Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. V, 2000
Zb ig n i e w W ic h r o w s k i
Śr e d n i o w i e c z n y t o p ó r z Go r a j a, p o w. Bi ł g o r a j, w o j. l u b e l s k i e
W kw ietniu 1999 r. m ieszkaniec G oraja przekazał w trakcie inspekcji archeologicznej prow adzonej przez pracow ników M uzeum R egionalnego w K raśniku, to pór żelazny w ydobyty przypadkow o podczas prac bu dow lanych na swojej posesji niedaleko kościoła para fialnego. W edług relacji odkryw cy topór m iał się znaj dować na głębokości 2 m etrów w czarnej, spalonej zie mi. Znalazca nie pam iętał, czy obok topora znajdow ały się jeszcze inne przedm ioty.
Topór m a generalnie prostokątną osadę o płaskim obuchu, zw ężającą się lekko w kierunku ostrza, ścian kach bocznych n ie z n aczn ie zao k rąg lo n y ch , bardziej w m iejscu przejścia w szyjkę. Ścianki osady nierównej grubości zw ężają się ku górze, św iatło osady w górnej części o wym. 48x37 m m , w dolnej 45x34 mm. Szyjka długa, w ąska przechodzi w szerokie żeleźce o długiej opuszczonej brodzie i zaokrąglonym ostrzu. Na ostrzu w idoczne je st jed n o w iększe i jed n o m inim alne zagłę bienie, które m ogły pow stać od uderzenia w twardy, w ąski p rz e d m io t. D łu g o ść ca łk o w ita okazu w ynosi 170 m m , szer. ostrza 144 m m , najm niejsza szerokość szyjki 22 mm, szer. osady 52 mm (nom enklatura i m iej sca pom iarów w g M. G łosek 1996). Okaz je st nieznacz nie asym etryczny, ostrze lekko odchylone od osi. Na ca łym e g zem p larzu w id ać ślad y n iestaran n eg o skucia, zw łaszcza na osadzie. Intencjonalne zapew ne rozszerze nie osady m iało zapew nić lepsze osadzenie toporzyska. N ie zaobserw ow ano żadnych znaków na pow ierzchni, a niew ielki zakres procesów korozyjnych nie pow inien ich zniszczyć, gdyby egzem plarz był sygnowany. Topór je s t bardzo dobrze zachowany. W trakcie w stępnej kon serw acji p rzep ro w ad zo n ej w M uzeum R egionalnym w K raśniku, niew ielki ubytek nastąpił tylko w m ocno skorodow anej części obucha.
Topór z Goraja odpow iada typowi V d wyróżnione m u przez A. N adolskiego (1954, s. 146) dla broni obu chowej z X-XII wieku, o znacznie jednak szerszej chro nologii. M. G łosek w opracow aniu broni późnośrednio wiecznej z terenu Polski znajduje 10 zróżnicow anych eg zem plarzy zaliczanych do typu Vd (M. Głosek 1996, s. 35 i n.). W śród nich niemal analogiczne formy różniące się m inim alnie w ym iaram i i proporcjam i pochodzą z K rako wa i Przeworska (j. w., nr kat. 35 i 78, tabl. XI: B, E).
W iększość egzem plarzy typu V d m a dość szeroką chronologię w granicach X III-X V w. Egzem plarz z Kra- kow a-R akow ic pochodzi z połow y XIV wieku. Z nale ziony został w kontekście innych przedm iotów św iad
czący ch n ie zb icie o je g o m ilita rn y m p rz e z n a cz e n iu (M. G łosek 1990, s. 138,502, ryc. 2 1 ,2 2 ). Podobne oka zy ze zbiorów M uzeum N arodow ego w K rakow ie i M u zeum W ojska Polskiego w W arszaw ie datow ane na XIV w iek przedstaw ia Z. Z ygulski Jun. (1982, ryc. 37, 38).
