• Nie Znaleziono Wyników

Franz Theodor Csokors lyrisches Werk

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Franz Theodor Csokors lyrisches Werk"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LITTERARIA 5, 1982

Brygida Brandys

FRANZ THEODOR CSOKORS LYRISCHES WERK

Das Werk d es D ic h te r s Franz Theodor C sokor, d er zu den m arkantesten P e r s ö n lic h k e ite n und E rscheinungen d es ö s t e r r e i -c h is-c h e n K unst- und G e is te s le b e n s z a h l t , i s t b e i s p i e l h a f t in s e i -n er f o r ts c h r e it e -n d e -n A u fw ärtse-n tw icklu -ng u-nd Kompromißlosig- k e i t . Aus s e in e n G edichten t r i t t von Anfang an s e i n Bedürf-n is h ervo r, G e s ta lte n zu s c h a f f e n , M enschenbildern ein en g r e ifb a r e n Körper zu g eb en , s i e zu e in e r T iefenw irkung ab-zurunden und s i e in L ic h t und S ch a tten zu s t e l l e n . "Seine L yrik i s t - w ie Edwin R o lle t b eh au p tet - von M otiven d es

Kamp-f e s , d er V erstrick u n g , d es t ita n e n h a fte n Ringens und d er t r a g i -sch en K raftg ren zen . S ie kennt w enige Ruhepunkte s a n fte r e n Ge- n ie ß e n s , h in g egeb en er Beruhigung und Bewunderung. Sogar d ie L ieb esb e k e n n tn isse d ie s e s durch und durch m ännlichen D ic h te r s sin d n ic h t w eich und anschm iegend. Wo s i e am z a r t e s t e n s in d , d o rt werden s i e scham haft v e r s t e c k t . M eist aber sin d s i e sch m erzv o ll e r s c h ü t t e r t od er h e r r is c h fo rd ern d . Denn dem t r a -g is c h e n L eb en s-g efü h l, das s e i n S ch a ffen d u r c h z ie h t, g e s e l l t s i c h e in e s t o l z e K r a ftk e n n tn is, d ie auch in d er R e sig n a tio n ih r S elb stb e w u ß tse in behauptet" . Schon i n dem 1912 e r s c h ie

-2

nenen Balladenbuch "Die Gewalten" , dem e r s t e n Werk d es damals 27 jä h r ig e n K u n s th is to r ik e r s und D ic h te r s , war v ie ls tim m ig d ie Thematik M e n sc h lic h k e it, F r e i h e it , g e i s t i g e Auflehnung gegen Unterdrückung und das E in tr e te n fü r Wahrheit und G ere ch tig -k e i t unüberhörbar an g esch la g en . Der T i t e l d es B alladenbuches 1 E. R o l l e t , Der D ic h te r d es ew igen A ufbruchs, "Wiener Z eitung" U IX 1955.

2 F. T. С s о к о r , D ie G ewalten, B e r lin 1912.

(2)

"Die Gewalten" v e r r ä t u n s , m it w elchen Gewalten d er D ic h te r damals kämpfte: " . . . m it dem »Spuk« d er G esp en ster , m it den »Kämpfern« j e g l i c h e r r e v o lu tio n ä r e n H altung, m it den »Mächten« d es G e ld e s, d es E h r g e iz e s, m it den e r o tis c h e n »G ew alten« und je n e n , d ie den Menschen zum »G ezeich n eten « machten"3 . F. T. Cso- kors Generalthema h e iß t Humanität und Achtung v o r den Men-sch en re ch ten . D ie B a lla d e war d ie D ichtungsform , d ie Csok'” ' z u e r s t i n t e n s iv anzog und in d er e r s i c h g l e i c h m it bemerkens-w ert s ta r k e r K raft a u sd rü ck te. S ie war fü r ihn d ie r i c h t i g e Form, denn e r d u r f t e , um n ic h t s t i l w i d r i g zu e r s c h e in e n , s e in e Worte n ic h t in den Mund V e r lie b t e r und wehmütig und

träume-r is c h Gestimm teträume-r le g e n . Er b e d u r fte zum Ausdruck s e in e r Kunst den ungebärdigen R i t t e r , den t r o t z i g e n Bauer, den f a n a t i -schen G e iß le r , d ie z u c h t lo s e D im e und den str e n g e n Tod. Cso- kors G e s ta lte n sin d Menschen aus F le is c h und B lu t und ih r e I n s t in k t e führen s i e zu Tod und Verderben. D ie w ild e Lyrik d er B a llad en z e i g t den D ic h te r noch a l s den Werdenden und Suchen-den. "In den »G ew alten« p u l s t h e iß e s B lu t , das aus den Erinne-rungen an a l t e , la n g e , v e r g e s s e n e Tage Leben s c h a fft" ^ . Die G ewalten das sin d fü r Csokor ebenso d ie sp u k h aften S ch reck n

is-s e , d ie u n h e i l v o l l und u n h e ilig aus h eim lich en V ersteck en und Verhauen d er P h a n ta sie in g r o te sk e n Sprüngen

hervorbre-ch en , w ie d ie r e a le n M ächte, d ie Wunsch und W ille , Weg und Z ie l bedrohen. Gewalten sin d w e it e r d ie t r ie b h a f t e n Bedräng-n i s s e d es Eros und d ie h e ld e n h a fte n T u rn iere zw isch en Mensch und S c h ic k s a l. Die l e i t m o t i v is c h e V erarb eitu n g und

