz e c h n ie n ie s ię w e w c z e sn e j ep o ce ż elaz a k u r h a n ó w k o n ty n u u ją c y c h w z n ac z n e j m ie rz e k o n s tr u k c je o tr a d y c ji s a m b ijs k ie j. O d b ic ie m te g o s ta n o w is k a w y d a je się te ż być ry c . 95 n a s. 235 jeg o p ra c y , s u g e ru ją c a ro zp o częcie ,,e k s p a n s ji” k u rh a n ó w ty p u s a m b ijs k ie g o u s c h y łk u e p o k i b r ą z u i w e w c ze sn ej ep o ce ż elaz a n a o b s z a r m ię d z y P a s łę k ą , Ł y n ą a P re g o łą . Ż e ow o s ta n o w i sk o n ie je s t p rz y p a d k o w y m sfo rm u ło w a n ie m ś w ia d c z y jeszcze i to, że w in n y m m ie js c u (s. 229) a u to r m ó w i n a w e t o s a m b ijs k ie j e k s p a n s ji o sad n ic z e j z p rz e ło m u ep o k i b rą z u i ep o k i żelaza.
S a m b ia b y ła z re sz tą w y ra ź n ie p re d y s p o n o w a n a k u ltu r o tw ó rc z o w p o ró w n a n iu ze z n a c z n ie od n ie j k u ltu r o w o s łab sz y m i p o b lis k im i te re n a m i. I n n a s p ra w a , że — w o d ró ż n ie n iu od k u ltu r y p o m o rs k ie j, w k tó r e j im p u ls y z d a ją się w y c h o d z ić z je d neg o c e n tru m , p o w o d u ją c je d y n ie p o w s ta w a n ie n ie ja k o w tó rn e g o o ś ro d k a o d d z ia ły w a ń w p o s ta c i g ru p y z g ro b a m i p o d k lo s z o w y m i27 — im p u ls y s a m b ijs k ie z b ie g a ją się (p o m ija ją c w s p o m n ia n e w p ły w y k u ltu r y p o m o rs k ie j n a o b s z a r P r u s ) z w ie lc e p ra w d o p o d o b n y m i im p u ls a m i z o b s z a ru k u ltu r y m iło g ra d z k ie j, w y r a ż a ją c y m i się u p o w sz e c h n ie n ie m n a z ie m ia c h p ru s k ic h k u lis to d e n n y c h n a c z y ń i o s a d n ic tw a o b ro n n e g o 28, co u z n a je ta k ż e i a u to r (ss. 251— 253). D o d a jm y i k o le jn ą , o g ó ln ą ró ż n ic ę m ię d z y r e z u lta ta m i o d d z ia ły w a ń ro z c h o d z ą c y c h s ię z P o m o rz a W sch o d n ie g o i z S a m b ii (w p o łą c z e n iu z „ m iło g ra d z k im i”): je s t n ią o d m ie n n a te n d e n c ja k s z ta łto w a n ia się o s a d n ic tw a , w y r a ż a ją c a s ię w p r z y p a d k u k u l t u r y p o m o rs k ie j p rz e c h o d z e n ie m do fo rm m n ie j c zy te ln y c h , n a to m ia s t w w y p a d k u k u l t u r y k u r h a n ó w z a c h o d - n io b a łty js k ic h „ u ja w n ie n ie m ” się o s a d n ic tw a , d o ty c h c z a s d o sy ć sła b o lu b w c a le n ie re p re z e n to w a n e g o w m a te ria ła c h a rc h e o lo g ic z n y c h , p o c h o d zą c y c h z n ie k tó ry c h re g io n ó w p ru s k ic h . Is tn ie n ie ow ego o s a d n ic tw a p o tw ie rd z a ją w sz a k ż e b a d a n ia p a ly - n o lo g iczn e, n a co z w ra c a u w a g ę a u to r (s. 245). T ę ró ż n ic ę — ja k ju ż s y g n a liz o w a łe m — n a le ż a ło b y c h y b a po ło ży ć g łó w n ie ' n a k a r b d o m ie szk i im p u ls ó w „ m iło g ra d z - k ic h ”, a w im p u ls a c h s a m b ijs k ic h i w s c h o d n io p o m o rsk ic h w id z ie ć k u ltu r o tw ó r c z e o d d z ia ły w a n ia , z w łaszcza w z a k r e s ie o b rz ą d k u p o g rz e b o w eg o , p rz y czy m s a m b ijs k ie n io sły ze so b ą w ie le z ap o ży czeń w sc h o d n io p o m o rsk ic h . W sp o m n ia n a ró ż n ic a s tra c i z re sz tą n ieco n a o stro ści, je śli s ię p rz y p o m n i, że w c ze sn o że la zn e o sa d n ic tw o lu d n o śc i k u l t u r y k u rh a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h je s t w g ru n c ie rz e cz y ró w n ie m a ło s ta b iln e i in te n s y w n e , ja k o sa d n ic tw o lu d n o ś c i k u ltu r y p o m o rs k ie j, o p ie ra ją c e się p rz y p u s z c za ln ie ta k ż e n a k ilk u ro d z in n y c h g ru p a c h o s ad n ic z y c h . T u ta j m o żn a b y ło b y n a w e t z a ry z y k o w a ć p y ta n ie , czy ow o d o m n ie m a n e ro z lu ź n ie n ie w ię zi p le m ie n n y c h n a rzecz ro d o w y c h w k u ltu r z e p o m o r s k ie j29 n ie je s t w’ ja k im ś s to p n iu s p o w o d o w a n e w p ły w e m lu d n o ś c i z a m ie s z k u ją c e j z ie m ie p ru s k ie ?