W ydaje się, że topór z G oraja datow ać m ożna od końca XIII do początków XV w ieku jak o okaz bojowy, łączący cechy broni obuchow ej w czesnośredniow iecz nej z klasycznym i X V -w iecznym i toporam i o przedłu żonej osadzie. B rak oznakow ania, uw ażany nieraz za cechę w cześniejszą w ystępującą do X III w ieku (M. G ło sek 1996, s. 36) i pew na niestaranność w ykończenia, nie m uszą wcale św iadczyć o w cześniejszej pozycji chro nologicznej, lecz o w arsztacie m asow ej produkcji dla potrzeb uzbrojenia. Z bliżone okazy znajdow ane są na terenie grodzisk i zam ków (B olesław iec) często znisz czonych w trak cie n ajazd ó w (P lem ięta, S iedlątków : M. G łosek, s. 138 nn.). M oże to św iadczyć o ich m ilitar nym charakterze. D la określenia chronologii i funkcji tego typu egzem plarzy, istotne są też przedstaw ienia iko nograficzne, jak chociażby postać lycerza z analogicznym toporem ze sceny bitw y pod L egnicą z iluminowanej le gendy o św. Jadwidze z 1451 r., czy topór przedstawiony na tryptyku z Trzebuni koło M yślenic z około 1420 roku (M. G łosek 1996, s. 36-37, ryc. 4, 5).
Przytaczane relacje źródłow e zdają się w skazyw ać, że była to pow szechnie używ ana broń średniow ieczna, zw łaszcza przez piechotę, ale rów nież przez rycerstwo, np. w bitw ie pod G runw aldem (M. G łosek 1990, s. 138-
139; 1996, s. 78).
Nie bez znaczenia dla określenia chronologii i funk cji znaleziska z G oraja je st je g o lokalizacja.
W 1377 r. gród G oraj, inaczej zw any Łada, z dużym kom pleksem dóbr przechodzi na w łasność D ym itra i Iwa na. Praw dopodobnie je st to potw ierdzenie w cześniejsze go nadania, bow iem D ym itr pisze się „de Łada i de Go- raj” ju ż w 1362 r. (M. Stankow a 1975, s. 2) oraz w 1373 r. (A. Sochacka 1987, s. 27). Już w 1379 r. erygow ana zo stała parafia. Do tej pory nie został zlokalizow any naj starszy zam ek, czy gród w zm iankow any w 1377 roku, nie ustalono też jeg o początków . N a ogół sugeruje się m etrykę X IV -w ieczną z czasów K azim ierza W ielkiego (G. Jaw or 1998, s. 57; C. Kosyl 1976, s. 15; M. Pękalski 1952, s. 181). W szystkie sugestie dotyczą lokalizacji na w schodnim brzegu rzeki Łady, na w yraźnie ukształto wanym cyplu lessow ym (M. Pękalski 1952, s. 181; J. Gó rak 1990, s. 35). N iew ątpliw ie je s t to lokalizacja słuszna
Śr e d n io w ie c z n yt o p ó rz Go r a j a 2 1 3
Ryc. 1. Goraj - średniowieczny topór.
odnośnie dw oru now ożytnego zbudow anego w 1615 r. N iewykluczone też, że w tym sam ym m iejscu stał w cze śniej dwór w XVI czy XV w. Wydaje się natomiast, że we wczesnym średniowieczu i w XIV w., przy niespokojnym pograniczu polsko-ruskim , nękanym ciągłym i najazda mi tatarskim i i ruskim i, grodu należałoby się spodzie wać raczej na zachodnim brzegu rzeki chronionym roz ległą zabagnioną doliną.