Durchfüh-rung d es Themas von den Gewalten g i b t dem Bande s e in e künst-l e r i s c h - p e r s ö n künst-lic h e Bedeutung. Das Buch i s t g e g l i e d e r t in d ie T e ile : Spuk, Kämpfe, M ächte, E ros. Manche B a lla d en sin d ganz l o s g e l ö s t aus dem Zwang ep isc h e n G eschehens; s i e geben Momen-t e , A u s s c h n itt e , h ö ch ste A u gen b lick e g e s t e i g e r t e r Empfindung - v e r d ic h t e t b is zum D ram atischen. Neben G ed ich ten , d ie noch R il-kes E in flu ß z e ig e n (" L ad islaus Posthum us"), haben w ir G ed ich te, d ie b ew e ise n , daß Csokor auch s e lb s t s t ä n d ig e in en S t o f f zu

3 V. S u c h y , E in A p o stel d er H um anität, "Wort in d er Z eit" 19 65 , 9 . J g . H. 9 , S. 484.

(3)

g e s t a l t e n v e r s t e h t ("David und A b isa g " ). Bemerkenswert sin d aus dem Gedichtband »Die Gewalten» s o lc h e B a llad en wies "Karl Stu-a r t s Todesgang", »K rieg», "Don Juans Jugend" und "Der Tyrann". Den Höhepunkt b i l d e t das w ie e in Epos w irkende g e w a lt ig e Ge-d ic h t "Die Männer von Sterzing""’ , " . . . ü ber deren h eld e n h a ften Kampf gegen d ie Franzosen in dem K rieg sja h r 1809. In diesem G edicht kommt auch e in e r d er Hauptvorzüge Csokor3,d e r Haupt-vorzug durch Knappheit zu w irken, zum b e s te n Ausdruck. Den w ild en B allad en »D ie G ew alten« f o l g t e n d ie G ed ich te ' von »Der Dolch und d ie Wunde«"^. D ie s e r Gedichtband stan d n ic h t nur u n te r B a u d e la ir e ’ s E in flu ß 7 , sondern nahm auch den T i t e l aus s e in e n V ersen. Die G ed ich te, d ie in diesem Band e n th a lte n s in d , tr a g en s ta r k e x p r e s s io n i s t i s c h e Züge. Es wird h ie r n ic h t nur S e l b s t g e r i c h t , sondern auch G erich t ü ber d ie Z e it g eh a l-t e n , G erich t über den K rieg, d er d er Anfang vom Ende d er Monar- c h ie wurde. Csokor h at d ie s e n K rieg vom Anfang b is Ende m itge— macht. Das G edicht "Der Rekrut"8 s p i e g e l t d ie e r s t e Begegnung des jungen Menschen m it dem Kampf w ied er , e in e n Kampf, den Cso-kor a l s a k t iv e r Humanist s e i n gan zes Leben la n g g e fü h r t h a t, ein en Kampf fü r d ie F r e ih e it d e r Meinung und f ü r d ie F r e ih e it d es G ew issen s. In dem G edicht "In Memoriam", das e r dem Anden-ken s e in e s 1915 in den Karpathen totwund g e sc h o ssen en und zu Kiew v e r sto rb en en Bruder widm ete, erh eb t e r auch s e in e Stimme gegen den K rieg:

Wo sin d d ie T a fe ln m it den zehn G esetzen? Ach, s i e zerb rach en wohl v o r solchem F est? Nur d ie s e s £ n t : Daß s i c h d ie e in en l e t z e n am Werk d er ändern, d ie man s te r b e n l ä ß t . Mit j e n e r B lu t b efe u c h ten s i e d ie S c h w elle, a u f daß d er Würgeengel s i e v e r s c h o n t,

d ie Könige d er Börsen und B o r d e lle

in ih r e r Macht, d ie Tod m it Worten Lohnt.

5

F. T. С s о к о r , D ie Männer von S t e r z in g , [ in s ] Ewi-g e r Aufbruch, L e ip z iEwi-g 1 9 2 6 , S. 54.

F* T. С s о к о r . Der Dolch und d ie Wunde, D e u tsc h ö ste r -r e ic h is c h e -r V e -rla g , 1 9 1 7.

