A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZT A ŁCE N IE PO LO N ISTY C ZN E CU D ZO Z IEM CÓ W 7/8, 1996
Teresa Sikorska
S Y S TEM F O N O L O G IC Z N Y JĘ Z Y K A P O L S K IE G O W P O R Ó W N A N IU Z S ER B S K IM
Zam iarem tej pracy jest przedstaw ienie różnic m iędzy polskim i serbskim systemem fonologicznym w zakresie inw entarza fonem ów i ich dystrybucji, a tak że przejaw ianie się tych rozbieżności w procesie nau czan ia języka polskiego w serbskim środ ow isku językowym .
Jak o m ateriał do egzemplifikacji i analizy posłużyły m i błędy zao bser-w obser-w ane bser-w ciągu dbser-w u lat bser-w bser-wymobser-wie stu dentóbser-w slabser-wistyki, z k ated ry języka rosyjskieg o i lite ra tu ry rosyjskiej, podczas pracy n a lek toracie języ k a polskiego w Uniw ersytecie w Nowym Sadzie, w Jugosław ii. N au k a języka polskiego o bejm ow ała cztery sem estry, a rozp oczy nała się w asp ekcie nau czan ia początkow ego. D o da tk o w e przyczynki do tych obserw acji da ła mi kilkumiesięczna praca ze studentam i z katedry języka serbskiego i serbskiej literatury, w ram ach ku rsu języka polskiego dla początkujących.
P oró w n ując system y fonologiczne ob u języków skon centrow ałam się n a k o ntrastach w obrębie sam ogłosek, spółgłosek (z wyodrębnieniem so nantów ), n a najbardziej ch arakterystycznych asym ilacjach (korelacje dźw ięczności, korelacje m iękkości), zw róciłam także uwagę n a stru k tu rę sylaby w ob u językach i w ynikające stąd konsekwencje.
W swoich rozw ażaniach oparłam się na pracy Ireny Sawickiej z dziedziny k ontrastyw nej fonolo gii1. A u to rk a uw aża, że fono takty czny typ językó w polskiego i serb sko cho rw ack iego je st całkow icie różny. O p ró cz ró żnic w sam ym inw entarzu fonem ów, zauw aża się różnice także i w tekście. W serbskim tekście znacznie przew ażają sam ogłoski, podczas gdy w polskim jest więcej spółgłosek i prawie trzy kro tnie więcej g ru p spółgłoskow ych2.
1 I. S a w i c k a , Kontrastivna fonologija srpskohrvatskog i poljskog jezika , „ Z bo m ik za niologiju i lingvistiku” 1982, XXV, 2.
2 »G dy dla języka polskiego przyjmuje się istnienie 35 fonem ów spółgłoskow ych i 7 sam o-głoskowych (przy tym ę jak o fonem u potencjalnego), w języku serbskochorw ackim stosunek ten wynosi 26 : 5” . V. M i t r i n o v i c , O trudnościach studentów belgradzkich w przyswajaniu wymowy polskiej, „Język Polski” 1972, nr 5, s. 359.
W języku serbskim w od ręb ną klasę dystrybucyjną wydzielają się so nan ty , stru k tu ra sylaby jest inna, łączenie fonem ów w ciągi jest zgodne z linią n a rastan ia i o p ad a n ia sonorności w sylabie, a sam a w ym ow a serbsk a jest wyraźniejsza i staran niejsza niż polska. Poszczególne jed n ostk i fonetyczne są w yraźnie odgran iczane, z czym łączy się, m iędzy innym i, b ra k asym ilacji dźwięczności n a granicach wyrazowych, podczas gdy w języku polskim m oże zachodzić zjaw isko asym ilacji . tych pozycjach.
W języku polskim korelacje spółgłoskow e są bardzo bog ate, w tekście dop uszcza się występowanie trudnych do realizacji połączeń głoskowych (grupy spółgłoskow e). N aw iązanie jednej artykulacji na d ru g ą w języku polskim jest łagodne, a tran zjenty są dłuższe. Mniej ko n flu en tn a w ym ow a m oże być rażąca, chociaż jest pod każdym względem p raw id ło w a3. 1 m im o trudn ości w obiektyw nej możliwości stw ierdzenia różnic w tem pie wym owy, je d n o jest oczywiste: zróżnicow anie fonetycznej realizacji w zależności od
tem pa wym owy jest znacznie większe w polskim niż w serbskim .