P o w y ż sz e u w a g i, j a k ju ż w sp o m in a łe m , n a s u n ę ły m i się „ n a g o rą c o ” p rz y l e k t u r z e ro z d z ia łó w p o św ię c o n y c h ep o ce b r ą z u i w c ze sn ej ep o ce ż elaz a w św ieżo w y d a n e j k siąż c e o p ra d z ie ja c h z iem p ru s k ic h . N ie m a ją te ż o n e c h a r a k t e r u re c e n z y jn e g o
20 Ł. O k u licz, K u ltu r a k u r h a n ó w z a c h o d n io b a łty js k ic h w e w c z e s n e j ep o ce żela za , W ro c ła w —W a rsz a w a — K ra k ó w 1970, s. 88.
27 T. M a lin o w sk i, O b rz ą d e k p o g r z e b o w y lu d n o ś c i k u l t u r y p o m o r s k ie j, W ro c ła w —W a rsz a w a — K ra k ó w 1969, ss. 40 n., 164.
28 Ł. O k u licz, op. cit., ss. 81 i 83 n.
220 T A D E U S Z M A L I N O W S K I
w d o sło w n y m te g o sło w a zn ac z e n iu 80. C h o d ziło m i p rz e d e w sz y s tk im o z w ró c e n ie u w a g i n a n ie k tó re ty lk o , w y b r a n e s p ra w y , i to g łó w n ie n a te , k tó r e w ja k iś szerszy sp o só b łą c z ą się z ro z w o je m in n y c h z iem w a n a lo g ic z n y m o d c in k u p ra d z ie jó w . K o n c e n tru ją c się n a k ilk u w y b ra n y c h p ro b le m a c h , p ra g n ę je d n a k p o n o w n ie w y r a zić p o d z iw d la a u to r a P r a d z ie jó w z ie m p r u s k ic h za jeg o w k ła d p ra c y w p rz e d s ta w ie n ie z a ry su h is to rii p le m io n ep o k i b rą z u i w c ze sn ej ep o k i żelaza. T eg o ro d z a ju c ało ścio w e u ję c ie m a i tę z aletę , że s ta n o w ią c — ja k to so b ie zało ży ł a u to r — k o m p e n d iu m d o ty c h c za so w e j w ie d zy o ro z w o ju s p o łe c z e ń stw o w y ch czasów , je s t je d n o c ze śn ie n ie ja k o k a ta lo g ie m p ro b le m ó w w y m a g a ją c y c h d o d a tk o w y c h s tu d ió w i d y s k u s ji lu b ta k ic h , k tó r e c z e k a ją n a p o d ję c ie g ru n to w n y c h b a d ań .
30 D la te g o też p o m ija m s ze re g z a u w a ż o n y c h b łę d ó w , w części z a w in io n y c h c h y b a w tra k c ie k o re k ty (np. k u ltu r a „ k o m o ro w s k a ” z a m ia s t „ k o m a ro w s k a ”, o m y łk i w z e s ta w ie n iu lite ra tu ry ) , ja k też n ie u s to s u n k o w u ję się d o w ie lu p ro b le m ó w o m a w ia n y c h p rz e z a u to ra , a m o g ą c y c h b y ć p rz e d m io te m d y s k u s ji (np. k w e s tie n ie k tó ry c h fo rm g o s p o d a rk i, z a g a d n ie n ia e tn ic z n e itp .; w te j d ru g ie j s p ra w ie w ie le słu sz n o ści z d a ją się p o s ia d a ć je d n a k o p in ia i u w a g i p o le m ic z n e W. H e n sla , o g ło szo n e o s ta tn io w k siąż c e P o lsk a s ta ro ż y tn a , W ro c ła w —W a rsz a w a —K ra k ó w — G d a ń sk 1973, ss. 172 n.).