7

F. T. C s o k o r, Z. T o d o r o v i c , "P olityk a" 9 X

1 9 5 9 , Beograd. 1

0

F. T. C s o k o r , Der Rekrut, [ in : ] Immer i s t Anfang,

(4)

S ch a k a le, d ie da wähnen, wenn s i e lo b e n , g e s ä t t i g t durch d er anderen V e r z ic h t, von an derer Jammer in den Glanz gehoben, man merke ih r e S ch arlach k lau en n i c h t! 9

Den größ ten T e i l d er G ed ich te aus dem Buch "Der Dolch und d ie Wunde" fin d e n w ir auch in Csokors nächstem G edichtband, in

10

"Ewiger Aufbruch" . Der D ic h te r s e l b s t s a g t im Vorwort zu diesem Gedichtband fo lg e n d e s :

D ie se Sammlung B a lla d en e r f ü l l t den durch e ig e n e Überzeugung und durch Freundeszuspruch b e fe u e r te n Wunsch des V e r fa s s e r s , e in en s e in e r Meinung nach nunmehr e r -f ü l l t e n A b sch n itt s e i n e r k ü n s tle r is c h e n T ä t ig k e it s tr e n g -s t e n -s durchm ustert und g e p r ü ft von s i c h abzuzäunen, da e r Jenem genug Lebenswärme zum utet, s i c h nun a l l e i n und über gew öh n lich es Maß hin au s zu behaupten. Aber auch e in e n Akt d er Dankbarkeit gegenüber dem Ursprung k ü n s tle r is c h e n Fühlens in s i c h b e d e u te t ihm e in s o lc h e r S c h r i t t , denn d ie B a lla d e i s t e s gew esen, d ie seinem Namen das e r s t e P r o f i l gab [ . . . ] . Wohl waren v o r langem b e r e i t s zw ei V ersbücher des A utors e r s c h ie n e n , deren I n h a lt auch zum T e i l e in d ie v o r lie g e n d e Sammlung ein b ezogen i s t : Der Band "Die Gewalten" (1912) und das G edichtbuch "Der Dolch und d ie Wunde" (1 9 1 7 ), E rg eb n isse d er ly r is c h e n S c h a ffe n se -pochen von 1906 b is 1911 und 1912 b is 1917. Wohl e n t-stan d en noch s p ä te r u n te r d er g e s t e i g e r t e n I n t e n s i t ä t e in e s au f d ie W e s e n tlic h k e it d er Vorgänge bedachten Ausdrucks e in e Reihe von G ed ich ten , d ie dem nahe kamen, was d ie K r itik dem ju n gen V e r fa s s e r lobend verm erkte; Verdich-tung d er d eu tsch en B a lla d e a u f e in e von d e r ä lt e r e n sp rach - und lautm alenden c h r o n is tis c h e n Form v ö l l i g v e r -sch ied en e W eise. Dennoch erm angelte e s noch e in e r g e o r -d n eten Zusammenfassung des gesam ten ly r is c h e n W e ltb ild e s des D ic h te r s . Z e r s tr e u t und w i l l k ü r l i c h la g d ie Ernte z w e ie r J ah rzeh n te da, und obendrein war d er d ie r e i f e -ren Schöpfungen bergende Band "Der Dolch und d ie Wunde", in tr ü b e r K r ie g s z e it e r sc h ie n e n und h ierd u rch damals f a s t u n b ea ch tet g e b lie b e n , nach F ried en ssch lu ß ra sch b is au f das l e t z t e Exemplar v e r g r i f f e n gew esen , ehe e in e nun n ic h t mehr gehemmte K r itik G e le g e n h e it gefunden h ä t t e , s i c h m it ihm zu b e s c h ä ftig e n [ . . . ] . Von 1918 b is zu r Ge-genwart h at s i c h d er A u tor, d er B e s e s s e n h e it durch das Thema z u l i e b e , immer mehr vom G edicht abgewandt. Was s i c h ihm dennoch en tr a n g , r e c h t f e r t i g t s e in e n Wert schon in den W iderständen, d ie e s zu s e i n e r Geburt überwand. A lle s d a s, A lte s und Neues, Bekanntes und Unbekanntes, wurde nun nach neuen e r s ic h t li c h e n E in teilu n g sg rü n d en

q

F. Т. С s о к о r , In Memoriam,[in :] Immer i s t Anfang, S. 10

(5)

e i n v e r l e i b t , in diesem Bande, d er das Wort "Ballade" im w e it e s t e n Sinne v ersta n d en w isse n w i l l : A ls Ausdruck s c h ä r f s t e r dram m atischer G e g e n s ä tz lic h k e it in d er gebunde-nen Verkürzung d es G e d ic h ts ” .

Der T i t e l d es Bandes "Ewiger Aufbruch" i s t sym ptom atisch fü r ein en D ic h te r d e r , wie Oskar Maurus Fontana Csokor ch arak te-r i s i e te-r t , " . . . e in u n ete-rm ü d lich ete-r, n ie zu s ä ttin g e n d e r und zu s t i l l e n d e r Sucher i s t , m it groß a u fg e r is s e n e n Augen, d ie immer

in s Ferne und b is an den Rand d es H o rizo n ts gehen"1 2 .