P o ró w n an ie polskiego i serbskiego system u w okaliczncgo w zakresie inw en tarza fonem ów i ich cech w skazuje na pod obieństw a, ale i na różnice. Polski system wokaliczny zaw iera osiem sam ogłosek: a, e, i, o, u, y , ę, ą. W serbskim system ie wokalicznym jest ich pięć: a, e, i, o, u. Różnice w obrębie inw entarza po w odu ją fonem y: y , ę, ą. Pozostałe fonem y w ykazują znaczne podobień stw a wielu cech i w związku z tym nie stw arzają m ożliwości pow staw ania istotnych i typowych błędów. T ak więc, na przykład, arty kulacja e i o w ekaw skim w ariancie jest mniej więcej tak a sam a ja k w języku polskim : średn io nisk a4.
Serbskie a w stosu nku d o polskiego a jest tro ch ę cofnięte d o tyłu, ale jed n a k przynależy do średniej screfy artykulacyjnej.
Polskie у wym aw ia się w przedniośredniej strefie artykulacyjnej, a w o d -niesieniu d o i jest cofnięte do tyłu i trochę niższe5. Tę p olską głoskę klasyfikuje się ja k o całkiem przedn ią w przeciw ieństw ie d o rosyjskiego tylnego Ы , co w tym śro dow isku tak że m a znaczenie. W arty k u la cji
stud entó w , dla których język serbski jest językiem rodzim ym , polskie у jest najbliższe serbskiem u i. B rak tego fonem u w rodzim ym języ ku, a także istnienie w języ ku serbskim znacznej grupy b lisko brzm iących w yrazów o pod obn ym lub identycznym znaczeniu jak w polskim języku, w któ ry ch w m iejscu у w ystępuje i, jak n a przykład: być - biti, ryba - riba, było bilo, ty - ti, m y - mi, wy - vi, p ow od ują stale pow tarzające się błędy w wymowie polskiego y. Słyszy się więc: tem atika za m ia st tem a tyka ,
3 S a w i c k a , op. cit. 4 S a w i c k a , op. cit., s. 25.
3 Przychylam się d o stanowiska Ireny Sawickiej, traktującego у i i ja k o dw a odrębne fonem y, chociaż istnieją poglądy przedstaw iające je ja k o pozycyjne w a rian ty fonem u i. M i t r i n o v i c , op. cit., s. 361.
direktor : dyrektor, Kristina : Krystyna, diplom : dyplom, sin : syn, biłam : byłam, zam ikać : zam ykać. Ten typ błędu przenosi się i n a grafię. Powszechność tego typu błędów d op ro w ad za niekiedy do zakłóceń w obrębie właściwej ko no tacji takich form, ja k np. nowy i nowi, slaby i słabi, co w skazuje n a realizację fonem u у w nieodpow iednim m iejscu. Czasam i dochodzi także do zakłóceń typu: roby łam zam iast robiłam, m ówyłam zam iast mówiłam. T ak ie błędy m o gą być wynikiem nieznajom ości zasad dystrybucji у i i lub też efektem hip erpopraw ności.
Elim inacja typowych błędów zw iązanych z w ym ow ą у poprzez system odpowiednich ćwiczeń, jest szczególnie ważna dla studentów filologii rosyjskiej, aby m ogli należycie rozróżnić artykulację polskiego у i rosyjskiego ы. Należy także zap oznać studentów z ograniczeniam i w dystrybucji fon em u y, co stanow i niew ątpliw ą pom o c w op ano w aniu popraw n ej wym ow y i grafii.
