Piotr Kowolik
Prof. zw. dr hab. Antoni Smołalski :
pedagog: pedeutolog, historyk
wychowania i teoretyk organizacji
zarządzania szkolnictwem
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (10-11), 263-268
2001
Piotr Kowolik
Prof. zw. dr hab. Antoni Smołalski — pedagog:
pedeutolog, historyk wychowania i teoretyk
organizacji zarządzania szkolnictwem
Profesor urodził się 30 kw ietnia 1928 roku w Radomsku. Pochodzi z rodziny robotniczej, jest narodowości i przynależności państwow ej polskiej.
Z w ykształcenia uniw ersyteckiego i zaintere sowań naukow ych je st historykiem i pedagogiem , a w szczególności historykiem wychowania, pedeu- tologiem oraz teoretykiem organizacji i zarządza nia w szkolnictwie. Po skończeniu w roku 1949 szkoły średniej odbył studia w yższe w zakresie h i storii na U niw ersytecie W rocław skim w latach 1949-1953, następnie w latach 1958-1961 studia m agisterskie w zakresie pedagogiki na U niw ersy tecie W arszawskim. W 1968 r. Rada W ydziału Pedagogicznego U niw ersytetu W arszawskiego nadała M u stopień doktora nauk hum anistycznych w zakresie pedagogiki. W kilka lat później, tj. w roku 1957, R ada W ydziału Filozoficzno- H istorycznego U niw ersytetu W arszawskiego nadała M u stopień naukow y doktora habilitowanego nauk hum anistycznych w zakresie pedagogiki. N a w niosek Rady W ydziału Filozoficzno-H istorycznego W yższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu otrzym ał w 1991 r. tytuł naukow y profesora nauk hum anistycznych. Z kolei w 1994 r. M inister Edukacji N arodowej m ianow ał A. Sm ołalskiego profesorem zwyczajnym.
W zainteresow aniach naukow ych Profesora m ożna w yróżnić trzy kręgi za gadnień: 1) historia wychowania, w szczególności historia idei pedagogicznych; 2) historia zaw odu nauczycielskiego; 3) historia i teoria organizacji szkolnictwa.
W zakresie historii w ychow ania zaczynał od badań nad rozw ojem oświaty w regionie dolnośląskim. O pracow ał m onografię historii szkolnictw a podstaw o w ego po drugiej w ojnie światowej (w ydane przez O ssolineum ). W zw iązku z tym
264
Nauczyciel i Szkoła 1-2 2001 przebadał stosy dokum entów archiw alnych J a k i e udało się jeszcze znaleźć w po w iatow ych i w ojew ódzkich archiw ach ośw iatow ych i zw iązkow ych, w regional nym Archiwum Państwowym oraz w ówczesnym Ministerstwie Oświaty. Następnie poszerzył chronologicznie oraz tematycznie swoje zainteresowania, w związku z czym pow stała monografia ze studiów nad ew olucją ideałów wychowawczych w polskiej myśli pedagogicznej w okresie od XVI w. do końca II R zeczypospolitej.Rów nież badania nad historią zaw odu nauczycielskiego zaczynał Profesor od zagadnień regionalnych, a następnie poszerzył je na cały kraj, uw zględniając coraz szersze wymiary chronologiczne. Następnie zbadał dzieje nauczycielskiego związku zaw odowego na D olnym Śląsku w latach 1945-1970 (opublikow ane przez O sso lineum). N astępnie podjął studia nad m etodologią badań nauczycielskich organi zacji zawodowych. Z kolei podjął się opracow ania dziejów nauczycielstw a w Pol sce w okresie całego bieżącego tysiąclecia, zasadniczo do drugiej w ojny św iato wej. Te studia zajęły Profesorow i najwięcej czasu i w ysiłku badaw czego. W ich wyniku ukazały się drukiem cztery książki, zaw ierające: historyczną ew olucję poglądów na osobę i zawód nauczyciela; uposażenie nauczycieli w tysiącleciu; stosunki służbowe i w arunki pracy nauczycieli; strukturę dem ograficzną i zaw odo w ą nauczycielstw a w Polsce. A ktualnie znajduje się w druku książka piąta z tego cyklu, zaw ierająca bibliografię adnotow aną do dziejów nauczycielstw a w Polsce. W ostatnich latach Profesor skłaniał się częściowo do pedeutologicznych studiów futurologicznych zw iązanych z perspektyw ąjednoczenia się Europy.