D ie Frage nach Schuld und Verantwortung, i s t c h a r a k te r is -t i s c h fü r Csokors gan zes Werk. Den s i n n f ä l l i g s t e n und vollkom -mensten Ausdruck f i n d e t s e in e w e lta n s c h a u lic h e Thematik in den G ed ich ten , d ie in d er E m igration en tsta n d en und s p ä te r u .d .T .

"Das schwarze S c h if f" 13 gesam melt worden s in d . Die Problem-s t e llu n g und d ie Haltung d ie s e r G ed ich te k en n zeich n et präg-nant "Die Berufung d es Matthäus":

Ш da. - s t e h au f! Ш h a s t m itzugehen! Man b raucht d ic h . Ш h ä u fs t d e in e Habe? S ie war n iem als d e in . Du rühmst d e in e Werke? V ergiß s i e !

Dein Weib um halst d ich? Es wird d ic h verschm erzen. D ein Kind s c h r e it ? D o rt, wo du Not t u s t , s c h r e i t mehr. F ä l l t d ic h S c h la f an? Wachen s o l l s t du! Freut d ic h Friede? S t r e it e n mußt du! Glück b eg eh rst du? Elend w ir s t du! Frag n ic h t wofür? D ie Erwählten gehorchen. Du b i s t gem eint! N ich t d er neben d i r . Komm!1* 11 E bd ., S. 141-142 12

0 . M. F o n t a n a , Immer im Anfang, immer im Aufbruch, "Der Sonntag" 4 IX 1955.

13 F. T. С s o k о r , Das schwarze S c h i f f , Wien 1947.

1Zł F. Т. С s o k о r , Die Berufung d es M atthäus, [ in : ] Immer i s t Anfang, S. 116.

(6)

In dem G edicht "Das schw arze S c h if f " , w elch es d ie g leich n a m ig e Sammlung s e i n e r E x ilg e d ic h te e i n l e i t e t , e n t h ü llt d er Autor s e in Heimweh und auch das e i g e n t l i c h e Motiv s e in e s E x ils :

Jed en Abend k eh rt d ie Heimat w ied er , Keine Fremde l i e g t v o r ih r so f e r n e ,

k e in e Z e it so la n g e , s e i t man f o r t i s t . . . Niem als b r in g t e s d ic h , wohin du m öchtest Warum zw in gt e s d ic h zu Furcht und Trauer i n dem schwarzen S c h if f e ohne Heimkehr'?'1*

Trotzdem d er D ic h te r in d er Fremde Heimeh em p fin d et, e r l i e g t e r n ic h t d er Verlockung das w eiße S c h if f zu r Rückfahrt zu b e s t e i -g en , d .h . s e in e n F rieden m it den N azis zu s c h lie ß e n . Für den Autor i s t d ie E ntscheidung k la r : Er muß im I n t e r e s s e d er F r e ih e it au f dem "Schwarzen S c h if f e ohne Heimkehr" des E x ils w e ite r fa h r e n . Csokors Stimmung aus d ie s e r Z e it d rückt am

be-s te n "Das P fin g s tg e d ic h t" aus:

Wenn das Feuer von oben i n d ic h f ä l l t , dann geh! schnür d i r das Herz in d er B rust zu und geh*

h a s t du E lte r n zu Hause, so la ß d ic h n ic h t seg n en , h a s t du e in Weib, so erkenne e s n ic h t mehr,

h a st du e i n Kind, so v e r g iß es - und geh!

D ie Dinge d a r f s t du d i r nochmals b eseh en , den

T is c h , wo du d a c h t e s t , das B e t t , d r in du s c h l i e f s t , den Becher aus dem du getru n k en , z u l e t z t noch und vom Dache den Rauch, und den Himmel d er Heimat,

ab er dann geh! - w ir f d e in Herz h in t e r d ic h , wenn e s schwer wird und geh!

Nimm das Feuer von oben d o r t h in , wo d e in Herz war. Daß w ir d e in H erz, das dann n ic h t nur f ü r d ic h i s t , das d ic h v e r b r en n t, damit L ich t s e i f ü r a l l e -

L ic h t in d er F in s t e r n is - g e h !16

Das i s t e in G edicht d er R e sig n a tio n und d es M utes, m it dem d er D ic h te r d ie Erinnerung an d ie g e l i e b t e H eim at, d er e r so v i e l e schöne Gedanken gewidmet h a t, h in t e r s i c h w arf. Das was ih n in d ie s e r Z e it am m e isten bewegte f i n d e t s e in e n N ied er- sc h la g in s o lc h e n G edichten w ie: "Verhaftung b e i Nacht"1 7 ,

"Ab-15

F. Т. С s о к о r , Das schwarze S c h i f f , [ in j ] Immer i s t Anfang, S. 128.

Gespräch zw ischen P r o f. F. T. Csokor und Dr. R. Kalmar, Do-k u m e n ta tio n s s te lle fü r n eu ere ö s t e r r e ic h i s c h e , L it e r a t u r , Wien.