N ieobecność nosowych sam ogłosek w serbskim języku nie w yraża się ta k ą ilością oczywistych i typow ych błędów. Polski system fonologiczny d o p u szc za , a n o r m a języ k ow a u stan aw ia zasad y ro zm aityc h realizacji sam ogłosek nosowych:
- ja k o połączenie sam ogłoski ustnej ze spółgło ską so n o rn ą o rezonansie nosowym , jak to m a miejsce w wyrazach: ką t, okręt, wędrować, tępy, [kont], [okrent]...;
- jak o połączenie sam ogłoski ustnej z n tylnojęzykowym tw ardym lub m iękkim [rj], [»J]: ręka, [rei/ка], m ęka [mejfka], ręki [re^ki];
- ze znacznym osłabieniem rezonan su nosow ego lub jego całkowitym zanikiem w wygłosie, co m oże m ieć miejsce w wyrazach: proszę, dziękuję, mówię, się: [proszę], [dziękuje], [sie];
z" w ym ow ą u stn ą przed spółgłoskam i sonornym i / i / (w tych pozycjach rezo nans nosowy ę i ą w ogóle zanika), ja k to jest n a przykład w wyrazach: wziął [vz'ou], zaczęło się [začeuo s’ę], wzięli [vz’eli].
Zgodnie z no rm ą sam ogłoski nosowe są wym awiane we współczesnej polszczyźnie w następujących pozycjach: ę przed spółgłoską szczelinową Сm ę ża tka , gęsty, więzić, ję zy k , tęsknota); ą przed spółgłoskam i szczelinowym i i w wygłosie, ja k n a przykład w wyrazach: wąż, mąż, czytają, m atką.
Zgodnie z m oim i obserw acjam i błędy w wym owie tych sam ogłosek w serbskim środow isku językowym wyrażają się, między innym i, nieza- chow yw aniem rezon an su nosowego w tych pozycjach, w k tórych pow inien on być zachow any. I tak na przykład: tęsknota wym aw ia się ja k o [tęsknota], j ę z y k [jeżyk]6. W p rzyp adk u, gdy się nosow ą sam ogłoskę w ym aw ia jak o połączenie, sam og ło sk a ustna i spółgłoska so n orn a z rezonansem nosow ym ,
6 W pozycji: ę przed spółgłoską szczelinową, ja k w przykładach: tęsknota, jęz y k , mąż, wąż, nie zaobserwow ałam wymowy (samogłoska ustna + spółgłoska sonorna z rezonansem nosowym) np. [tensknota], [jenzyk], [monž], ani też wymowy dyftongicznej: wąż [vouš], mąż [mouš], co się różni od obserwacji V. M i t r i n o v i c , (op. cit., s. 368-369).
błędy w wym ow ie są rzadsze. Możliwe, że jest to zw iązane z istnieniem pozycyjnych w ariantów sonantów z rezonansem nosowym w języku serbskim . Jednym z nich jest tylnojęzykowe [t]], jak np. w w yrazach: A n ka [a^ka], banka [ba^ka],
W wygłosie studenci niekiedy wym awiają ę z całkow itym , a zd arza się, że i z przesadnym rezonansem nosow ym . Daje się to zauw ażyć w wymowie takich wyrazów, ja k na przykład: p n ę, mówię, zrobię, a także w wymowie liczebników: piętnaście, dziewiętnaście, l ak a wym ow a, jak w wyżej w ym ie-nionych i podo bn ych im w yrazach, spraw ia wrażenie hipcrp opraw n ości. Przyczynę tego widzę w świadom ej lub podświadom ej potrzebie zapam iętania pozycji, w jak iej zn ajdu je się sa m o g ło sk a n oso w a, by j ą p ra w id łow o i w odpowiednim miejscu przedstawić graficznie. Błędy ortograficzne związane z sam ogłoskam i nosow ym i są dość częste, zwłaszcza n a ko ń cu wyrazu.
W przygotow yw aniu ćwiczeń dla opan ow an ia właściwej wym owy sam o -głosek nosowych lekto r pow inien m ieć n a uwadze wszystkie m ożliwości ich realizacji, skierować uwagę uczących się na ich dystrybucję, a także po praw ną graficzną realizację.