N a m apie topograficznej w skali 1: 10.000 na płn. od wsi Ł ada przy drodze przez rzekę, zlokalizow ana jest nazw a „Stróża” . N azw a ta funkcjonuje jeszcze w źró dłach średniow iecznych przy podziale dóbr m ięd zy Ja nem i M ikołajem G orajskim i jak o nazw a lasu (G. Jaw or 1998, s. 57). P o n iew aż nazw y służebne tego typu są w ytw orem okresu w czesnośredniow iecznego do X III wieku, należy się liczyć z funkcjonow aniem na tym od cin k u Ł ad y stra ż n ic y lub g ro d u w cześn iejszeg o niż X IV w. C zy funkcjonow ał on na terenie w si Chrzanów (G. Jaw or 1998, s. 57) czy też na terenie dzisiejszej osa dy G oraj, trudno je s t stw ierdzić bez badań archeologicz nych. W arto jed n a k zw rócić uw agę na m iejsce znalezie nia topora. Jest to skraj w yraźnego, choć niezbyt w yso kiego cypla lessow ego, na którym znajduje się rów nież kościół, ulokow any na płn.-w sch. skraju tegoż cypla w y
suniętego w stronę rzeki. Topór znaleziony został na znacznej głębokości w ciem nej (spalonej ?) ziem i, cią gnącej się pod budynkiem w stronę rynku. Być może je st to zasypane dziś zagłębienie - fosa. U podstaw y sto
ku od strony rzeki w idać je szcze dzisiaj wyraźne zagłę bienie ciągnące się na odcinku kilku metrów. Fosa m o gła być później zniw elow ana w zw iązku z funkcjono w aniem średniow iecznego i now ożytnego m iasta. Tak w ięc najstarszy gród być m oże został przeznaczony na lokalizację kościoła, gdy m ilitarna funkcja tego m iejsca straciła na znaczeniu, w zw iązku ze zm ianam i granic oraz z unorm ow aniem się stosunków polsko-ruskich i p o l sko-litew skich za K azim ierza W ielkiego, A ndegaw enów i Jagiellonów.
Topór znaleziony w daw nej fosie (?) m oże św iad czyć nie tyle o zagubieniu, co raczej odzw ierciedlać burz liw e dzieje ziem nad Ł a d ą w średniow ieczu. D robne w cięcia i spłaszczenia na ostrzu m ogły pow stać od ude rzenia w inną broń.
B yć m oże n a św ie tliły b y tę k w e stię b ad an ia p o w ierzchniow e w ram ach AZP, natom iast jej rozw iązania m ożna się spodziew ać tylko badaniam i w ykopaliskow y mi lub przynajm niej odw iertam i geotechnicznym i.
2 1 4 Zb ig n ie w Wic h r o w s k i
Lit e r a t u r a
G ł o s e k M.
1985 Militaria z grodziska w Plemiętach. Broń siecz na, drzewcowa i obuchowa, [w:] Plemięta, śre dniowieczny gródek w ziemi chełmińskiej, War- szawa-Poznań-Toruń.
1990 Broń drzewcowa i obuchowa, [w:] Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, Łódź. 1996 Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbio
rach polskich, Warszawa-Łódź.. G ó r a k J.
1990 Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość. J a w o r G.
1997 Oblicze etniczne i rozwój osadnictwa okolic Goraja w późnym średniowieczu, Reg. Lub., t. 6 (8), 1994-1996.
K o s y 1 C.
1976 Osadnictwo na obszarze dawnego wojewódz twa lubelskiego w świetle badań nad nazwami miejscowymi, R. Lub., R. 19, s. 9-19.
N a d o 1 s к i A.
1952 Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, „Acta Archaeologica Universitatis Lo- dziensis”, nr 3.
P ę k a l s k i M.
1952 W poszukiwaniu śladów grodziska w Goraju, pow. Biłgoraj, ZOW, R. 21, s. 16-19. S t a n k o w a M.
1975 Dawny powiat szczebrzeski w X1V-XVI wieku, Warszawa.
Ż y g u 1 s к i Z. jun.
1985 Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Euro py i Bliskiego Wschodu, Warszawa.
Zb i g n i e w Wic h r o w s k i
A M e d i a e v a l Ba t t l e Ax e f r o m G o r a j, Bi ł g o r a j Di s t r i c t, L u b l i n V o i v o d s h i p
In April 1999, the Museum in Kraśnik was given a media eval iron battle axe, which was found during construction works in Goraj, not far from the parish church. The axe has very clo se analogies among the items ascribed by A. Nadolski and M. Głosek to type Vd, which are typically dated to the 13th - 15th centuries. The formal and technical features of this item point to its military character. Axes like this one, with a rectangular
setting and a long chin are often represented in iconography of the 14th/l 5th centuries.
In the 14th century Goraj there was a royal stronghold which has not been located as yet. The character and the con text o f the finding may suggest that the battle axe was found in a former moat and the original stronghold could have been located on the spot of the present parish church and its vicinity which was later levelled out and utilised by the mediaeval city.