(7)

sc h ie d d es Kämpfers"18 und "Du mußt d ic h e n tsc h e id en " 1 9 . In dem G edicht "Abschied des Kämpfers" r i c h t e t e s i c h d er D ic h te r an e in en Menschen, d er schw ankte, d er e in p r iv a t e s L eid im a l l -gemeinen Leid n ic h t v e r g e s s e n w o l l t e und darüber f a s t zugrun-degegangen wäre, das G edicht "Du mußt d ic h en tsc h e id en " i s t e in m itm en sch lich es, o p t im is t is c h e s G edicht:

Du mußt d ic h e n ts c h e id e n , ob du u n tergeh en od er zu d i r kommen m ö ch test,

w i l l s t du u n terg eh en , so la ß 'd ic h n ic h t s tö r e n , w e il w ir j a j e d e r b e s c h ä f t i g t genug s in d .

Aber w ir sc h ie b e n das d r in g e n d ste Werk a u f, wenn du e in Z ie l s u c h s t , das mehr w i l l a l s d ic h .

Wer so e in Z ie l s u c h t, dem können w ir v i e l e s v ergeb en , Zögern und Irrtum ,

20 w ir w arten au f ih n . . .

B ei Csokor i s t auch d ie E rkenntnis d er K o lle k tiv s c h u ld durch-aus n ic h t N eues. In dem schon erwähnten G edicht "In Memoriam" h e iß t es;

Denn a l l sin d w ir s c h u ld ig , a l l e , a l l e m it jedem lie b e n Wort, das w ir versäum t m it jedem S to lz v o r an derer S ü n d e n fa lle ,2-| m it j e d e r Macht, in d ie w ir uns geträum t

22

"In K lagegesang d er Demokratie" , dem 1944 v e r ö f f e n t l i c h t e n Sammelband s e i n e r E x ilg e d ic h t e , s i e h t d er D ic h te r e in e m etaphi- s i s c h e Verbindung d er K o lle k tiv s c h u ld m it d er u r sp rü n g lich en Schuld.

Das Bedenken, daß d ie Heimat im F a lle s e i n e r Rückkehr n ie w ied er d ie s e lb e s e i n w ird , w e il e r s e l b s t durch d ie Erfahrung d es E x ils anders geworden i s t , t e i l t Csokor m it anderen E x il-s c h r i f t il-s t e l l e r n , d ie ih r e e v e n t u e lle Heimkehr a l s e in e zw ei-t e E m igraei-tion b e ei-tr a c h ei-te n . In dem G edicht " I s t e s Heimat" fr a g t s i c h d er D ich ter:

18 Ebd. 19 Ebd. 20 Ebd.

21 С s о к о r , In M emoriam,[in:] Immer i s t Anfang, S. 9 2 . 22 С s о к о r , Das schwarze S c h i f f , Wien 194 7, S. 27.

(8)

I s t es H eimat, wonach Du Dich seh n st?

S traß e b li e b wohl d o rt und Haus und G arten - Doch d ie Heimat wird d ic h n ie erw arten

w ie du w ä h n s t ...25

In dem Gedichtband "Das schw arze S c h iff" i s t d ie ly r i s c h e Summe d er L eid en s - und Wanderjahre d es D ic h te r s gezog en . Der Autor h a t h ie r zwar s e in e n S t i l n ic h t gerade g eä n d ert, aber d ie brennende I n t e n s i t ä t d es J ü n g lin g s i s t durch e in e s ta r k e B eson n en h eit g e m ild e r t worden. Die e x p r e s s iv e , b a lla d e s - ke G e b a llt h e it aus s e i n e r Sammlung "Der D olch und d ie Wunde" - i s t e in e r e le g is c h e n , k la r en und e i n h e i t l ic h e n M elodie gew i-chen. Obwohl v i e l e V erse nach Tod r ie c h e n , haben s i e k e in e Spur von R e sig n a tio n . Es l e b t in ihn en d ie t o d e s b e r e it e E n tsc h lo

s-s e n h e it d e s je n ig e n , d er erkannt h a t , worum es g e h t und darum k ein e andere Wahl b l e i b t .