Studia z zakresu teorii i historii organizacji szkolnictw a oraz kierow ania in stytucjam i edukacyjnym i zrodziły się w zw iązku z pracą nauczycielską. Zaczyna ją c od pracy nauczycielskiej w w iejskiej szkole podstaw ow ej, potem średniej, a następnie w w yższej — kolejno na stanow iskach zastępcy asystenta, starszego asystenta, adiunkta, docenta, profesora nadzw yczajnego i profesora zw yczajne go, grom adził rozm aite doświadczenia, dobre i złe, które budziły rozm aite refleksje i w ym agały analizy teoretycznej. Zasadniczo z praktyki w yrastały Jego zaintereso w ania teorią organizacji i zarządzania w ośw iacie, zw łaszcza z praktyki na stano w iskach kierowniczych, kiedy był inspektorem szkolnym , w icekuratorem okręgu szkolnego, częstym uczestnikiem rozm aitych akcji edukacyjnych i obserwatorem w ielu dziedzin życia publicznego. Toteż jako m agistrant i doktorant Uniw ersytetu W arszawskiego zw iązał się z K atedrą Teorii i O rganizacji Szkolnictw a. N ajpierw był zw olennikiem adaptow ania ogólnej teorii organizacji i zarządzania do funk cjonow ania instytucji edukacyjnych i w zw iązku z tym w połow ie lat 70. opraco w ał podręcznik zaw ierający elem enty teorii organizacji dla pedagogów (dwa w ydania). Później stw ierdził potrzebę opracow ania w yodrębnionej, edukacyjnej teorii organizacji i kierow ania szkolnictwem . Jej źródeł Profesor szukał najpierw w dziejach polskiej myśli pedagogicznej począw szy od XVI w. Rezultatem tych
Piotr Kowolik — Prpf. zw. d r hab. A n to n i Smołalski — pedagog.
265
studiów była trzytom ow a praca (wyd. 1984-1986) prezentująca historyczne przy czynki źródłowe do teorii szkoły. Z tych studiów, j ak i z dośw iadczeń praktycznych zrodziła się w połow ie lat 70. — koncepcja szkoły u sam o rząd o w io n ej (ale nieko niecznie sam orządowej), będąca próbą w ym uszenia na w ładzach przyzw olenia na szkołę autonomiczną, wewnętrznie demokratyczną, zdolną do samokontroli, samo- diagnozy, sam oregulacji i samodoskonalenia.
D alszym ciągiem studiów historycznych nad teorią organizacji szkolnictw a było opublikow anie w 1999 r. trzytom owej pracy pt. H istoryczne p o d sta w y teorii
organizacji szkolnictw a w Polsce. Zaw iera ona podstaw ow e zagadnienia organi
zacji szkolnictw a, m.in. aksjologiczne i teologiczne podstaw y szkoły; podm ioty tw orzące szkołę; plany i program y nauczania; m aterialne podstaw y szkoły; dzia łalność norm otwórcza w ładz szkolnych; klasyfikacja i nazew nictwo instytucji edu kacyjnych; społeczna krytyka szkolnictwa.
Oprócz wym ienionych wyżej kręgów badaw czych interesow ał się także inny m i zagadnieniam i pedagogiki i edukacji, co znalazło w yraz w około 200 publika cjach (książkowych, artykułach, referatach, recenzjach) ukazujących się od 1955 r. do chw ili obecnej. O dnosiły się-one m.in. do innow acji pedagogicznych; udziału społeczeństwa w decydow aniu o losach szkoły; inicjacji zaw odowej nauczycieli; m om entów osobistych w lekcji; sytuacji dziecka nauczycielskiego w szkole; róż nicow ania program ów nauczania; funkcji przepisów edukacyjnych; społeczno-po- litycznych postaw nauczycieli; w ykorzystania prakseologii w pracy szkoły; orga nizacji przerw międzylekcyjnych; krytyki szkoły przez społeczeństwo; organizacji pracy w szkole; funkcji bibliotek szkolnych; funkcji i organizacji w ładz szkolnych oraz historii naczelnych m agistratur edukacyjnych; egzam inów i św iadectw szkol nych; ustawodaw stw a edukacyjnego; modeli dyrektorów szkół; przeżyć lękowych nauczycieli; nauczycielskiej niezależności; tytulatury służbow ej nauczycieli; sytuacji szkolnictwa polskiego w obec procesów integracyjnych w Europie oraz potrzeby przygotow ania nauczycieli do w spółpracy m iędzynarodow ej; przygoto w ania m iędzynarodow ej ustawy edukacyjnej; koncepcji teorii szkoły jako subdys- cypliny pedagogicznej.
A. Sm ołalski w ystępow ał jako prom otor w trzech obronionych przew odach doktorskich, a jako recenzent w 8 przew odach doktorskich oraz w 3 przew odach habilitacyjnych.
Był członkiem senatu akadem ickiego, przew odniczącym kom isji dyscypli narnej dla nauczycieli akadem ickich, przew odniczącym uczelnianej rady biblio tecznej, przew odniczącym uczelnianego kom itetu w ydaw niczego. Z ram ienia uczelni uczestniczył w sekcji U czelni Pedagogicznych Rady G łównej Szkol nictw a Wyższego. Jest członkiem zespołu redakcyjnego m iesięcznika „D yrektor Szkoły.