D o gn ip y son an tów w języku polskim m ożem y zaliczyć fonem y: m, n, ń, r, l, l, j . Podsystem son antó w w języku serbskim obejm uje fonemy: v, r, j , l, Ij, n, nj, m. K o n trast w zakresie inw entarza stw arzają fonemy: v, Ij, i l. O prócz różnic w fonetycznym inw entarzu i artykulacji, isto tn ą jest także ró żnica w zakresie dystrybucji doty cząca stru ktu ry sylaby. W języku polskim fu nk cję zg łosko tw órczą m ają ty lko sam ogłoski, po dczas gdy w języku serbskim m og ą tę funkcję w określonych pozycjach spełniać i son anty.
Jak ju ż pow iedziano, fonem v w języku serbskim spełnia funkcję son antu. Jak o taki nie wchodzi w korelację dźwięczności z f nie wywołuje pozycyjnego udźw ięcznienia poprzedzającej spółgłoski, sam się nie ubezdźw ięcznia po bezdźwięcznej spółgłosce. Polskie w, zważywszy na jego dystrybucję, jest typowym obstruentem (należy do grupy tzw. spółgłosek właściwych). Relewan- tn ą różnicę w odniesieniu do języka serbskiego przedstaw ia właśnie p r o -gresywna asym ilacja w ew nątrz w yrazu i n a granicy dwu w yrazów, poniew aż nie m a jej w języku serbskim . Rezultatem tego jest charak tery sty czn y błąd w wymowie: w miejsce bezdźwięcznego f słyszy się dźwięczne v, ja k n a przykład w wyrazach: twój, swój, twardy, twórca, i im po do bn ych, [tvui] zam iast [tfujj, [tvardy] : [tfardy]. F rekw encja tego typu błędów jest w ysoka, tak więc jak o najwłaściwszy typ ćwiczeń korygujących widzim y tu ćwiczenia k ontrastyw ne.
M ożliwość realizacji son antó w w różnych pozycjach w języ ku polskim jest je d n ą z przyczyn tw orzenia grup spółgłoskow ych, k tó re w szybszym tempie wymowy ulegają uproszczeniom na granicach wyrazowych. W wymowie stu d en tó w z ro dzim ym język iem serb skim , w ido cz na je st ten d enc ja do zach ow an ia granic m iędzy w yrazam i i nieupraszczania g ru p spółgłoskow ych
w tych pozycjach. 1 tak np. pieśń nasza wym aw ia się najczęściej [pieśń naša] zam iast oczekiwanej wymowy [pjeśu naśa], Byłoby to zgodne z brakiem asym ilacji na granicach m iędzy w yrazam i w języku serbskim 7.
D o grupy polskich so nantów należy /, którego fonetyczna realizacja jak o spółgłoski przedniojęzykow o-zębowej nie jest we współczesnej polszczyźnie obow iązująca. D o m inuje realizacja w postaci głoski pom iędzy [w] i [ 1] lub niezgłoskotw órczego [u]. Typow e błędy w wymowie stud en tów w y rażają się m ieszaniem [ 1] i [ ł ] lub [ ł] i [u], n a przykład, Iza : uza, m i a ł y m i a ł y , chciały : chciały. Rzadziej się pojaw ia zrów nanie [ł ] i [w], rezultatem czego jest w ym owa sw awny zam iast sławny, m iw y zam iast miły*.
W języku polskim o bo k fonem u / istnieje i jego pozycyjny w arian t w postaci m iękkiego /, [ ľ ] przed sam ogłoską i. T e fonem y nie pokryw ają się z serbskim i fonem am i / i Ij pod względem cech arty kulacji. Różnice są widoczne w większej ap ikalności polskiego tw ardego / - staje się tw ardsze i w większej palatalności polskiego /', względnie w jego zrów naniu z serbskim łj. W w yrazach, jak n a przykład: list, lipa, linia, literatura polskie / wym aw ia się najczęściej jak o Ij : Ijist, ljipa...