Der Z e ita b s c h n itt von 1938 b is 19 45, das waren s ie b e n magere Jah re d er Entbehrung, V erfolgu ng und A n g st, aber r e ic h e

Jah-re an äu ßerer und in n e r e r E rfahrung, aus denen Csokors S ch a ffen b i t t e r e , aber u nsch ä tzb a re Nahrung zo g . In seinem

24

l e t z t e n Gedichtband "Immer i s t Anfang" , d e sse n T i t e l e in e Überzeugung des D ic h te r s a u sd rü ck t, d ie e r s i c h zum L eitsp ru ch s e in e r ganzen A r b e it genommen h at - NON-DÜM - (noch n i c h t ) , h ä lt d er D ic h te r Überschau ü b er e in e n S ch a ffe n sze itra u m von g u t v i e r z i g Jahren. Neben h is t o r is c h e n B a lla d en u m k reist h ie r d er Autor d ie Thematik L u st, E k e l, L ie b e , V e rzw e iflu n g , Leid - Z eu g n isse e in e s u n r u h v o llen H erzens, w elche manchmal e in e r

e ig e n a r t ig e n S ch ön h eit fä h ig s in d . Das P e r s ö n lic h s t e e n th ä lt d er A b sc h n itt "M ännergedichte", ü ber d ie d er D ic h te r schon am 6 . Dezember 1936 an Georg K a iser fo lg e n d e s sc h r ie b :

S ie haben mir ü b er mein Buch "Ewiger Aufbruch" s e i n e r -z e i t m it so h e r z lic h e r Wärme g e s c h r ie b e n , daß ic h Ihnen j e t z t e in M anuskript aus meinem neuen Zyklus "Männerge-d ic h te " sen d e. In ihnen kündigt s i c h e in e Wendung an, d ie mich s e l b s t ü b e rra sc h t; e s g e s c h ie h t in mir e in e A rt M o b ilis ie r u n g . Gegen wen-? J e d e n f a lls b l e i b t e s h ie r

23 0 . F. d e B a t t a g l i a , Abgesang a u f e in e große Z e it, Wien 1 9 6 7 , S. 7 0 .

2Z* С 3 о к о г , Immer i s t Anfang, G ed ich te von 1912 b is 1952, Innsbruck 1952.

(9)

n ic h t mehr la n g e so w ie e s i s t . Ich bewahre a l s L e it s a t z f ü r kommende P rod u ktion , d ie mich m ö g lich erw eise w ied er zum G ed ich t, von dem ic h a u sg in g , zu riick b rin g t Ih r U r t e ils "Ich la s-u n d bew underte, w ie s t ä r k s t e Empfindung m it ab-s o l u t e r Prägnanz d a r g e s t e l l t i s t " . D ie se s Lob v e r d ie n e ic h noch n ic h t - ab er m it den h ie r b e ig e fü g te n Gedich-t e n , h o ffe ic h s e i n e r würdig zu w e r d e n ...25

In den "Männergedichten" s t e l l t s i c h e in Mensch d es zw anzig-s t e n Jahrhundertanzig-s s e e l i s c h e Abrechnungen a u s. Es g i b t k e in Ent-w eichen v o r dem S c h ic k s a l; S ch lag au f S ch lag f a l l e n l e t z t e E ntscheidungen. Der Mensch i s t in d ie s e n G edichten v ö l l i g auf s i c h s e l b s t g e s t e l l t . Es i s t h ie r k ein Raum fü r M ild e, fü r M itle id , fü r s a n f t e Worte und e s g i b t nur e in e wahre G em einsch aft, d ie G em einschaft d e r je n ig e n , d ie fü r den Wunsch le b e n , d ie Welt fü r d ie Zukunft zu ändern. Der Mensch f ü h lt s i c h in d ie s e n G edichten a u fg e r u fe n , d ie l e t z t e n E ntscheidungen von s ic h s e l b s t zu fo r d e r n . Der Gedichtband "Immer i s t Anfang" w i l l ab er z u g le ic h e in e m en sch lich e E ntwicklung durch d ie k ü n s tle -r is c h e R eaktion au f zw ei K riege z e ig e n . Reine G e fü h lsly r ik g i b t e s h ie r n ic h t , was b e i d er au sgesp roch en d ram atischen Begabung d es Autors n ic h t verw undert, dagegen s ta r k e B a lla d en und G edankenlyrik ("An den V ater"26, "An d ie Heimat"2 7 . "Die

po

Berufung d es Matthäus" ). Das G edicht "Du mußt d ic h e n t-29

sch eid en " i s t den v i e l e n V e r z w e ife lte n gew idm et, denen d er D ic h te r b e i s e i n e r Heimkehr nach dem z w e ite n W eltk rieg begegne- t e . Für Csokor g i b t e s nur e in Voran, das h eiß aus dem l e t z t e r G edicht des Bandes dem "Großen W o lfslie d " tö n ts

Aus dem Busch, a l t e r W olf, t r a b e , tr a b e !

F lach zum Sprung, a l t e r W olf, habe, habe!

F riß d ie Lust und f r i ß d ie Qual! N ic h ts kommt j e zum zw eiten m al. Los !

25

Ein B r ie f Csokors an Georg K a iser vom 6 XII 193 6, Franz T. Csokors Nachlaß M A 9 , 2 8 0 /6 9 , Wiener S ta d tb ib lio th e k .

26

^ F. T. С s о к о r , An den V a te r ,[in s ] Immer i s t Anfang, S. 27 E b d ., S. 14.