266
Nauczyciel i Szkota 1-2 2001 W zakresie dydaktyki Profesor prow adził kolejno ćw iczenia, w ykłady oraz sem inaria magisterskie we wrocław skim oraz opolskim środowisku akadem ickim . Pod Jego kierunkiem przygotow ało i obroniło prace m agisterskie ponad 500 stu dentów ze studiów dziennych oraz zaocznych. Wydał dw a skrypty z pedagogiki oraz z teorii organizacji. K ierow ał pedagogicznym doskonaleniem asystentów i adiunktów.Od 1946 r. angażow ał się w prace społeczne. W tym roku w stąpił do organi zacji m łodzieży Towarzystw a U niw ersytetów Robotniczych (OM TUR) oraz do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). Po zjednoczeniu organizacji młodzieżow ych oraz partii politycznych przeszedł do Zw iązku M łodzieży Polskiej (ZM P) oraz do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i w obu tych organizacjach był aktyw nym członkiem. W 1976 r., po zm ianach w prow adzonych do K onstytucji PRL, w ystąpił z PZPR. O becnie nie należy do żadnej partii politycznej ani do żadnego zw iązku zawodowego. Jest członkiem Wrocławskiego Towarzystw a N au kowego. Posiada odznaczenia: M edal K omisji Edukacji N arodow ej, Złoty K rzyż Z asługi oraz K aw alerski O rder O drodzenia Polski. Od 1998 r. je st emerytem i m ieszka w e W rocławiu.
Wykaz publikacji (wybór)
A . O r y g in a ln e p r a c e tw ó r c z e w p o sta c i d z ie ł z w a r ty c h
1. Szkolnictwo podstawowe na Dolnym Śląsku w latach 1945-1965, Wrocław 1970, s. 251.
2. Zw iązek Nauczycielstwa Polskiego na D olnym Śląsku w latach 1945-1970, W rocław 1974, s. 321.
3 . Osoba i zaw ód nauczyciela w polskiej m yśli pedagogicznej do 1939 roku, W roc ław 1983, s. 159.
4. Przyczynki źródłow e do teorii szkoły. Z m yśli organizacyjnej w p o lskiej p ed a
gogice, t. 1-3, W rocław 1984-1986, s. 293 + 224 + 157.
5. U posażenie nauczycieli w Polsce. Zarys historyczny do 1939 r., O pole 1990, s. 117.
6. Stosunki służbow e i warunki pracy nauczycieli w Polsce do 1939 r., O pole 1994, s. 112.
7. Ideały wychowawcze w polskiej myśli pedagogicznej od X V I w. do końca I I R ze
czypospolitej , O pole 1994, s. 88.
8. Struktura zaw odow a nauczycielstw a w P olsce do 1939 roku, O pole 1996, s. 177.
Piotr K o w o lik — Prpf. zw. dr hab. A ntoni Smotalski — pedagog.
267
9. Wizje nauczyciela w polskiej m yśli pedagogicznej do 1939 roku, O pole 1997, s. 157.
10. H istoryczne podstaw y teorii organizacji szkolnictw a w Polce, t. 1-3, K raków 1999, s. 1 8 4 + 131 + 112.
B . In n e p u b lik a c je (stu d ia , ro zp ra w y , re fe r a ty )
1. Początki szkolnictw a podstawow ego we Wrocławiu „R ocznik W rocław ski” , t. I X/ X, wyd. 1967, s. 5-29.
2. Teoria organizacji i zarządzania, a problem y organizacji szkolnictw a, „Stu dia Pedagogiczne” PAN, t. XXV, wyd. 1975.
3. Problem atyka badawcza dziejów nauczycielskiego ruchu zaw odow ego w P o l
sce, [w:] M onografie, Rozpraw y i Studia. Z badań nad zawodem nauczyciela.
Praca zbiorow a pod red. S. Krawcew icza, W arszawa 1979, s. 400-416. 4. F orm alizacja instytucji oświatowych [w:] Spraw ozdania Wrocławskiego To
warzystw a Naukowego, W ydział II, t. 33, wyd. 1978.
5. K oncepcja i program teorii organizacji dla pedagogów [w:] P race Naukowe
U niwersytetu Śląskiego, nr 241, K atow ice 1978.
6. P rzepisy ośw ia to w e— stan dotychczasow y i potrzeba zm ian, „Studia Pedago giczne” PAN, t. XLII, wyd. 1980.
7. Ku szkole sam orządnej, „Polityka” z 28 czerw ca 1980 r.
8. A dm inistracja oświatowa. E ncyklopedia P edagogiczna pod red. W. P om yka ły. D odatek do czasopism a „O świata i W ychow anie” w ersja A, 1981, nr 1. Toż samo w zm ienionej postaci w: Encyklopedia Pedagogiczna wyd. 1, Fundacja Innow acja, W arszawa 1993, s. 1-6.