W zakresie tak zw anych w ib rantów różnicę stanow i pozycyjny w ariant serbskiego w okalnego r. Pow odu je to oczywisty błąd w wymowie uczących się, dla któ ry ch serbski jest językiem rodzim ym . W yraża się to wnoszeniem r zgłoskotw órczego w polskie wyrazy. W ten sposób jedn osy labo w e wyrazy p rzek ształcają się w d w usylabow e, co d ało się zauw ażyć w w ym ow ie wyrazów: wiatr, trwać, rwać, krwi i im pod obn ych. Trwać [tr-vać], krw i [кг-vi]. T rzeb a także nadm ienić, że identyczna tendencja pojaw ia się również przy wymowie polskiego l, Iza [u-za], łkać [u-kać].
Różnicę m iędzy dw om a system am i przedstaw ia także m ożliwość wy-stęp ow ania w języku polskim dwu jed nakow ych so nan tów nawy-stępu jących bezpośrednio p o sobie. Ich w ym owa jest wyraźnie przedłu żo na, nie d ochodzi do uproszczeń pow odujących zlanie się ich w je d n ą artyku lacy jną całość. Brak tego typu połączeń w języku serbskim jest pow odem w idocznych trud ności przy ich wymowie. Typow ym błędem jest w ym owa nieprzedłużona: pana zam iast panna, Ana : Anna, m ana : manna, iny : inny.
Inw en tarz po lskich i serbskich fo nem ów w grupie tzw. spółgłosek właściwych jest dość zbliżony. Różnicę stanow ią polskie fonem y dz, ś i i , poniew aż analogicznych fonem ów nie m a w systemie fonologicznym języka serbskiego.
Szczególny problem stanow i arty kulacja polskich głosek ś i ź. Błędy w wymowie w yrażają się przew ażnie realizacją [s] i [z] w m iejscu ś i i . I tak słyszy się: głośno zam iast głośno, myślę : myślę, śr e d n i: średni. W ym owę
7 S a w i c k a , op. cit., s. 25-26.
[zj] i [sj] w m iejsce polskich ś i z m o żna usłyszeć w w yrazach jak np.: siostra : sjostra, siano : sjano; siadać : sjadać, zielony : zjelony. W w yrazach, jak zimno, siwy, wisi i im po do bn ym usłyszymy zdecydow anie tw ar d a w ym owę [s] i [z] : [zimno] zam iast [zim no], [sivy] [s'ivy]. O bserw uje się także w ystępow anie zjaw iska zam iany ś i i , i i z, co jest widoczne w wymowie: byłaś zam iast byłaś, jesteś - jesteś, [myśleć] - myśleć, K iešlovski Kieślowski, śe - się, źle - źle, zima - zima. M oże to być świadectwem neutralizacji nie istniejącej w języku serbskim opozycji i i , ? i z i ź n a korzyść fonem ów istniejących w systemie fonologicznym rodzim ego języka słuchaczy lek to ratu .
N ieobecność fonem u dz w języku serbskim pow odu je błędy w wymowie dw ojakiego rodzaju. Najczęściej jest to zam iana na głoskę [dź], jak to jest w idoczne w wymowie wyrazów : odwiedziam zam iast odwiedzam, wychodzię zam iast wychodzę. Obserw uje się także reduk ow anie fonem u dz, ja k na przykład w w yrazach: zvonek zam iast dzwonek, zvonic zam iast dzwonić. T eg o typ u zam iana, jak w wyżej wym ienionych przyk ład ach, m oże być spo w o do w ana wpływem rodzim ej leksyki.
Z auw aża się tak że niekiedy i trudn ości w popraw n ej wymowie dź. W w yrazach tak ic h ja k np. rodzina, niedziela, twierdził, w m iejscu dź po jaw ia się dz. Słyszy się więc: niedzela zam iast niedziela. Zw ażywszy n a to, że język serbski m a fonem dź, odstępstw o od prawidłowej artyk ulacji m o że się przypisać w pierwszym rzędzie grafii, a biorąc po d uw agę p o d -staw ow e stud ia słuchaczy, któ ry ch w ym owa była przedm iotem obserwacji i wpływowi drugiego języ ka słowiańskiego (rosyjskiego).