28 E b d ., S. 116. 29 E bd., S. 134.

(10)

In d ie W elt, a l t e r W olf, J a g e , Jage!

Was d ic h h ä l t , a l t e r W olf, s c h la g e , s c h la g e !

Du mußt w e it e r , f o r t und f o r t , denn k e in Ort wird J e d e in O rt. Los!

In den Tod, a l t e r W olf, tr a b e , tr a b e ! Mach d e in B e t t , a l t e r W olf, g r a b e , grabe! Warst du b ö se , w a rst du g u t, immer b l i e b s t du doch d e in B lu t. Los! i0

Im G edicht nennt s i c h Csokor s e l b s t den " a lte n W olf", den ge-h e tz te n , g e j a g te n , v e r f o l g t e n , d er g e h e t z t , g e j a g t , v e r f o l g t w ird , w e il e r das k o s tb a r s te Gut d es Menschen, s e in e Humanität, m it Zähnen und Klauen v e r t e i d i g t , w e il e r s e i n Leben lan g a l s e in re iß en d es T ie r gegen das Untermenschentum, gegen B arbarei und Gewalt anstürm t. Csokors Lyrik c h a r a k t e r is ie r t se h r t r e f -fend e in e r s e in e r b e s te n Freunde O tto F o r st de B a tta g lia :

Denkmal, Worte d es Dankes und d er T reue, d er re u ig bekann-te n Schuld und d es dem ütig - mannhaft au f s i c h genom-menen S c h ic k s a ls : das i s t d er I n h a lt e in e r L yrik , d ie neben dem dram atischen S ch a ffen Csokors n ic h t v e r g e sse n werden s o l l . An ih r wird d ie Wortkunst d es Poeten k la

-r e -r s ic h tb a -r a l s im D ia lo g d er T h e a ter stü ck e. J e kü-r z e kü-r , üm so p rä g n a n ter, und darum um so b e s s e r , f i n -d e t er den gemäßen Ausdruck d e s s e n , was s e in e n Verstand und s e i n Gemüt bew egt. Hart i s t d er Klang d ie s e r Rhyth-men. S ie sch m eich eln n ic h t , doch s i e rfihren, gerade um ih r e r ta p fe r e n W ah rh a ftig k eit w i l l e n . Hat man s i c h aber ihrem herben Reiz ergeb en , dann spüren w ir auch aus ih -nen d ie h e r z lic h e G üte, d ie Frommheit, das m it a l l e r Krea-t u r fü h len d e M itle id d es D ic h te r s , d er k e in e r I l l u s i o -n e-n , doch auch k e in e r fa ls c h e n Heroenpose b e d a r f, um dennoch das S e in , e in t r o t z a llem le b e n s w e r te s , l i e b e s - w e rtes D asein b e ja h e n 31.

"Immer i s t Anfang" h e iß t d er Band m it Csokors ausgew ähl-teri G ed ich ten . Was 1912 begann, im Jajir, da d es D ic h te r s e r s t e G edichtbuch "Die Gewalten" und s e i n e r s t e s Drama ej>-s c h ie n e n , war e in Anfang. Csokor w o l l t e vorangehen, durch das

30 F. Т. С s о к о r , Das große W o lf s lie d , [in :] Du b i s t g e-m e in t, Wien 1959 , S. 118.

(11)

e r n s t e A n lie g en zu r S e lb s tz u c h t v e r h a lte n . Er g la u b t an Ent-w ick lu n g. Er r e b e l l i e r t e durch l i t e r a r i s c h e A skese gegen d ie Ü p p ig k eit d er l i t e r a r i s c h e n Form, s e t z t e den Menschen ü b er das S p ie l m it S p ie g e lb ild e r n d es Menschen. S ein Werk i s t von den e r s t e n Büchern b is zu den l e t z t e n Dramen, i n d er L y rik , in Büh-n eBüh-nstückeBüh-n uBüh-nd in s e i n e r b e k e n n tn ish a fte n Prosa e in konsequen-t e s Bemühen um d ie B ew ältigung d er Z e i t , um das B ild des Menschen. Er kommt von e in e r r e v o lu tio n ä r e n Haltung nach dem e r s te n W eltk rieg b is zu e in e r t i e f e n und e r n s te n A useinander-setzu n g mit dem G lauben, immer um F r e ih e it und W a h rh a ftig k eit bemüht und gegen je d e V ergew altigung d es Menschen. S ein e Ge-d ic h t e sin d v o l l d ram a tisch er K ra ft, v o l l s ta r k e r A k zente, n ic h t minder sta r k a l s d er D ia lo g s e i n e r Dramen. D ie Aussage h at b e i a l l ih r e r V i e l g e s t a l t i g k e i t etw as Gemeinsames; das Be-k en n tn is zu r F r e i h e it , d ie au f G e r e c h tig k e it f u ß t , den Auf-ru f zu m u tiger E ntscheidung in e in e r Welt d es Zwanges, Mit-le id e n m it dem Leid d er durch Unterdrückung in Furcht Gebann-t e n , ab er z u g le ic h , immer w ie d e r , d ie zu epigram m atischer Prägnanz g e s t e i g e r t e Forderung an d ie Z w eifeln d en , w ie in dem G edicht "Du mußt d ic h e n tsc h e id e n " . Csokors G ed ich te sin d r e in e "Männergedichte" i n d er Haltung d es s t r e it b a r e n Humanisten. Im-mer b l e i b t e r s i c h s e l b s t , s e i n e r Überzeugung und s e i n e r in n eren Berufung t r e u , e in e r W ahrheit, d ie a l l e s Absurde und G ew o llte n a ch d rü ck lich a b le h n t. So wird auch in a l l e n s e in e n Dichtun-gen , s e in e n Dramen, s e in e n P r o s a s c h r if te n , immer und ü b e r a ll d er g ü t ig e und u n an fech tb a re Mensch spürbar. Was immer e r s c h r e ib t i s t e r f ü l l t von G esetz d er M e n sc h lic h k e it.