9. K lasyfikacja i nazewnictwo instytucji oświatowych w Polsce, „N owa Szkoła” 1981, nr 4.
10. K oncepcja szkoły usam orządow ionej, „N auczyciel i W ychow anie” 1981, nr 4 -5 .
11. K om entarz do koncepcji szkoły usam orządowionej, „N auczyciel i W ychow a nie” 1982, nr 4.
12. K ierunki zm ian w kształceniu nauczycieli, „Ruch Pedagogiczny” 1984, nr 2. 13. Sam orządność i sam oregulacja w szkole [w:] Teoretyczne aspekty organiza
cji, funkcjonow ania i rozm ieszczenia szkolnictw a w Polsce, U niw ersytet War
szaw ski, Filia w Białym stoku, Białystok 1984, s. 423-446.
14. Zagadnienie optym alizacji adm inistracji ośw iatow ej, „C how anna” 1987, z. 1, s. 25-32.
15. D ie Konzeption der sich selbstverwaltenden und selbstregulierenden Schule [w:] Die Schule und die Perspektiven unserer Kultur. Beitrage eines
deutsch-268
Nauczyciel i Szkota 1-2 2001-polnischen Expertenseminars. H erausgegeben von. F. W. Busch und D. Głów ka, O ldenburg 1986, s. 167-175.
16. Id ea ł w ychowawczy ja k o podstaw a zróżnicow anej i w ielofunkcyjnej szkoły
wyższej, referat konferencyjny AR, W rocław -Łosiów 1989.
17. Sam orządność ja k o w arunek popraw y p ra cy nauczyciela i szkoły, „Studia Pedagogiczne” PAN, t. LIV, wyd. 1989, s. 257-267.
18. K oncepcja m iędzynarodowej ustawy edukacyjnej, „K w artalnik N auczyciela O polskiego” 1989, nr 3, s. 7 -1 6 , nr 4, s. 13-21.
19. Potrzeba przygotow ywania nauczycieli do współpracy międzynarodowej, „Stu dia Pedagogiczne” PAN, t. LVI, 1991, s. 267-278.
20. Pedeutołogia w planach kształcenia nauczycieli [w:] System kształcenia i dos
konalenia nauczycieli, pod. red. R. Ossow skiego, Bydgoszcz 1994, s. 75-79.
21. p oszukiw aniu teologicznych podstaw szkoły, „R ocznik N aukow o-D ydak
tyczny W SP w K rakow ie” , z. 174, K raków 1994, s. 27-37.
22. Historyczne typy i modele dyrektorów szkół, „Nowa Szkoła” 1996, nr 3, s. 44-^49. 23. Wizja nauczyciela niezależnego [w:] Tradycje i perspektyw y edukacji, O pole
1997, s. 89-102.
24. Podm iotow ość ja k o kategoria pedagogiczna i zasada sam orządności szkoły, „N auczyciel i Szkoła” 1998, nr 2, s. 7-13.
25. P ostulat umiędzynarodowienia edukacji w polskiej m yśli pedagogicznej, „Prze gląd H istoryczno-O św iatow y” 1999, nr 3 -4 , s. 177-183.
26. Teoria Szkoły, „D yrektor Szkoły” , 2000, nr 3.
27. K obiety ja k o działaczki socjalistyczne w Polsce, [w:] Partnerka, matka, opie
kunka — status kobiety w dziejach nowożytnych o d X V I do X X w ie k u , pod red.
K. Jakubiaka, Bydgoszcz 2000, s. 351-361.
28. Z dziejów nauczycielskich emerytur, [w:] O świata — tradycje i współczesność [...], U niw ersytet Opolski 1999, s. 167-278.
29. Z historii zaw odu nauczyciela — cykl 20 krótkich artykułów zam ieszczonych w m iesięczniku „D yrektor Szkoły” w latach 1996-2000.
30. Ogólne cechy reform edukacyjnych, „T eraźniejszość-C złow iek-E dukacja” , K w artalnik M yśli Społeczno-Pedagogicznej DSW E w e W rocławiu, 2000, nr 3 (11), s. 33-39.
C . P u b lik a c je d y d a k ty c z n e
1. E lem enty teorii organizacji dla pedagogów , W rocław 1975, s. 250. D rugie w y danie — W rocław 1979.
2. Lektury pedagogiczne, W rocław 1984, s. 265.
3. B ibliografia adnotow ana do dziejów nauczycielstw a w Polsce (w ybór publika cji), W rocław 2000, s. 99.