D la języka polskiego charakterystyczne są asymilacje związane ze sposobem i m iejscem arty kulacji. W ich wyniku pow stają grupy spółgłoskow e tru d n e d o o pano w ania. Szczególne trud ności spraw ia w ym owa w ieloczłonowych g ru p spółgłoskow ych n a p oczątk u lub n a koń cu w yrazu, ale także i w śród- głosic. W języku serbskim nie w ystępują w pozycji inicjalnej czteroczłonow e grupy spółgłoskow e, ta k więc w yraz taki jak np. wstrzymać jest praw ie nie d o w ym ówienia. T ru dno ści w wym owie widoczne są także w p rzypadk u końcow ych g ru p spółgłoskow ych, np. w wyrazach: państw , warstw, czy też gru p dw u spółgłoskow ych i trójspółgłoskow ych w różnych pozycjach, ja k to się zauw aża w wyrazach: stworzyć, sprzedawca, ściana, trzeba, cieszyć się, czesać się, cudzoziem iec i po dob nych. N ato m iast w w ym owie liczebników: pięćdziesiąt, sześćdziesiąt, sześćset, pięćset, wbrew tendencji d o upraszczania g ru p spółgłoskow ych w tych w yrazach w wymowie P o la kó w - u stu den tów , k tó ry ch w ym ow a była p rzedm io te m obserw acji - zau w aż on o w yraźn ą skło nno ść d o tw orzenia pauzy na granicy m orfem ów : [pięć set], [sześć set], [sześć dziesiąt],
D o regu larn ych asymilacji w języku polskim zaliczyć m o żn a przede w szystkim asym ilację dźw ięczności i p alatalizację przed i. Jeśli chodzi o asym ilację dźwięczności, zasadniczą różnicę stanow i b ra k progresywnej
asym ilacji w języku serbskim , której to w polskim , oprócz w spom nianego ju ż fonem u v, podlega i fonem i [rz]. W w yrazach, ja k n a przykład: krzak, chrzan i innych m o żn a usłyszeć zam iast bezdźwięcznego š, dźwięczne ž: [gžak], [xžan], co byłoby zgodne z praw idłam i asymilacji w rodzim ym języku. W języku polskim , w odróżnieniu od serbskiego, istnieje także zjawisko u traty dźwięczności w wygłosie absolutnym . W wymowie studentów , w odniesieniu d o tego typu asym ilacji, zauw ażono regularne udżwięcznianie spółgłosek w finalnej p ozy qi. W skazuje n a to w ym ow a takich wyrazów, jak n a przykład: ząb, dąb, chleb, brzeg, teraz', [zomb] zam iast [zomp], [bžeg] : [bžck], [teraz] : [teras] itp.
D ystynktyw na cecha m iękkości jest charakterystyczna w znacznie większej m ierze dla polskiego system u fonologicznego niż dla serbskiego. K orelacja m iękkości dotyczy w znacznej części pozycyjnych w ariantów . W w yniku działania silnej tendencji palatalizacyjnej w ytw orzyła się w języku polskim k orelacja tw ardych i m iękkich fonem ów w argow ych p , b, m , v , / w o b e c p \ b \ m ’, v \ / ’ o raz tylnojęzykowych k, g wobec k ‘, g \ W istocie, prawie wszystkie spółgłoski tw arde m a ją swoje m iękkie w arian ty przed i. W języku serbskim nic m a korelacji tw ardy ch i m iękkich fonem ów wargow ych, a ja k o pozycyjne w arianty w ystępują k \ g \ h ‘ o bo k p alataln ych fonem ów ć, ct, Ij. nj, j 9.
R óżnice zw iązane z k orelacją m iękkości w obu rozpatryw anych językach wyrażają się typowym błędem w wymowie uczących się, dla których rodzim ym językiem jest serbski, w postaci twardszej realizacji m iękkich w argow ych, ale tak że i innych spółgłosek palatalizow anych w pozycji przed i. T a k ą tw ardszą wym owę usłyszymy na przyk ład w w yrazach: pióro, piwo, piana, biały, bitwa, wiara, wino\ [piuro] alb o [piiuro] zam iast [ffuro], [biały] zam iast [bały] itd.