I n s t y t u t F i l o l o g i i Germańskiej UŁ

Brygida Brandys

LIRYCZNE LITWORY FRANZA THEODORA CSOKORA

A rtyku ł podejmuje próbę a n a liz y c a ł e j tw ó r c z o ś c i lir y c z n e j Franza Theodora C sokora, k tó ry znany j e s t p rzede w szystkim jako dram atopisarz. Autorka po krótkim w s tę p ie poświęconym omówieniu głównych cech l i r y k i te g o p is a r z a , p rze ch o d z i do rozważań na

(12)

temat p o szcz eg ó ln y c h tomików p o e z j i , k tó re omawia w porządku chronologicznym } "Die G ewalten", 1 9 1 2 , "Der Dolch und d ie Wunde", 1917 f "Ewiger Aufbruch", 1 9 2 6 , "Das schwarze S c h if f " , 1 9 4 4 , 1 9 4 7 , "Immer i s t Anfang", 1952. D o k ła d n ie jsz e j a n a l i z i e p o d leg a ją w ie r s z e p o w sta łe w o k r e s ie e m ig r a c ji, a s z c z e g ó ln ie w ie r s z e o s i l n e j wymowie hum anitarnej, na k tó re c z ę s to sam p is a r z , jak i w ięk szo ść krytyków l i t e r a c k i c h n a j c z ę ś c ie j z w r a c a li uwagę. Do n ic h n a le ż y między innymi z a l i c z y ć t a k ie w ie r s z e , ja k : "In Memoriam", "An d ie Heimat", "Du mußt d ic h e n ts c h e id e n " , "Das schw arze S c h if f " , "Die Berufung des Mat-thäus" i in n e . W w ypow iedziach krytyków p rzy taczan ych przez au tork ę zwraca uwagę f a k t , ż e praw ie ., w szyscy wysoko c e n i l i Csokora g łó w n ie z e względu na wymowę humanitarną je g o tw ór-c z o ś ór-c i . P o d k r eśla ją o n i, ż e tematem utworów te g o p is a r z a j e s t p rzede w szystkim c z ło w ie k wraz z e w szy stk im i swoimi niepokojam i

i rozterk a m i, a n ie eksperym enty form alne. W k o n k lu z ji autorka j e s z c z e raz p od k reśla s w o is ty ch a ra k te r p o e z j i F. T. Csokora, p o e z j i , k tóra angażuje s i ę w szę d z ie tam, g d z ie n a le ż y podjąć w alkę z w szelk ą n ie s p r a w ie d liw o ś c ią , g d z ie zagrożon e są prawa c z ło w ie k a , g d z ie i s t n i e j e ' przemoc i g w a łt.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Ostatecznie naprzeciw niemieckim 37 dywizjom piechoty, 1 dywizji górskiej, 6 dy­ wizjom pancernym, 4 dywizjom piechoty zmotoryzowanej, 4 dywizjom lekkim i in­ nym

Günter Grass’ literarische Freundschaften in Polen – ihre Bedeutung für sein frühes. Werk und dessen

Chr.) is a tabella

Actes du deuxième Congrès international d'épi graphie grecque et latine Paris 1952 (1953).. dall' Athenaeum

De bestaande peilsohalen zullen voor een lange reeks van jaren hun beteekenis behouden en, ook al zou in een of ander geval een betere plaats gevonden kunnen worden, of een

[r]

N a podstaw ie prezentow anej ksiązki m ożna pow iedzieć, że prezydent G eo rg e W B ush zapoczątkow ał rew olucję w am erykańskiej polityce zagranicznej?. A

Uczestnicząc w trynitarnym Pięknie absolutnym jako „Cała Pięk- na” (Tota Pulchra), Maryja realizuje swe wstawiennictwo w porządku łaski nie tylko na ziemi, ale i w