Błędy w wym owie, ja k to m a miejsce w w yrazach: vek zam iast wiek, beda : bieda, dugę : długie, niske : niskie m o gą być spow odow ane wpływam i leksyki rodzim ego języka.
Jak widać z przedstaw ionego m ateriału, przy uczeniu się języka polskiego w serbskim środo w isku językow ym istnieją obszary po w staw ania i uzew nęt-rzn iania się typow ych d la tego środow isk a błędów w wym owie, k tó re w ynikają z różnic pom iędzy system am i fonologicznym i tych dwu języków .
P raca dy dakty czna w skazuje n a konieczność zw rócenia szczególnej uwagi n a takie zjaw iska, k tó re m ogą mieć największy wpływ n a po p raw ność wym owy. Przy przyswojeniu języka polskiego w serbskim środo w isku językow ym , takie niepopraw n ości fonetyczne uw idaczniają się w zakresie:
- wym owy sam ogłoski у i sam ogłosek nosow ych ę, ą,
wymowy polskich szeregów spółgłoskowych: przedniojęzycznych s, z, c, dz\ środkow ojęzykow ych - ś, i , ć, dź\ dziąsłow ych - š, i , cy, dž,
- artykulacji grup spółgłoskow ych, szczególnie tych, któ re są zw iązane z określonym i rod zajam i korelacji dźwięczności i innym i typam i neutralizacji i asym ilacji nieobecnym i w języku serbskim ,
- wym owy m iękkich spółgłosek wargowych i innych, palatalizo w an ych w pozycji przed i.
Poznaw anie m echanizm ów pow stawania błędów fonetycznych oraz pozycji, w których się one nasilają i uporczyw ie po w tarzają, um ożliw ia lektorow i w ybór najodpow iedniejszych m etod d la zapobieżenia pow staw aniu błędów, a w przyp ad k u, gdy są już utrw alo ne, d la ich efektyw nego ko rygow ania.
Jak o ogó lną zasadę w przygotow yw aniu ćwiczeń fonetycznych p r o p o n u -jem y: w pierwszej fazie skoncentro w anie się na k o n trastac h w om aw ianej dziedzinie m iędzy obu językam i, polskim i serbskim , a co za tym idzie i n a d o bo rz e najw łaściwszego m ateria łu dla egzem plifikacji, w drugiej zaś fazie ukieru nko w anie się na wyćwiczenie popraw nej wym owy polskich głosek w różnych pozycjach na przyk ładach języka polskiego.
P rzedstaw ione tu taj obserw acje, wynikające z nich wnioski i za p ro p o -now ane zasady postępowania, m ogą być zastosowane we wszystkich możliwych typ a ch n au c zan ia języ k a p olsk ieg o w serbskim śro d ow isku języko w y m i w y korzystan e dla uspraw nienia procesu dydaktycznego.
LITERA TU RA
[1] Encyklopedia wiedzy o ję z yk u polskim , Wrocław 1978.
[2] K l e m e n s i e w i c z Z., Prawidła poprawnej wymowy polskiej, Wrocław 1967. [3] K r i s t a l D ., Enciklopedijski rećnik moderne lingvistike, Beograd, N olit, 1988.
[4] M i t r i n o v i c V., O trudnościach studentów belgradzkich w przyswajaniu wymowy pobikiej, „Język Polski” 1972, nr 5, s. 358-369.
[5] S a w i c k a I., Kontrastivna fonologija srpskohrvatskog i poljskog je zika, „Z bo m ik za filologiju i lingvistiku” 1981 (nr 2), 1982 (nr 2), N ovi Sad.
[6] Słownik wymowy pohkiej, W arszaw a-K raków 1977.
[7] S t e v a n o v i č M ., Savremeni srpskohrvatski jezik, D. 1, Beograd 1979, (N aučn a Knjiga). [8] S t i e b e r Z., Historyczna i współczesna fonologia jęz yka polskiego, W arszaw a 1966.
